Gregoriańskie śpiewy procesji
palmowej po Soborze Watykańskim
II oraz ich polskie odpowiedniki
Seminare. Poszukiwania naukowe 35/3, 39-56
Beata Bodzioch KUL, Lublin
GREGORIAŃSKIE ŚPIEWY PROCESJI PALMOWEJ
PO SOBORZE WATYKAŃSKIM II
ORAZ ICH POLSKIE ODPOWIEDNIKI
Obrzędy Niedzieli Męki Pańskiej, zwanej potocznie Niedzielą Palmową z właściwą jej procesją z palmami, zachęcają nie tylko do wyjątkowo uroczystego przeżycia tego liturgicznego wydarzenia, ale także do naukowej refleksji nad nimi. W Polsce na to zjawisko zwrócił uwagę już w 1954 r. J. Lewański, komentując je od strony dramatyczno-teatralnej1. Dziesięć lat później zagadnienie dramatu li-turgicznego, w tym także procesji palmowej podjął ks. Z. Modzelewski. Ustalił on kilka typów obrzędów dramatycznych i przeanalizował je pod kątem estetyki2. Na podstawie badań przeprowadzanych przez historyków literatury polskiej, refleksją muzykologiczną nad procesją palmową, opartą na gruntownych podstawach źródłowych, zajął się ks. B. Bartkowski. Wyniki swoich studiów przedstawił on w rozprawie doktorskiej3 oraz w obszernym artykule poświęconym hymnowi
Gloria laus4. Kontynuację tych badań stanowi praca magisterska A. Walickiej, napisana w ówczesnej Katedrze Chorału Gregoriańskiego KUL (dziś Katedra Monodii Liturgicznej). Dotyczy ona śpiewów procesji palmowej zamieszczonych w XVII-wiecznych drukowanych graduałach piotrkowskich5. Księgi te wraz z in-nymi edycjami liturgiczno-muzyczin-nymi wydawain-nymi w drukarni A. Piotrkow-czyka w Krakowie stanowiły podstawę śpiewów liturgicznych wykonywanych 1 Por. J. Lewański, Nowe dokumentacje polskiego dramatu liturgicznego, Pamiętnik Literacki
1(1954), s. 171-182. Badania te autor systematycznie kontynuował i je poszerzał, czego dowodem są kolejne publikacje poświęcone dramatowi liturgicznemu. Ostatnią z tych pozycji jest dzieło: J. Lewański, Liturgiczne łacińskie dramatyzacje Wielkiego Tygodnia XI-XVI w., Towarzystwo Nau-kowe KUL Lublin 1999.
2 Por. Z. Modzelewski, Estetyka średniowiecznego dramatu liturgicznego. Cykl Wielkiego
Ty-godnia w Polsce, Roczniki Humanistyczne 12(1964)1, s. 5-59.
3 Por. B. Bartkowski, Śpiewy procesji palmowej w polskich rękopisach liturgicznych (XIII-
-XVIII w.), Lublin 1970 (msp. w Arch. KUL). Praca ta w streszczeniu została opublikowana: B.
Bart-kowski, Śpiewy procesji palmowej w polskich rękopisach muzyczno-liturgicznych z XIII-XVIII w., Seminare 1(1975), s. 183-199.
4 Tenże, Hymn „Gloria laus” w polskich zabytkach chorałowych, w: Musica medii aevi, t. 6, red.
J. Morawski, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1977, s. 56-87.
5 Por. A. Walicka, Śpiewy procesji palmowej w graduałach piotrkowskich, Lublin 1993 (praca
w Polsce po Soborze Trydenckim i to aż do XIX w. włącznie6. Zaprzestanie druku tych podstawowych wówczas źródeł wykonawczych nastąpiło w XIX w. z przy-czyn politycznych i ekonomicznych. Jednakże właśnie w XIX stuleciu pojawiła się eksplozja wydawnicza innych ksiąg, które w dużej mierze zdołały zastąpić dzieła Piotrkowczyka. Były nimi kancjonały, czyli zbiory śpiewów liturgicznych na różne okazje, wydawane w formie książek bardziej poręcznych w użyciu, aniżeli druki piotrkowskie7.
Kolejny etap odnowy procesji palmowej nastąpił w 1955 r. po wydaniu Ordo
Hebdomadae Sancte Instauratus. Niebawem jednak nadeszły obrady Soboru
Watykańskiego II i związana z nim reforma liturgii. Pojawiły się nowe księgi li-turgiczne, w których nastąpiły dalsze zmiany dotyczące także procesji palmowej. Nieuchronną konsekwencją wprowadzenia do liturgii języków narodowych zostały objęte także śpiewy, w których albo należało zaadaptować melodie gregoriańskie, albo też utworzyć zupełnie nowe. Ten właśnie problem stanowić będzie przedmiot dociekań naukowych.
1. Źródła
Wydania źródłowe obejmują dwa działy: księgi liturgiczne oraz śpiewniki. Na księgi, które należą do źródeł podstawowych, składają się edycje w języku ła-cińskim i polskim. Z kolei wykorzystane śpiewniki są wyłącznie polskimi wyda-niami. Wszystkie źródła, opatrzone skrótami, w obydwóch działach dla większej przejrzystości zostaną wymienione w porządku alfabetycznym, a nie chronolo-gicznym.
Porównanie porządku procesji palmowej i wyznaczonych dla niej śpiewów w księgach oficjalnych z proponowanym repertuarem śpiewów przez redaktorów wybranych edycji śpiewnikowych, stanowić będzie swego rodzaju konfrontację i umożliwi ocenę kierunku rozwoju procesji palmowej w Polsce. Okaże się więc, czy i w jakim stopniu śpiewy procesyjne opierają się na wzorcach rzymskich, czy też od nich odbiegają, proponując np. nowe kompozycje.
6 Por. I. Pawlak, Graduały piotrkowskie jako przekaz chorału gregoriańskiego w Polsce po
So-borze Trydenckim, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1988.
7 Por. Z. Wit, Kancjonał, w: Encyklopedia Katolicka, t. 8, red. B. Migut i in., Towarzystwo
Nukowe KUL, Lublin 2000, kol. 558. Kancjonały (Cantionale ecclesiasticum) zawierające wyjątki z pontyfikału, rytuału, graduału, psałterza, antyfonarza, procesjonału oraz niektóre pieśni kościelne były wydawane w kilku ośrodkach w Polsce. Tamże, kol. 559. Por. także: Z. Wit, Śpiew w liturgii
na ziemiach polskich w XIX wieku, w: Studia z dziejów liturgii w Polsce, t. 3, red. W. Schenk,
Towa-rzystwo Naukowe KUL, Lublin 1980, s. 233-238; K. Mrowiec, Polska pieśń kościelna w opracowaniu
1.1. Księgi liturgiczne
GR - Graduale romanum 1974;
GS - Graduale simplex 1967;
MR - Missale romanum 2002;
MRDP - Mszał rzymski dla diecezji polskich 1986; MRLP - Mszał rzymski łacińsko-polski 1968; OCM - Ordo cantus missae 1972.
1.2. Śpiewniki
Dn - Droga do nieba, wyd. 1 ,Opole 2001; Ex - Exsultate Deo, wyd. 9, Kraków 2004;
Jank - Śpiewajmy Panu, red. M. Jankowski, Warszawa 1971;
Lew - Śpiewnik parafialny, red. W .Lewkowicz, wyd. 8, Olsztyn 1971; Rącz - Śpiewajmy Bogu, red. F. Rączkowski, Warszawa 1988;
Reg - Śpiewnik archidiecezji katowickiej, red. A. Reginek, Katowice 2000; Si - J. Siedlecki, Śpiewnik kościelny, red. K. Mrowiec, wyd. 39, Kraków 1987; SL - Śpiewnik liturgiczny, red. K. Mrowiec, Lublin 1991;
Zaw - Alleluja, red. J. Zawitkowski, Warszawa 1987;
ZS - Zwycięzca śmierci, red. H. Sobeczko, wyd. 2, Opole 1998. 2. Repertuar
Zasób omawianych śpiewów zostanie podzielony według form tekstowych i muzycznych. W ten sposób wprawdzie zostanie naruszona kolejność ich wystę-powania, ale będzie można precyzyjniej określić pochodzenie, funkcję i budowę poszczególnych utworów. Zostaną zatem kolejno zaprezentowane: antyfony, psal-my, responsoria i hymny.
2.1. Antyfony
W obecnej, odnowionej postaci, w procesji palmowej występują trzy anty-fony: Hosanna filio David, Pueri Hebraeorum portantes oraz Pueri Hebraeorum
vestimenta8.
8 Liczba śpiewów wstępujących w procesji palmowej ulegała zmianie, a raczej nieustannej
redukcji w ciągu wieków. W Polsce średniowiecznej sięgała 27, w Polsce potrydenckiej 20, a w XIX i XX w. już 18. Dowodzą tego prace badawcze autorki nad kancjonałami polskimi z lat 1822-1954 przygotowywane do druku.
2.1.1. Hosanna filio David
Tamę różnorodności rytu i śpiewów procesji palmowej położyła reforma liturgii przeprowadzona po Soborze Trydenckim. Mszał rzymski (1570) defini- tywnie rozstrzygnął, że procesję rozpoczyna antyfona Hosanna filio David. Jest ona niewiadomego pochodzenia. Niektórzy badacze źródła jej melodii doszukują się w greckiej kantylenie Seikilos. Należy do nich m.in. W. Apel9. Według H. Hucke, prawdopodobnie powstała w królestwie Franków10. Tezę tę zdaje się potwierdzać także A. Hughes11. Tekst antyfony składa się z czterech odcinków: Hosanna –
Benedictus – Rex Israel – Hosanna. W takiej postaci została też włączona do
pro-cesji palmowej po Soborze Watykańskim II. Drukuje ją MR. Została również in
extenso podana przez GS, OCM i GR. Księgi rzymskie przytaczają ją w wersji
po-trydenckiej. Natomiast duża rozbieżność zarówno w przekładach tekstowych, jak i w polskich wersjach melodycznych zachodzi pomiędzy śpiewnikami kościelnymi a oficjalną wersją podaną przez MRDP. Pośród proponowanych postaci można wyróżnić dwa rodzaje adaptacji oraz dwie próby nowych kompozycji.
Pierwszą adaptację pochodzącą prawdopodobnie od Jank przyjął Rącz i Si, a także – i to jest bardzo znamienne – MRDP (Przykł. 1).
Przykład 1. Adaptacja antyfony Hosanna fiflio David (MRDP).
Drugiej adaptacji dokonał Lew. W odróżnieniu od pierwszej, autor tak przełożył tekst antyfony, że pod względem melodycznym zgadza się ona we wszystkich szczegółach z oryginałem łacińskim.
9 Por. W. Apel, Gregorian chant, Indiana University Press, Bloomington 1958, s. 36-37. 10 Por. B. Bartkowski, Śpiewy procesji palmowej, s. 190.
11 Por. A. Hughes, Medieval Manuscripts for Mass and Office. A guide of their organisation and
Próbę kompozycji własnej podjął na podstawie tekstu MRLP ks. Z. Bernat. Przyjęły ją następujące śpiewniki: Dn, Ex, SL, Reg, Zaw, ZS (Przykł. 2).
Przykład 2. Kompozycja własna Z. Bernata.
Utwór ten zasługuje na szczególną uwagę. Po pierwsze bowiem, został na-pisany w konkretnej durowej tonacji. Po drugie, posługuje się wartościami ryt-micznymi i został zmetryzowany (2/4). Po trzecie, wykorzystuje pewne elementy melodyczne prawzoru gregoriańskiego, np. charakterystyczne skoki kwinty przy słowie Hosanna oraz inne dźwięki właściwe tej antyfonie. Autor odbiega od trady-cyjnie rozumianej adaptacji, która zresztą w wielu przypadkach powoduje okale-czanie melodii oryginalnej i staje się w pewnej mierze „medyceą” współczesnej muzyki liturgicznej, a proponuje zupełnie nową koncepcję twórczości śpiewu li-turgicznego. Podobny zresztą pogląd dotyczący nowej muzyki przeznaczonej do liturgii reprezentuje ks. I. Pawlak12. W większości jednak przypadków zwyciężyła idea adaptacji melodii gregoriańskich. Pozornie jest to kierunek usprawiedliwiony przez zachowanie przynajmniej szkieletu muzycznego oryginału, do czego zresztą zachęca instrukcja Musicam sacram (nr 56). Z drugiej jednak strony świadczy on o braku inwencji kompozytorskiej i to w duchu odnowionej liturgii sprawowanej w języku narodowym. Aby bowiem zdecydować się na nowe melodie, trzeba dysponować naprawdę dobrym i poprawnym repertuarem, a także wykazać się znacznym poczuciem odpowiedzialności i odwagą13.
Kolejną kompozycję własną przedstawił Lew. Ponieważ jednak utwór przeznaczony jest na chór wielogłosowy a cappella, dlatego nie wchodzi w zakres niniejszych badań.
12 Por. I. Pawlak, Formy chorału gregoriańskiego w polskojęzycznych obrzędach po Soborze
Wa-tykańskim II, Liturgia sacra 4(1998)1, s. 86-87.
13 Niemiecki Gotteslob (1975) zamiast antyfony Hosanna filio David zamieszcza tylko krótką
aklamację: Hosanna dem Sohne Davids! (n. 196) opatrzoną melodią przeznaczoną do wspólnego śpiewu.
2.1.2. Pueri Hebraeorum portantes i Pueri Hebraeorum vestimenta
Popularne dwie antyfony rozpoczynające się od słów Pueri Hebraeorum nie doczekały się w literaturze przedmiotu dogłębnych opracowań. Tradycyjnie były i są nadal wykonywane podczas procesji z palmami. W polskich rękopisach z okresu średniowiecza antyfony te były używane także w oficjum: ad tertiam lub ad sextam, rzadziej ad laudes14. Pierwszą, Pueri [...] portantes, w śpiewnikach polskich w trzech przypadkach poddano adaptacji melodycznej (Jank i Rącz – to jedna postać, Si – druga i Lew – trzecia). Najbardziej zgodna z oryginałem jest adaptacja trzecia (Przykł. 3).
Przykład 3. Adaptacja Pueri […] portantes (Lew).
Pozostałe dokonują nieznacznych zmian w melodii. W śpiewnikach śląskich (Dn, Reg, ZS) funkcjonuje nowa melodia autorstwa H. Prochoty (Przykł. 4).
Przykład 4. Kompozycja H. Prochoty.
Została ona napisana w metrum 2/4 i 3/4. Należy nadmienić, że utwór nie nawiązuje w żaden sposób do chorałowego wzorca.
Natomiast druga antyfona Pueri [...] vestimenta znalazła się tylko w Lew. Au-tor tak dostosował tekst, że nie były konieczne żadne zmiany melodyczne (Przykł. 5). Ta antyfona może być przykładem wiernego posłużenia się oryginałem gre-goriańskim.
Przykład 5. Adaptacja Pueri […] vestimenta (Lew).
2.2. Psalmy
W stosunku do wielowiekowej tradycji zupełną nowością jest dołączenie psalmu do antyfony Hosanna. Jest to Ps 17 Confitemini Domino wiersze: 1, 22, 23, 27 i 28). Po raz pierwszy tę praktykę zastosował GS. Za nim poszły inne księgi liturgiczne przeznaczone do śpiewu (OCM, GR).
Brakuje jakiejkolwiek wzmianki o psalmie w MRDP i MR. Ponieważ ant.
Hosanna została zapisana w tonie VII, stąd i psalm posługuje się VII tonem
gre-goriańskim. Należy zauważyć, że GS nie tylko zaznaczył sylaby nadliczbowe, ale nadto bardzo dokładnie podkreślił dwuakcentowość kadencji poprzednika i na-stępnika, czego nie ma już w GR.
Rzeczą charakterystyczną jest brak psalmodii przy tej antyfonie w badanych śpiewnikach polskich. Być może ich autorzy kierowali się wskazaniami mszałów, w których, jak już powiedziano, nie ma żadnego śladu psalmu.
Następne psalmy łączą się z antyfonami Pueri Hebreaorum. W obydwóch zastosowano ton I psalmu, zgodnie z tonem antyfon. Do pierwszej antyfony do-łączono Ps 24(23), a do drugiej Ps 47(46). Jedynie H. Prochota przyjął do psalmu melodię z wersetu wstępnego polskich nieszporów (Przykł. 6).
Przykład 6. Melodia do Ps 47(46) z nieszporów polskich.
Zestawienie tej melodii z poprzedzającą antyfoną nie razi, gdyż – jak już wspomniano – jest to zupełnie nowa kompozycja.
Trzeba jeszcze pokrótce zająć się polskimi przekładami tekstów psalmowych. Chodzi w tym przypadku o Ps 24(23). Autorzy śpiewników posłużyli się różnymi tłumaczeniami. MRDP i Dn zaczerpnął tekst z Liturgii godzin:
Do Pana należy ziemia i wszystko, co ją napełnia * Świat cały i jego mieszkańcy.
Pozostałe źródła wykorzystały już istniejące przekłady. MRLP i Lew:
Pana jest ziemia i wszystko, co ją wypełnia * krąg ziemi i jego mieszkańcy
Rącz:
Pana jest ziemia i to, co ją napełnia * krąg ziemi i jego mieszkańcy.
Jank:
Pana jest ziemia i wszystko, co ją napełnia * krąg ziemi i jego mieszkańcy.
Si:
Pana jest ziemia i wszystko, co ją napełnia * Świat cały i jego mieszkańcy.
2.3. Responsoria
Jedynie księgi rzymskie: OCM, GR, MR na zakończenie procesji palmowej przepisują responsorium Ingrediente. MRDP o nim nie wspomina. Nic więc dziw-nego, że przytłaczająca większość polskich śpiewników kościelnych również tego śpiewu nie zamieszcza. Wyjątkiem jest Rącz. Przypuszczalnie autor posłużył się własnym przekładem tekstu: Gdy Pan wjeżdżał. Z kolei pod względem muzycz-nym utwór nie przypomina formy responsorium. Można powiedzieć, że jest to pieśń przekomponowana z refrenem: Hosanna na wysokości. (Przykł. 7).
Przykład 7. Gdy Pan wjeżdżał (Rącz).
Niejasna jest też funkcja tego śpiewu, gdyż autor nie wskazuje wyraźnie, że wykonuje się go po wejściu do kościoła, lecz umieszcza go jako jeden ze śpiewów podczas procesji.
Tak więc, w praktyce ani na zakończenie procesji, ani też na koniec uroczys- tego wejścia, które może zastąpić procesję, nie śpiewa się już żadnego respon-sorium. Z ciekawą inicjatywą w tej materii wystąpił GS. Zamiast tradycyjnego responsorium Ingrediente, zaproponował inny śpiew: antyfonę Hosanna in
excel-sis, benedictus qui venit in nomine Domini z powtórzeniem Hosanna in excelsis.
Potem następuje Ps 117, w którym po każdym wersecie dodaje się Hosanna in
Przykład 8. Śpiew na zakończenie procesji.
Reminiscencje tego śpiewu zostały odnotowane w MRDP. Antyfonę bo-wiem podzielono na dwie części. Pierwszą: Hosanna na wysokości! zaproponowa-no jako tekst zastępczy do ant. Dzieci żydowskie wyszły naprzeciw z następującym po nim Ps 24(23). Druga: Błogosławiony, który idzie w imię Pańskie może zastąpić ant. Dzieci żydowskie uścielały z Ps 47(46). W ten sposób nowy śpiew z GS został wykorzystany przez MRDP, choć nadano mu zupełnie inną funkcję. Jak dotąd, nie doczekał się on żadnego opracowania muzycznego.
Wracając do GS, trzeba stwierdzić, że w dużej mierze przez propozycję no-wego śpiewu, usprawiedliwia on opuszczenie responsorium, które z natury należy do trudniejszych form chorału gregoriańskiego. Biorąc pod uwagę taki kierunek reformy liturgicznej, z góry zakładający upraszczanie obrzędów, w tym także eli-minację bardziej ozdobnych śpiewów i to w imię racji pastoralnych, nie można się dziwić, że MRDP w ogóle nie wspomina o responsorium Ingrediente, stawiając w jego miejsce hymn do Chrystusa Króla, czyli Gloria laus i nakazując wprost jego wykonywanie po wejściu do kościoła.
Pozostaje wreszcie trzecia uproszczona forma zastępująca uroczyste wejście. Przewiduje ona wykonanie antyfony na wejście Ante sex dies. W tłumaczeniu pol-skim antyfonę rozpoczynają słowa: Sześć dni przed uroczystością Paschy. Treścio-wo ten introit zawiera w sobie zasadnicze kwestie związane z procesją palmową, będąc jej szczątkową formą. Bliższa analiza tekstu łacińskiego wykazuje, że nie jest to typowy introit. Brak w nim bowiem psalmu i Gloria Patri. W ich miejsce wy-stępuje refren Hosanna [...]. Benedictus. Tekst ten był już znany w średniowieczu i należał do śpiewów wykonywanych podczas procesji palmowej15. Przekład pol-ski jeszcze bardziej odbiega od formy introitu i nie powiela tekstu łacińpol-skiego. Zbliża się on natomiast do formy responsorium16. Można zatem powiedzieć, 15 Drukuje go m.in. mszał rzymski z 474 r. Por. A. Hughes, Medieval Manuscripts, s. 256 i 407. 16 Więcej na ten temat por. B. Bodzioch, Kilka uwag na temat introitu Niedzieli Palmowej,
An-że nietypowy tekst introitu, stanowiący tematyczny łącznik pomiędzy procesją palmową a mszą, zachowuje formę śpiewu responsoryjnego, przynależącego niegdyś do procesji z palmami.
2.4. Hymny
W odnowionych obrzędach procesji palmowej zachował się tylko jeden hymn: Gloria laus. Jego autorem jest biskup Teodulf z Orleanu (zm. 821)17. Poczynając od IX w., niemal wszystkie rękopisy zawierające zapis procesji pal-mowej, notują także Gloria laus18. Hymn utrzymał się także w liturgii po Soborze Trydenckim oraz w obrzędach Niedzieli Palmowej po Soborze Watykańskim II. Cały tekst hymnu składał się z 39 strof pisanych dystychem. Żaden z dostępnych rękopisów średniowiecznych nie wykorzystuje wszystkich zwrotek. Ostatecznie do liturgii przyjęto 6 pierwszych19. Ta liczba utrzymała się po dzień dzisiejszy.
Gloria laus należy do grupy hymnów refrenowych (podobnie jak Crux fide-lis). Refrenem jest pierwsza zwrotka. Polski tekst (refren i 1 zwrotka)
zamiesz-czony w MRDP przedstawia się następująco:
Chwała i cześć, o Królu Chryste, Który odkupiłeś nas.
Tobie śpiewał chłopiąt chór, Pod Twoje stopy szaty słał. Hosanna na wysokości!
O Zbawco nasz, witamy Ciebie, Izraela Tyś jest król.
W imię Pańskie idziesz nam Ty, co Dawida zdobisz ród. Hosanna na wysokości!
Jak łatwo zauważyć, nastąpiła w tym przekładzie rezygnacja z oryginalnej formy dystychu z refrenem. Jest to po prostu pięciowersowy wiersz po każdej zwrotce zakończony zawołaniem Hosanna na wysokości! Schemat metrorytmicz-ny zamyka się w formie: 9+7+7+8+8. Przekład ten nie doczekał się dotąd żadnego opracowania muzycznego.
Wcześniej powstało inne tłumaczenie hymnu, które zamieszcza MRLP, Lew i Zaw. Zachowano w nim podział na refren i zwrotki oraz swobodny, na wzór gregoriański, tok słów. A zatem, zamiast rytmicznych zwrotek utworzono wersety. Refren i 1 zwrotka przedstawia się następująco:
nales lublinenses pro musica sacra 3(2012)3, s. 59-64.
17 Por. J. Zalewski, Gloria, laus et honor, w: Encyklopedia katolicka, t. 5, red. L. Bieńkowski,
Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1989, kol. 1115. 18 Por. B. Bartkowski, Hymn „Gloria laus”, s. 66.
Hołd Tobie, sława i cześć, O Chryste, Królu i Zbawco, Któremu niegdyś chłopięcy chór Pobożne śpiewał Hosanna! Ty jesteś Królem Izraela I sławnym potomkiem Dawida, Błogosławiony Królu,
Ty dziś w imię Pańskie przybywasz.
Wydaje się, że tekst podany przez MRLP jest bardziej odpowiedni do śpiewu, aniżeli zamieszczony w MRDP. Właśnie do tego tekstu skomponowano dwie me-lodie. Pierwszą zawiera Ex, Reg, SL i Zaw. Jej autorem jest ks. Z. Bernat. Refren ma wyraźną strukturę metrorytmiczną (4/4). Tonacja durowa (C) z charakterystycz- nym kwartowym incipitem wprowadza atmosferę marszowego, triumfalnego pochodu. Wersety o budowie psalmodycznej z kolei stanowią jakby uspokojenie triumfu, który wraca przy powtórzeniu refrenu. Całość nie nawiązuje do wzorca chorałowego (Przykł. 9)
Przykład 9. Hołd Tobie (Z. Bernat).
Autorem drugiej melodii jest J. Kosko, a przytacza ją Jank, Rącz i Lew. Refren nawiązujący do stylu chorałowego wydaje się jednak być metryczny. Został podzielony na cztery odcinki muzyczne, które można by ująć w met-rum 6/4. Następujące po nim wersety są muzycznie ściśle z nim związane. Brak zróżnicowania melodycznego między refrenem a wersetami wprowadza element
znużenia. Kompozycja, zresztą bardzo poprawna muzycznie, nie wprowadza jed-nak atmosfery pochodu triumfalnego (Przykł. 10).
Przykład 10. Hołd Tobie (J. Kosko).
3. Zakończenie
Podsumowując wyżej przedstawione analizy i porównania, można stwier-dzić, że śpiewy procesji palmowej po Soborze Watykańskim II uległy nie tylko redukcji w stosunku do obrzędów potrydenckich, ale także pewnemu uprosz-czeniu. Widać to nawet w posoborowych księgach rzymskich (Tab. 1). Odbiło się to także na wydanych po soborze mszałach w języku polskim (Tab. 2). Jeszcze większa różnorodność panuje w polskich śpiewnikach kościelnych, w których proponuje się nie tylko adaptacje melodii gregoriańskich lub nowe kompozy-cje do istniejących przekładów tekstów liturgicznych, ale także szereg śpiewów zastępczych, głównie w postaci pieśni (Tab. 3). Jak wynika z zestawienia, ant.
Ho-sanna Synowi Dawidowemu i hymn Hołd Tobie są przytaczane przez wszystkie
śpiewniki. W jednym tylko przypadku (ZS) podano także nowe tłumaczenie tego hymnu znajdujące się w MRDP: Chwała, cześć, o Królu Chryste. Wśród pieśni największą popularnością (6 razy) cieszy się Wjeżdża Król nasz, autorstwa ks. W. Lewkowicza. Na drugim miejscu śpiewniki podają Idziesz przez wieki oraz
Chrystus wodzem (5 razy). Pozostałe śpiewy umieszczano zgodnie z koncepcją
autora. W sumie śpiewniki zawierają 24 różne śpiewy przeznaczone na procesję palmową.
Zauważyć także należy, iż w niektórych przypadkach ten sam śpiew został przez autorów opatrzony innym tekstem. Wynika to z jednej strony z braku podów-czas jednego oficjalnego przekładu, z drugiej zaś jest dowodem na pomysłowość twórców śpiewników, którzy pragnęli, jak się wydaje, zachować jak najwierniej kantylenę gregoriańską. Przykładem tego rodzaju postępowania jest antyfona
Pueri hebraeorum, która w języku polskim ma trzy postacie: Dzieci hebrajskie, Dzieci żydowskie oraz Hebrajskie pacholęta. Ta różnorodność formy słownej nie
przeszkadza, by uznać śpiew za tę samą antyfonę.
Na zakończenie trzeba stwierdzić, że śpiewy gregoriańskie w ramach jed-nostronnie pojętej odnowy i wprowadzania, niekiedy „na siłę”, języka narodowe-go do liturgii, znalazły się w odwrocie, nie tylko w Polsce, ale także w wielu krajach Europy Zachodniej, gdzie przecież zostały utworzone. Zgadza się to z trendami panującymi w dziedzinie muzyki liturgicznej, a ujawniającymi się w ostatnich latach XX w. oraz w początkach XXI w.20. Mimo wszystko jednak zachowanie w procesji palmowej choćby niewielu śpiewów łacińskich z pewnością podkreśliłoby ciągłość tradycji muzycznej i kulturowej Polski z fundamentami kultury chrześcijańskiej21.
Tabela 1. Śpiewy procesji palmowej w księgach rzymskich
Nazwa śpiewu GS OCM GR MR
Ant. Hosanna Filio David + + + +
Ps 117 Confitemini Domino + + +
V. Procedamus in pace + + + +
Ant. Pueri Hebraeorum portantes + + + + Ps 24(23) Domini est terra + + + + Ant. Pueri Haebraeorum vestimenta + + + + Ps 47(46) Omnes gentes, plaudite manibus + + + +
Hymn Gloria laus + + + +
Ant. Hosanna in excelsis + - -
Ps 117 V. Deus Dominus + - -
Resp. Ingrediente - + + +
20 Por. I. Pawlak, Chorał gregoriański – śpiew aktualny czy muzealny?, Liturgia sacra 14(2008)1,
s. 98-99.
21 Niemiecki mszał Messbuch (2007) również nie wykorzystuje żadnego śpiewu łacińskiego.
Natomiast w mszale włoskim Messale romano (1983) hymn Gloria laus podano w oryginale (po łacinie) oraz w przekładzie włoskim. W obydwu wymienionych księgach liturgicznych teksty te nie zostały zaopatrzone żadną melodią. Porównanie repertuaru polskiego z zestawami śpiewów za-mieszczonymi w innych mszałach europejskich wymaga osobnych studiów.
Tabela 2. Śpiewy procesji palmowej w mszałach polskich
Nazwa śpiewu MRLP MRDP
Ant. Hosanna Synowi Dawidowemu + +
Inna stosowna pieśń - +
Ant. Dzieci żydowskie wyszły naprzeciw + +
Ant. Dzieci wołały: Hosanna - +
Ps 24(23) Pana jest ziemia (Do Pana należy ziemia) + + Ant. Dzieci żydowskie uścielały + + Ant. Błogosławiony, który idzie - + Ps 47 (46) Wszystkie narody klaskajcie (klaskające) w dłonie + +
V. Idźmy w pokoju +
Ant. Tłumy z kwiatami (Occurrunt turbae) + Ant. Wraz z Aniołami (Cum Angelis) + Ant. Wielka rzesza (Turba multa) + Ant. Tłumy schodzące (Coeperunt) + Hymn Hołd Tobie (Gloria laus) + Hymn Chwała i cześć (Gloria laus) - + Ant. Wszyscy wychwalają (Omnes collaudant) +
Ps 147 (Lauda Jerusalem) +
Ant. Powiewając (Fulgentibus) + Ant. Witaj, Królu nasz (Ave Rex noster) + Resp. Gdy Pan wchodził (Ingrediente) +
-Tabela 3. Repertuar śpiewnikowy
Nazwa śpiewu Dn Ex Jank Lew Rącz Reg Si SL Zaw ZS
Ant. Hosanna Synowi
Dawidowemu (Dawida) + + + + + + + + + +
Wezwanie Bracia najmilsi - - - + - - - Pieśń Błogosławiony - - - + Pieśń Chwalcie Pana - - - + Ant. 1 Dzieci hebrajskie
(Dzieci żydowskie, Hebrajskie
pacholęta) + - + + + + + - - +
Ps 24(23) Do Pana należy
ziemia (Pana jest ziemia) + - + + - + + - - +
Ant. 2 Hebrajskie pacholęta - - - + - - - Ps 47(46) Wszystkie narody - - - + - - - Hymn Chwała, cześć, o Królu
Chryste - - - +
Ant. Wraz z aniołami - - + - - - Ant. Tłumy schodzące - - + - - -
Hymn Hołd Tobie + + + + + + + + + +
Pieśń Wjeżdża Król nasz + - - + + - + - + + Ps 147 Jerozolimo, chwal Pana - - - + - - Ant. Sześć dni z Ps 24(23) - - - - + - - - - Pieśń Idziesz przez wieki + + - - + - - - + +
GREGORIAN CHANTS USED DURING THE PALM SUNDAY PROCESSION AFTER THE SECOND VATICAN COUNCIL
AND THEIR POLISH COUNTERPARTS Summary
Scientific research on the Palm Sunday procession, specifically focusing on the characteristic chants used therein, began in Poland only in the 20th century. After the Second Vatican Council not only were there changes to the procession rite, but there were also far-reaching reductions in the former repertoire of chants. Polish church hymnals of the post-Council period are rather varied, de-pending on the hymnal editor’s vision. In the repertoire of ten hymnals researched and analyzed for this paper, only two chants can be found in common. Both are translations from Latin. Altogether, in the presented hymnal editions we find as many as twenty-four different chants. Polish editions contain many more chants than hymnals from other European countries.
Keywords: Palm Sunday, procession, Gregorian chant, Polish hymns
Nota o Autorze: dr Beata Bodzioch, absolwentka Muzykologii KUL. W latach 1999-2006
asystentka w Katedrze Chorału Gregoriańskiego IM KUL, a od 2006 adiunkt w Katedrze Monodii Liturgicznej KUL. W pracach badawczych koncentruje się na muzycznym reper- tuarze łacińskim zamieszczonym w księgach drukowanych na ziemiach polskich od XVII-
Aklamacja Chrystus Wodzem
(z Ps 147) + + - - - - + - + +
Aklamacja Chrystus zwycięzcą
(mel. greg.) - - - + - - -
Ps 117 Boga naszego chwalcie + - - - + Pieśń Króluj nam, Chryste + - - - + - - + Pieśń O Chryste Królu, władco - - - - + - - Ant. Wszyscy wielbią Twe imię
(z Ps 147) - - - +
Ant. Tłumy z kwiatami - - - + - - - Resp. Gdy Pan wchodził
XX w., jednogłosowej muzyce liturgicznej w języku polskim po Soborze Watykańskim II oraz relacjami pomiędzy polskimi a gregoriańskimi śpiewami liturgicznymi. Autorka 13 artykułów naukowych. Od roku 2000 jest członkiem Stowarzyszenia Polskich Muzyków Kościelnych, a od 2005 Towarzystwa Naukowego KUL. Od 2010 r., założycielka i redaktor naczelny An-
nales Lublinenses Pro Musica Sacra.
