STRATEGIE INNOWACJI A WSPÓPRACA NA RZECZ
ROZWOJU TURYSTYKI W REGIONIE
Zbigniew Zontek, Ewa Lipianin-Zontek
Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Biaej
Streszczenie. Celem opracowania jest wskazanie kierunków rozwoju innowacyjnoci sektora turystycznego w regionie. Podjto prób przedstawienia istoty strategii innowacji wykorzystywanych zarówno przez przedsibiorstwa turystyczne, jak i instytucje wspiera-jce rozwój turystyki. Wskazano, i przedsibiorstwa turystyczne poszukuwspiera-jce moliwoci wprowadzania nowych rozwiza, zarówno produktowych, jak i procesowych, zasuguj na miano innowacyjnych. W opracowaniu wskazano te organizacje midzynarodowe, które sprzyjaj wspópracy w dziedzinie turystyki i kreowaniu dziaa innowacyjnych. Wskaza-no równie na wybrane wyniki bada w Polsce, ze szczególnym naciskiem na wskaniki brany i gospodarki turystycznej.
Sowa kluczowe: innowacje, strategie, klastry, regiony turystyczne
WSTP
W dobie cigych zmian dokonujcych si na wiecie naley zwróci szczególn uwa-g na innowacyjno jako czynnik zwikszajcy konkurencyjno przedsibiorstw tury-stycznych. Innowacje bowiem stanowi fundamentalne ródo pozyskiwania przewagi konkurencyjnej.
Celem niniejszego artykuu jest wskazanie kierunków rozwoju innowacyjnoci sek-tora turystycznego. W kadym przedsibiorstwie turystycznym niezbdnym elementem do dynamicznego rozwoju staj si innowacje, rozumiane jako nowe usugi, technologie informatyczne czy systemy organizacyjne. Przedsibiorstwa turystyczne poszukujce moliwoci wprowadzania nowych rozwiza, zarówno produktowych, jak i proceso-wych, zasuguj na miano innowacyjnych, a wszystkie kierunki dziaa wyznaczane s w strategiach innowacyjnych. Strategie te powinny zakada wspóprac wszystkich pod-miotów regionalnego rynku turystycznego oraz specy czne dziaania w ramach klastrów, jako formy wspópracy przedsibiorstw turystycznych i innych podmiotów rynku.
Adres do korespondencji – Corresponding author: Zbigniew Zontek, Ewa Lipianin-Zontek, Aka-demia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Biaej, Wydzia Zarzdzania, ul. Willowa 2, 43-300 Bielsko-Biaa, e-mail: zzontek.ath@gmail.com, ezontek.ath@gmail.com
Studia literaturowe i badania empiryczne umoliwiaj sformuowanie tezy artyku-u: Niezbdnym elementem ksztatowania strategii w sektorze usug turystycznych s innowacje. Szczególnie predestynowanym kierunkiem dziaa na rzecz innowacji jest wspópraca podmiotów rynku turystycznego w formie klastrów.
ISTOTA STRATEGII INNOWACJI W REGIONACH TURYSTYCZNYCH
Pojcie strategii ma pochodzenie militarne – od wieków w terminologii wojskowej oznacza dzia sztuki wojennej obejmujcy przygotowanie i prowadzenie wojny jako caoci. Stopniowo termin ten adaptowano w innych dziedzinach aktywnoci ludzkiej, a w szczególnoci w polityce i gospodarce [Krupski 2001]. Wspóczesne pojcie strategii zostao rozszerzone na inne zastosowania. Coraz czciej stosowane jest przez jednostki gospodarcze oraz podmioty terytorialnej administracji publicznej, w tym przez wadze regionalne, które tworz strategie rozwoju regionów, a take strategie „specy czne”, ta-kie jak regionalne strategie innowacji.
Pojcie strategii zawiera pi podstawowych elementów: przywództwo, ustalanie po-zycji, wykorzystanie zasobów, zapewnianie przewagi konkurencyjnej, sukces w rodo-wisku otaczajcym dan organizacj. Elementy te mona zaliczy do trzech gównych kategorii [Lundy i Cowling 2000]:
proces strategiczny, czyli planowanie i wdraanie, obejmujce identy kacj pozycji rmy, zapewnianie przewagi konkurencyjnej oraz wykorzystanie zasobów;
przywództwo (dziaania jednostki lub jednostek kierujcych organizacj);
efektywno organizacji, prowadzca do zapewnienia sukcesu w konkretnym kontek-cie rodowiskowym.
Metodyka opracowania strategii, poruszana w wielu publikacjach i przez wielu rów, nie jest jednoznacznie ustalona i powszechnie zaakceptowana. Poszczególni auto-rzy w odmienny sposób wyznaczaj zakres strategii, formuujc cele, organizujc proces tworzenia strategii. W niniejszym opracowaniu wskazano na te zasady tworzenia strate-gii, które idealnie wpasowuj si w t specy czn ga gospodarki, jak jest turystyka. I tak, w nastpujcy sposób mona sformuowa podstawowe zasady budowy strategii innowacji [Gorzelak i Jaowiecki 2000]:
Strategia innowacji powinna uwzgldnia uwarunkowania zewntrzne: mówic o regionach turystycznych, naley wzi pod uwag czynniki globalne, europej-skie i ogólnokrajowe, jak równie odnie si do zjawisk i procesów zachodzcych w bezporednim otoczeniu regionu – np. u ssiadów, take tych w euroregionie. Przed-sibiorstwa turystyczne dodatkowo musz uwzgldnia dziaania bliskiej konkurencji (konkurentów, kooperantów, dostawców i klientów, ze szczególnym uwzgldnieniem kluczowych i strategicznych).
Strategia innowacji powinna zakada maksymalne wykorzystanie zasobów natural-nych, ekonomicznych i spoecznych na rzecz osigania celów w niej zaoonych. Tak okrelona strategia innowacji musi uwzgldnia zaoenia rozwoju zrównowaonego, aby minimalizowa zagroenia nadmiernej uciliwoci dla rodowiska naturalnego. Strategia innowacji powinna by dokumentem programujcym rozwój, a nie dcym do zaspokojenia biecych potrzeb mieszkaców czy grup interesów danego regionu turystycznego.
–
–
–
•
•
•
Wizja powinna poprzedza strategi, poniewa jest wiadectwem preferencji tury-stów, co pozwala na dokonanie ocen wartociujcych obecne i przewidywane cechy regionu turystycznego, okrelone przez analiz diagnostyczna.
Strategia innowacji nie moe zawiera dziaa znajdujcych si w kompetencji pod-miotów niezalenych od opracowujcych t strategi, moe natomiast przedstawia postulaty pod adresem tych podmiotów, traktujc je jako „otoczenie” wpywajce na realizacj strategii lub jako dziaania kooperanta, które w istotny sposób przyczyni si do wspópracy i do ewentualnego wspólnego wykonywania dziaa opisanych w strategii.
Okrelona strategia innowacji, która ma równie suy pozyskaniu rodków po-mocowych, powinna by opisana w duchu i jzyku dokumentów Unii Europejskiej i zgodnie z przyjt w UE metodologi.
Strategia powinna mie jasno sformuowane zaoenia jej wdroenia oraz okrelony system monitoringu procesu realizacji.
WSPÓPRACA NA RZECZ INNOWACJI W REGIONIE TURYSTYCZNYM
Mona wskaza , i innowacje w turystyce zwizane s z koncepcj klastra. W aspek-cie ekonomicznym sowo „klaster”po raz pierwszy zostao uyte przez Portera [1990]. Wedug Portera, klaster jest to skupisko, znajdujce si w geogra cznym ssiedztwie, przedsibiorstw, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek wiadczcych usugi, rm dziaajcych w pokrewnych sektorach i powizanych nimi instytucji (np. uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzysze wspópracujcych), zajmujcych si okre-lon dziedzin, poczonych podobiestwami i wzajemnie si uzupeniajcych [Porter 2001].
Wikszo klastrów na wiecie zwizana jest z przemysem wysokotechnologicznym. Wynika to z faktu, i cechuj si najwyszym udziaem wydatków na badania i rozwój w przychodach oraz wiksz intensywnoci powiza ze sfer badawczo-rozwojow ni przemys tradycyjny. Ponadto, s to brane stosunkowo nowe, a wic oparte na innowa-cjach. Innowacyjne klastry to nie tylko klastry wysokotechnologiczne, naley take wy-róni klastry nisko- i redniotechnologiczne, które odnosz midzynarodowe sukcesy, czsto m.in. dziki wysokotechnologicznym innowacjom procesowym i organizacyjnym [Raport OECD... 1999, Innovative Clusters 2001].
Innowacje klastra turystycznego naley rozpatrywa w nastpujcych obszarach: Innowacje produktowe, prowadzce do powstania innowacyjnych produktów i usug turystycznych oraz w innych sektorach gospodarki.
Innowacje zarzdcze i procesowe, majce na celu popraw procesów wiadczenia usug turystycznych oraz procedur zarzdzania w przedsibiorstwach turystycznych i klastrach.
Innowacje informacyjne – wykorzystanie najnowszych kanaów informacyjno-pro-mocyjnych, innowacje systemu informacyjnego wewntrz klastra.
Innowacje instytucjonalne – nowe kierunki partnerstwa publiczno-prywatnego oraz wsparcia systemu publicznego dla przedsibiorstw turystycznych [Novelli i in. 2006].
•
•
•
•
•
•
•
•
P. Drucker podkrela, e gospodarka kadego kraju ma by stymulowana przez in-nowacje, a warunkiem wysokiego poziomu rozwoju jest spoeczestwo przedsibior-cze. Twierdzi on, e innowacje i przedsibiorczo powinny by czym normalnym i cigym. Jeeli brakuje w gospodarce powszechnej przedsibiorczoci w sferze niskiej i redniej techniki, to przedsibiorczo wysokotechnologiczna nie moe zaistnie [Druc-ker 1992].
Zgodnie z rozumieniem innowacji i konkurencyjnoci zawartym w strategii lizbo-skiej, a wyrónionym w komunikacie Komisji Europejlizbo-skiej, „postp i innowacja opieraj si na przekuwaniu nowej wiedzy w nowe lepsze procesy i produkty (w tym na nieustan-nym unowoczenianiu istniejcych ju procesów i produktów), na nowatorskich mode-lach przedsibiorstw i waciwych metodach zarzdzania. Chodzi wic o innowacyjn przedsibiorczo i inicjatywy biznesowe. Postp i innowacja opieraj si jednak take na nowatorskich usugach (…) i ogólnie na lepszym rozwizywaniu kwestii spoecznych w ramach ogranicze ekonomicznych” [EUR-LEX 2010].
Mona wskaza , i istniej innowacje o charakterze organizacyjnym, technicznym, marketingowym, kulturowym czy te psychologicznym. Sam termin innowacji jest silnie powizany z takimi pojciami jak zmiany, nowoci czy reformy. W potocznym rozu-mieniu innowacja to nowe rozwizanie pewnych zagadnie, kwestii, które wi si ze zmian obecnego stanu rzeczy i odgrywa istotn rol w rozwoju konkretnej dziedziny, np. techniki, organizacji, zarzdzania czy ekologii [Stróyski 2008].
W sferze turystyki wystpuj unikalne modele tworzenia i stymulowania innowacji. Ju samo przedsibiorstwo turystyczne poszukujce moliwoci wprowadzania nowych rozwiza produktowych i procesowych moe zasugiwa na miano innowacyjnego. Przedsibiorstwa turystyczne, kreujce nowe innowacyjne produkty, ju na etapie plano-wania powinny okreli , jakie efekty mog przynie zamierzone dziaania, czy bd to:
nowe lub udoskonalone produkty/usugi,
nowe lub zmodernizowane metody wytwórcze/procesy obsugi klienta, zmiany organizacyjne?
Realizacja pomysu wymaga wielu czynnoci naukowych, organizacyjnych, techno-logicznych, nansowych i handlowych. Kreowanie innowacyjnych produktów turystycz-nych moe obejmowa z jednej strony proste mody kacje istniejcych produktów, proce-sów i praktyk (które mog by nowe dla rmy ale niekoniecznie dla brany turystycznej), z drugiej za cakowicie nowe produkty i procesy (które s nowe zarówno dla brany, jak i dla przedsibiorstwa turystycznego). Szczegóowa de nicja innowacyjnoci zostaa opublikowana przez OECD w serii podrczników zwanych Oslo Manual [OECD 1992]. Istot innowacji jest tutaj wdroenie nowoci do praktyki, co sprowadza si do zaoferowa-nia na rynku nowego towaru bd usugi, a w odniesieniu do nowego procesu, organizacji bd metod marketingowych ich zastosowanie w biecej dziaalnoci przedsibiorcy. Innowacja moe by wynikiem wasnej dziaalnoci badawczo-rozwojowej, wspópracy z innymi przedsibiorcami i instytucjami lub te wynikiem zakupu know-how.
Naley jednak przyj zaoenie, i innowacyjno przedsibiorstw turystycznych jest stopniowalna, stosowana z rónym nateniem i w rónej skali. Innowacyjno przed-sibiorstw turystycznych jest take uzaleniona od rodzaju prowadzonej dziaalnoci i lokalizacji w przestrzeni turystycznej. Dlatego uzasadnione jest wskazanie de nicji, gdzie innowacyjno przedsibiorstw turystycznych moe by okrelana jako zdolno
–
–
–
i motywacja do poszukiwania i komercyjnego wykorzystywania jakichkolwiek wyników bada naukowych, nowych koncepcji, pomysów, prowadzcych do wzrostu poziomu nowoczesnoci i wzmocnienia pozycji konkurencyjnej przedsibiorstwa czy realizacji ambicji przedsibiorcy.
Procesy kreowania innowacyjnych produktów turystycznych coraz rzadziej zamyka-j si w ramach pojedynczego przedsibiorstwa. Uwarunkowane jest to zarówno spe-cy k sektora turystycznego (przedsibiorstwa charakteryzuj si wsk specjalizacj), jak i wielkoci przedsibiorstw (wikszo przedsibiorstw w sektorze to mikro i mae przedsibiorstwa). Dobrym przykadem w brany turystycznej jest dziaalno obiektów noclegowych, w tym hoteli, pensjonatów, które w swoim podstawowym pro lu dziaania rzadko kiedy maj produkty i usugi wspomagajce lub uzupeniajce dziaalno , np. obiekty sportowo-rekreacyjne, usugi organizacji czasu wolnego itp. Wspomniane przed-sibiorstwa musz wspópracowa , kooperowa z innymi przedprzed-sibiorstwami, tak aby klient by usatysfakcjonowany.
Nie tylko przedsibiorstwa turystyczne powinny wdraa strategie innowacji. Take podmioty polityki regionalnej powinny zwróci szczególn uwag na wdraanie regio-nalnych strategii innowacji (RSI). Regionalne strategie innowacji mona rozpatrywa z trzech punktów widzenia, jako [Gorzelak i in. 2006]:
proces budowania wewntrzregionalnego porozumienia wokó tworzenia i rozprze-strzeniania innowacji;
opracowany dokument strategiczny, który powinien by utworzony zgodnie ze stan-dardami wymaganymi od tego typu opracowa;
zespó dziaa podejmowanych podczas realizacji strategii.
Najwaniejszym ródem wiedzy na temat innowacyjnoci przedsibiorstw w krajach zachodniej Europy jest: Community Innovation Survey (CIS) – midzynarodowy pro-gram bada statystycznych innowacji, realizowany z inicjatywy i pod egid Komisji Eu-ropejskiej. European Innovation Scoreboard (Europejska tablica wyników w dziedzinie innowacji) obejmuje 17 wskaników dotyczcych takich zagadnie, jak zasoby ludzkie dla nauki i techniki, nakady na dziaalno B+R i na dziaalno innowacyjn. Na pod-stawie tych wskaników Komisja Europejska opracowuje ,,zoony wskanik innowacyj-noci’’, sucy do oceny efektywnoci innowacyjnej krajów czonkowskich. Europejski raport nt. innowacyjnoci ma w prosty sposób przedstawia , co kade pastwo czonkow-skie UE musi zrobi , aby poprawi skuteczno innowacji [Dowiadczenia europejczonkow-skie 2010].
Dziaania proinnowacyjne w turystyce wspierane s przez rónorodne instytucje mi-dzynarodowe. Zadania dotyczce turystyki na arenie midzynarodowej s realizowane m.in. za porednictwem nastpujcych organizacji i inicjatyw:
Unia Europejska (UE). Wspópraca z Komisj Europejsk w zakresie turystyki odby-wa si gównie za porednictwem Doradczego Komitetu Turystyki (TAC). Pastodby-wa czonkowskie s zobowizane do corocznego przygotowywania i przekazywania Ko-misji Europejskiej raportu na temat zmian zachodzcych w turystyce, na podstawie których KE przygotowuje zbiorczy raport na temat zmian zachodzcych w turystyce [EC.EUROPA.EU 2010].
Organizacja Wspópracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). W ramach organizacji funkcjonuje Komitet Turystyki OECD. Posiedzenia tego komitetu powicone s
–
–
–
•
dyskusji nad najwaniejszymi dla polityki turystycznej zagadnieniami (nowe trendy w polityce turystycznej pastw czonkowskich; wydarzenia majce wpyw na t po-lityk; doskonalenie statystyki turystyki, umoliwiajce monitorowanie rynku tury-stycznego; zrównowaony rozwój turystyki; promocja turystyczna) [OECD.ORG 2010].
wiatowa Organizacja Turystyki (UNWTO). Gównym celem dziaalnoci UNWTO jest promocja i rozwój turystyki jako dziedziny stymulujcej przedsibiorczo i roz-wój gospodarczy oraz sprzyjajcej wzajemnemu poznawaniu si narodów, a take ini-cjowanie dziaa w zakresie ochrony rodowiska i dziedzictwa kulturowego [UNW-TO.ORG2010].
Grupa Wyszehradzka. Podstawowymi sferami dziaa w ramach prac Grupy Wy-szehradzkiej w dziedzinie turystyki s: opracowywanie wspólnych projektów w celu zwikszania ruchu turystycznego z krajów pozaeuropejskich, wspópraca w dziedzi-nie promocji (m.in. przez organizowadziedzi-nie wspólnych stoisk podczas targów turystycz-nych, realizacja podróy studyjturystycz-nych, wspólne wydawnictwa), wspieranie wspópracy w dziedzinie turystyki przygranicznej, zwaszcza realizowanej przez regionalne orga-nizacje turystyczne [VISEGRADGROUP.EU 2010];
Midzynarodowe Biuro Turystyki Spoecznej (BITS). Odgrywa zasadnicz rol w inicjowaniu i prowadzeniu dziaa na rzecz turystyki spoecznej na poziomie mi-dzynarodowym. BITS z jednej strony skupia wiele osób zycznych, organizacji, przedstawicieli administracji wielu pastw, a z drugiej wspópracuje na forum mi-dzynarodowym m.in. ze wiatow Organizacj Turystyki, UNESCO oraz Komisj Europejsk [BITS-INT.ORG 2010].
WYBRANE WYNIKI BADA – WSKANIKI A MOLIWOCI
STYMULOWANIA PROCESÓW INNOWACYJNYCH W SEKTORZE USUG TURYSTYCZNYCH
Analizy i opracowania WTTC (World Travel & Tourism Council) [Travel... 2009] do-tycz oceny sytuacji i obejmuj w swych analizach warto popytu w brany turystycznej i gospodarce turystycznej z uwzgldnieniem podstawowych parametrów oceny rynku turystycznego, takich jak: wydatki prywatne, wydatki na podróe biznesowe, wydatki tu-rystów zagranicznych oraz relacje do rynku pracy i udziau turystyki w PKB. Wartoci te w sposób poredni informuj o innowacyjnoci danego kraju. Opracowanie to w 2009 r. wskazuje na spadek czci podstawowych wskaników dla Polski, jednake dla innych wskazuje wzrost (tab. 1).
Sytuacja Polski jest jednak generalnie pozytywna w porównaniu do oceny gospo-darki turystycznej w Europie. WTTC wskazao w Polsce spadek w 2009 r. wydatków na podróe biznesowe oraz wydatków rzdowych na turystyk. Z drugiej strony mona zaobserwowa wzrost liczby przyjazdów zagranicznych (turyci zagraniczni oczekuj produktów o wysokim standardzie i innowacyjnoci) oraz wzrost inwestycji kapitao-wych – umoliwiajcych wdroenie dziaa innowacyjnych.
Chcc zidenty kowa konkretne bariery zwizane z dziaalnoci innowacyjn przed-sibiorstw turystycznych, mona przedstawi badanie przeprowadzone dla maych i
red-•
•
nich przedsibiorstw w Polsce (rys. 1). Chocia badanie to nie dotyczy przedsibiorstw stricte turystycznych, jednake obrazuje sytuacj w tym zakresie. Badanie zostao prze-prowadzone na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci (PARP).
Celem tego badania byo oszacowanie poziomu innowacyjnoci polskich przedsi-biorstw. W badaniu wzio udzia 831 rm, w szczególnoci z sektora MSP z caego kraju. Naley zwróci uwag na to, i deklarowane przez badanych bariery we wdraaniu innowacji s bardzo podobne bez wzgldu na wielko przedsibiorstwa. Przedsibior-cy do najistotniejszych barier ograniczajPrzedsibior-cych wdraanie innowacji zaliczaj wysokie
Tabela 1. Zmiana podstawowych wskaników brany i gospodarki turystycznej dla Polski w 2009 r. wg World Travel & Tourism Council (stan na 01.03.2010)
Table 1. Change of major indices of tourist economy for Poland in 2009 according to World Travel & Tourism Council (01.03.2010)
Lp. Wskanik oceny rynku turystycznego Zmiana w % wobec 2008 r. Zmiana w mld PLN 1 Prywatne wydatki na turystyk –0,1 –0,05 2 Wydatki na podróe biznesowe –4,1 –0,50
3 Inwestycje kapitaowe 2,9 0,70
4 Przyjazdy zagraniczne 9,3 2,90
5 Wydatki rzdowe –4,3 –0,25
Wskaniki zatrudnienia w tys. w % do 2008 r. 1 Zatrudnienie w brany turystycznej 250,6 –1,5 2 Zatrudnienie w gospodarce turystycznej 1117,3 –1,8 ródo: [Travel… 2009]. Source: [Travel… 2009]. 67,3 10,9 10,5 5,6 4 2,6 20,8 0 10 20 30 40 50 60 70 80 w yso kie ko szty pr ze pi sy pr aw ne „s zara s tref a” ni ech do zm ian w fi rm ie brak partn erów d o w sp ópracy brak w yk w al if ik ow an ej ka dry pracow ni czej ni e m a tak ich barier [%]
Rys. 1. Bariery ograniczajce wprowadzanie innowacji Fig. 1. Barriers of introducing innovation
ródo: Badania ankietowe IBnGR na zlecenie PARP (2002) Source: IBnGR survey for PARP (2002)
koszty zwizane z wprowadzaniem innowacji w ycie, skomplikowane i mao stabilne przepisy prawne oraz szar stref.
PODSUMOWANIE
W artykule wskazano, i kluczem do osignicia przewagi konkurencyjnej przedsi-biorstw turystycznych s innowacje. Mona wnioskowa , i turbulentne otoczenie przed-sibiorstw turystycznych i tempo zmian w technologii informatycznej czy te w syste-mach organizacyjnych sprawiaj, e wycznie te podmioty gospodarcze, które zdolne s do wprowadzania innowacji, zdoaj utrzyma si na rynku. Z przeprowadzonej analizy wynika, e polskim przedsibiorstwom turystycznym trudno jest samodzielnie wdraa innowacje, tak wic w celu ich kreowania niezbdna staje si wspópraca tych podmio-tów, która mogaby przyjmowa posta klastra. W dobie cigych zmian oraz narastajcej globalizacji kade przedsibiorstwo odczuwa siln presj innowacji, jednake przedsi-biorstwa wskazuj na istotne bariery ograniczajce ich wprowadzenie, takie jak wysokie koszty, skomplikowane przepisy prawne oraz funkcjonowanie przedsibiorstw w szarej stre e. Zdaniem Ch. Freemana, „nie wprowadza innowacji, to znaczy umiera ”. Zdol-no przedsibiorstwa do wprowadzania innowacji jest jednym z najwaniejszych bod-ców determinujcych je do walki konkurencyjnej, której celem jest uzyskanie przewagi nad konkurencj. Naley zatem wskaza , i niezbdne jest prowadzenie dalszych bada i mobilizowanie przedsibiorstw turystycznych do podejmowania dziaa innowacyj-nych.
PIMIENNICTWO
Dowiadczenia europejskie. Jak w Unii nansuje si innowacje?, http://www.fundusze-europej-skie.pl/index.php.
Drucker P., 1992. Innowacje i przedsibiorczo . Praktyka i zasady, PWE, Warszawa, 272–274. Freeman Ch., 1982. The Economics of Industrial Innovation, F. Pinter, London, 169.
Gorzelak G., Bakowski A., Kozak M., Olechnicka A., przy wspópracy Poszaja A., 2006. Polskie Regionalne Strategie Innowacji: ocena i wnioski dla dalszych dziaa, Regional Studies Association – Sekcja Polska, Warszawa, 4.
Gorzelak G., Jaowiecki B., 2000. Metodologiczne podstawy strategii rozwoju regionu na przyka-dzie województwa lubuskiego, Studia Regionalne i Lokalne z. 3, 41–58.
http://ec.europa.eu/enterprise/services/tourism/index_en.htm, 2010-02-01. http://visegradgroup.eu/main.php, 2010-01-15. http://www.bits-int.org/en/index.php?lang=2, 2010-03-05. http://www.ceinet.org/main.php?pageID=67, 2010-02-15. http://www.oecd.org/department/0,3355,en_2649_34389_1_1_1_1_1,00.html,2010-02-01. http://www.unwto.org/index.php, 2010-02-05.
Krupski R. (red.), 2001. Zarzdzanie strategiczne. Koncepcje. Metody. Wyd. AE we Wrocawiu, Wrocaw, s.13.
Lundy O., Cowling A., 2000. Strategiczne zarzdzanie zasobami ludzkimi. O cyna Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC, Kraków, 26–27.
Novelli M., Schmitz B., Spencer T., 2006. Networks, clusters and innovation in tourism: A UK experience. Tourism Management, Nr 27, 1143–1144.
Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego w sprawie inwestycji w wiedz i innowacje (strategia lizboska), (2007/C 256/04), pkt. 2.18, http://eur-lex.europa.eu/, 2010-02-10.
Podrcznik OECD, Oslo Manual. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technologi-cal Innovation Data. OECD, Paris, 1992, 47.
Porter M., 2001. Porter o konkurencji, PWE, Warszawa, 248.
Porter M., 1990. The Competitive Advantage of Nations, Free Press, Nowy Jork.
Raport o stanie sektora maych i rednich przedsibiorstw w Polsce w latach 2000–2001. Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa 2002, 233–235.
Raport OECD na temat innowacyjnych klastrów przedstawiony przez Boosting Innovation – The Cluster Approach z 1999 roku oraz Innovative Clusters z 2001 roku, [za:] www.klastry. pl, 2010-05-01.
Stróyski M., 2008. Mae i rednie przedsibiorstwa w wietle Strategii Lizboskiej, Szkoa Gówna Handlowa w Warszawie, Warszawa, 128.
Travel & Tourism Economic Impact Poland 2009. WTTC, London 2009, Summary tables, http:// www.wttc.org/bin/pdf/original_pdf_ le/poland.pdf.
INNOVATION STRATEGIES AND COOPERATION FOR REGIONAL TOURISM DEVELOPMENT
Abstract. The aim of this article is to indicate the directions of the development of tourist sector innovativeness in the region. In the article was self-characterized the essence of the innovation strategies, used both by tourist enterprises and institutions supporting the deve-lopment of tourism. It was showed, that tourist enterprises seeking possibilities of introdu-cing new solutions, both products as process, deserve on the name of innovative. There were presented these international organizations, which favour the co-operation in the eld of tourism and creating innovative actions. There were also showed the chosen results of re-search in Poland with special pressure on the indexes of trade and the economy of tourist. Key words: innovations, strategies, clusters, tourist regions
