Bogusław Paprocki
Ochrona zabytków w filmie
oświatowym
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 10, 453-459
1977
B O G U S Ł A W P A P R O C K I
OCHRONA ZABYTKÓW W FILM IE OŚWIATOWYM *
N ie jest zapew ne przypadkiem, że zarówno w polityce ochrony zabytków, jak i ilustrujących tę politykę film ach dominują uw arunkow ania społeczne i pro- pagandowo-em ocjonalne. Są one w ynikiem postaw ukształtow anych jeszcze w okresie niew oli narodowej i dwóch w ojen św iatow ych — postaw w istocie swej rom antycznych. Odbudowa kraju po obu wojnach uw zględniała na równi niem al z innym i dziedzinami życia w łaśnie zabytki, jako widoczne dowody hi storii i kultury. Towarzyszący odbudowie po drugiej w ojnie św iatow ej entu zjazm, a naw et heroizm, rozmiar i efekty tej odbudowy — były czymś w yjątko w ym nie tylko w Polsce. Stąd w iększość film ów pośw ięconych ochronie zabyt ków w Polsce, począwszy od sfabularyzowanego dzieła K ronika doktora Lo
rentza z 1946 r., na Trosce z 1971 r. i realizacjach z okazji X X X -lecia PRL
skończyw szy — akcentuje w łaśnie kataklizm w ojny i dzieło odbudowy, spro wadzając ochronę zabytków do ich odbudow y i rekonstrukcji *.
Dorobek polskiego film u o ochronie zabytków — przyjm ując szeroko pojętą funkcję św iatow ą — zam yka się liczbą 14 pozycji, co stanow i około 3% ogólnej ilości film ów o sztuce i kulturze artystycznej w yprodukow anych po wojnie. W liczbie tej nie m ieszczą się film y, w których tem at ochrony zabytków w y stę puje na m arginesie lub obok głów nego w ątku (np. św ietn y skądinąd film G dań
ska sztu ka kuźnicza) bądź realizacje bliźniacze w rodzaju G dańsk -— Stare Mia sto, o m ylącym zresztą tytule. D otyczy to też telew izji, produkującej w ostatnich
latach coraz w ięcej pozycji z interesującej nas dziedziny, ale głów nie o charak terze reportażu czy wręcz w ywiadu. Zagadnienia konserw atorskie porusza w resz cie szereg film ów m onograficznych o zabytkach, aczkolwiek w ynikow o, kw itu jąc w yk on an e prace stereotypow ym i ogólnikam i.
N ie w ilości jednak film ów tkw i problem, lecz w tem atyce i sposobie jej przedstawienia, gdyż kilkanaście film ów popularnonaukowych m ogłoby z powo dzeniem zilustrow ać głów ne zagadnienia ochrony i konserwacji zabytków.
*) R eferat w ygłoszony na seminarium VII M uzealnego Przeglądu Filmów w Kielcach.
1 Czołówki i om ówienia film ów produkcji polskiej — w edług Katalogu filmów
polskich o sztuce i kulturze artystyczn ej, Warszawa 1972, oraz Programu VII Muzealnego Przeglądu Filmów, K ielce 1974.
454 Bogusław Paprocki
W zakresie tem atycznym film y pośw ięcone ochronie zabytków eksponują przede w szystkim 3 zagadnienia: odbudow ę zabytków, prace konserwatorskie i społeczną funkcję zabytków.
Dla pierwszego zagadnienia, tj. odbudow y zabytków, w którym mieści się też rew indykacja zagubionych i rozproszonych obiektów , reprezentatyw ne są film y Stare Miasto w W arszaw ie Jerzego Bossaka z 1953 r. oraz Troska z 1971 r. Te i podobne im film y są dziełam i m ontażowym i, operującymi zdjęciami z kronik film ow ych. Przekazują raczej atm osferę pierw szych lat po wojennych, kontrastują ogrom zniszczeń z heroizm em odbudowy, demonstrują czynności rzem ieślników. Akcentują też społeczny charakter odbudow y zabyt ków, jako nieodłącznej od odbudow y kraju, czego sym bolem stała się Warsza wa.
Temat odbudowy zabytków , a zwłaszcza bezprecedensowej odbudow y całych ośrodków m iejskich nie doczekał się realizacji jako zagadnienie konserwator skie; jest on zresztą dotąd powszechnie odbierany w kategoriach em ocjonalnych. M omentem zwrotnym w ydaje się być budowa Zamku K rólew skiego w Warsza w ie, dla której od początku w ykonuje się dokum entację film ową.
Zagadnienie prac konserwatorskich łączy się w pierwszych film ach z rato w aniem i zabezpieczaniem zniszczonych bądź rew indykow anych zabytków rucho mych, w pierw szym rzędzie zabytków -sym boli : obrazu B itw a pod G runwaldem Jana Matejki, ołtarza m ariackiego Wita Stw osza, następnie skarbów w aw elskich. Oprócz niezastąpionego film u Stanisław a Lenartowicza R a tu jem y dzieła sztuki, na uw agę zasługuje realizacja Jadw igi Żukowskiej z 1970 r. o odbudow ie ratu sza gdańskiego, dokum entująca niektóre fazy prac konserwatorskich.
W film ach o pracach konserwatorskich w ybija się na pierw szy plan biegłość w arsztatowa konserw atorów i rzem ieślników , ich m anualne czynności oraz koń cow y efekt plastyczny; sam e zabiegi sprowadzone są do um iejętności rzem ieślni- czo-w arsztatowych i artystycznych. Dopiero film y Ekspertyza i Stara wieża, oba z 1967 r., wprowadzają w problemy konserwatorskie, związane w pierwszym w ypadku z badaniem i dokumentacją obiektu, zaś w drugim — z analizą za bytku i uzasadnieniem postępowania konserwatorskiego.
Społeczna funkcja zabytków — to od kilku lat w ielk i tem at publicystyczny pow iązany z problem atyką socjokulturalną i ochrony środowiska. Od strony społeczno-politycznej reprezentuje go film S tru m ień i źródło z 1972 r., zaś pu blicystycznej — film y telew izyjne, z dziełem M iasteczka na warsztacie na czele. Wzorowy film Edwarda Pałczyńskiego K a r c z m y i zajazdy, będący sw ego rodzaju problem owym inw entarzem zabytków. Pałace ziemi obiecanej — film o po trzebie ochrony i społecznego w ykorzystania obiektów X IX -w iecznej architek tury, w reszcie film z warszaw skiej w ysta w y I t y m ożesz być mecenasem — świadczą o m ożliwościach i potrzebach w tym zakresie.
Już z tego pobieżnego w yliczenia tem atycznego film ów o ochronie zabytków w ynika, iż głów ne problem y konserwacji zabytków , a przede w szystkim zasady i m etody konserwacji są — m im o kilku prób — pom inięte w film ie ośw iato wym .
Od strony funkcji i form y film y ośw iatow e o ochronie zabytków są prze w ażnie dziełam i dydaktycznym i, oddziałującym i na stronę em ocjonalną w idza, operującym i uproszczoną i powierzchowną prezentacją zabytku i prowadzonych przy nim zabiegów, z naciskiem na efekt finalny. Mają one niem al w yłącznie charakter reportażu, ujęcia są statyczne i zestaw iane w edle jednej zasady kom pozycyjnej. Dyskusyjną, ale jedyną próbą im presyjnego zobrazowania czynności
konserw atora jest film Trwanie, któremu można zarzucić m ałą czytelność, ale którego w artości plastyczne są chyba bezsporne.
Do film ów popularnonaukowych można zaliczyć zaledw ie kilka realizacji: — film Stanisław a Lenartowicza R a tu je m y dzieła sztuki z 1954 r., om aw ia jący zagadnienia struktury obrazów i przeprowadzonych zabiegów konserwator skich ;
— film Bohdana Mościckiego E kspertyza z 1964 r., prezentujący badania fizyczne obrazu w yk on yw an e przez prof. M arconiego;
— Stara wieża, film Edwarda Czurki z 1967 r. o restauracji W ieży Ratuszo w ej w K rakowie. Problem y konserw atorskie dem onstrowane są przez prof. Zina, autora projektu rekonstrukcji;
— film K a r c z m y i z a ja zd y Edwarda Pałczyńskiego z 1968 r., charakteryzu jący ten typ budownictwa.
W ym ienione film y charakteryzują dążność do pogłębionego ujęcia proble m atyki konserwatorskiej, a przede w szystkim do uśw iadom ienia w agi badań i analizy obiektu przed podjęciem decyzji konserwatorskich oraz m otywacji postępow ania konserwatorskiego. Film o karczmach i zajazdach w ykorzystuje ikonografię, w nika w obyczaj, co w połączeniu z dynamiczną form ą pokazu i od pow iednią muzyką, przynosi interesujące efekty w izualne.
Brak film u naukow ego z zakresu ochrony i konserwacji zabytków. Jest to szczególnie rażąca luka w obec ogrom nych potrzeb w nauczaniu i w ym ianie inform acji oraz w obec osiągnięć polskiego konserwatorstwa. W film ie naukowo -badaw czym kamera jest narzędziem w ręku naukowca, rejestruje w izualnie badania naukowe, utrw ala przeprowadzone doświadczenia, w ykorzystuje m oż liw ości technik zdjęciow ych 2. Film nukow o-badaw czy jest jednocześnie jedną z form dokum entacji, co w idoczne jest np. w film ach przyrodniczych bądź m e dycznych.
W film ie publicystycznym o charakterze reportażowym celuje telewizja. O atrakcyjności i przydatności tego rodzaju film ów św iadczy stosunek w ypo w iedzi do obrazu, który rzadko przem awia na korzyść ostatniego, czego przy kładem jest film Miasteczka na warsztacie, poruszający kapitalny wręcz pro blem szpecenia m iasteczek, ale na którym oglądam y przede w szystkim twarze dyskutantów. Podobnie zrealizowano ostatnio film o Marconim. N iew spółm iernie w iększe w artości dokum entalne posiada realizow any aktualnie cykl telew izyjny pt. Ocalić od zapomnienia, w którym w yróżnia się zwłaszcza realizacja Z. Halo ty o zespołach zabytkow ych na Rzeszowszczyźnie Drewniane miasteczka, łącząca w artości poznaw cze (informacja historyczna i charakterystyka obiektów) z od działyw aniem społecznym . Z kolei film Jest sobie zam ek, a w łaściw ie jego czo łów ka, z dynam icznie przekształcaną sylw etą zamku i odpow iednio dobranym podkładem dźw iękow ym , przynosi zaskakujące efekty plastyczne. Z film am i telew izyjnym i w iąże się jednak problem ich rozpowszechniania, który wyklucza m ożliwość w ielokrotnej reprodukcji i stosow ania film u jako instrum entu dzia łania ośw iatow ego oraz naukowej dokumentacji.
Na szczęście w iększość om aw ianych film ów w ykonana jest na taśm ie barw nej, co w dem onstracji i dokum entacji prac konserwatorskich ma zasadnicze znaczenie.
Należy w yjaśnić, że rozróżnienie gatunków film ów , jakiego tu dokonano, ma znaczenie głów nie dla tem atu. W praktyce dobry film ośw iatow y poprzez stoso
456 Bogusław Paprocki
w anie nowoczesnych i atrakcyjnych m etod film ow ania spełnia w alory poznawcze i dydaktyczne.
Nie jesteśm y niestety w stanie dokonać konfrontacji polskich film ów o ochro nie zabytków z produkcją zagraniczną, a to w skutek braku system atycznej rejestracji takich film ów przez którąś z w yspecjalizow anych placówek m uzealno- -konserwatorskich, braku pokazów i przeglądów inform acyjnych. 12 film ów 8 w ytw órni zagranicznych na obecnym przeglądzie przyniosło zaledw ie w stępną orientację w m ożliwościach tego gatunku. Są to w w iększości popularnonaukowe film y monograficzne, relacjonujące przebieg prac konserwatorskich. W yjątek stanow ią 3 pozycje, charakterystyczne dla sposobu podejścia do tem atu i rea lizacji:
— film 100 lat pośw ięcony ochronie zabytków na W ęgrzech w okresie ostat nich 100 l a t 3, przedstawiający ew olucję stosunku do dzieła sztuki, poglądów konserwatorskich i zw iązanych z nim i metod. Film problem owy, podstaw ow y dla uprzytom nienia zasad konserwacji zabytków w tym kraju;
— Fortuna w m alarstw ie — rzeczowa relacja o zapleczu m agazynow o-kon- serwatorskim i now oczesnych instalacjach w Narodowej Galerii w Londynie, uświadam iająca skalę i stopień trudności w łaściw ego przechowywania i konser w acji dzieł sztuki;
— telew izyjne dzieło o rzymskiej Piecie Michała Anioła zniszczonej przez psychopatę. Film o interesującej dramaturgii, stosujący w ątki anegdotyczne i historyczno-analityczne oraz stopniow anie i kontrastow anie doznań em ocjonal nych, o niebanalnej operatorce i nastrojow ym dźwięku.
Do film ów poprawnych pod w zględem demonstracji warsztatu konserw ator skiego należą: słow acki film Ostatnia w ieczerza o konserwacji ołtarza, stosujący m. in. zdjęcia trickowe, oraz film y Odrodzenie produkcji w ęgierskiej, Louisbourg kanadyjskiej, Nubia — film francuski oraz film radziecki Miasto, które pow stało
z bajki, podkreślający znaczenie badań i dokum entacji zabytku, jako podstaw y
późniejszych zabiegów.
Wnioski nasuwają się same. naw et na tym etapie porównań: w film ach za granicznych o ochronie zabytków podstaw ow ą jest dokum entacja przebiegu prac. Kamera tow arzyszy poszczególnym etapom prac, począwszy od dokum en tacji w źródłach historycznych, poprzez badania sam ego obiektu, na w łaściw ej konserw acji kończąc. Film y tego rodzaju spełniają w ym ogi dokum entacyjno- -ośw iatow e, a w ięc naukow e i społeczne. Przy okazji dem onstrują różne sposoby podejścia do tem atu, nie ograniczając się do statycznej, niekiedy nużącej dem on stracji, poprzez w prow adzenie elem entów dramaturgii. Nie ograniczają się do opisu, dając udokum entow ane analizy. Stosują w ięc o w iele bogatszy i uroz m aicony warsztat film ow y.
Dotychczasowe dyskusje nad losami film u o sztuce, choć płodne w analizy i pom ysły, nie doprowadziły do decyzji, które spow odow ałyby radykalną po prawę, m im o ogólnie cennego dorobku (lista film ów o sztuce i kulturze arty stycznej w yprodukow anych po w ojnie sięga blisko 400 pozycji).
Poniew aż tem at ochrony zabytków w zasadzie nie w yodrębnił się w film ie ośw iatow ym i nie posiada znaczących realizacji m onograficznych — realizacja film ow a tego tem atu pozostaje otwarta. Potrzebne są film y w szystkich gatun ków, a w ięc film y adresowane do najszerszej w idow ni, odw ołujące się do św ia 3 Informacje o film ach zagranicznych — w Programie VII Muzealnego P rze
domości zbiorowej i emocji, zaś obok nich, rów nolegle — film y popularnonau kow e i naukow o-badawcze. Pozostaje zadać pytanie, jakie są przyczyny tak nikłego zainteresowania realizatorów film ów ochroną zabytków. Czy w in a leży w yłącznie po stronie w ytw órni film ow ych? Czy zainteresowane placówki nauko we, ośw iatow e i kulturalne doceniają należycie rolę dokum entacyjną i w ycho w aw czą film u?
Tem at ochrony zabytków jest rozległy, lecz brakuje przede w szystkim rea lizacji problem ow ych z zakresu praktyki, konserwatorskiej i jej historycznej ew olucji, w rodzaju „rozprawy o m etodzie”, szczególnie ważnej w obec narosłych nieporozum ień i uproszczeń. Bliższego określenia i uzasadnienia w ym aga tzw. polska szkoła konserwacji zabytków. Trzeba pamiętać, że w odczuciu społecz nym, a i niektórych profesjonalistów , konserwacja zabytków polega na odbu dowie i rekonstrukcji, zaś w spółczesne uzupełnienia (zwłaszcza w urbanistyce i architekturze) noszą znamiona historyzm u lub konserwacji norm atywnej. Nie ma film u konserwatorskiego o odbudow ie i rewaloryzacji ośrodków miejskich, a w ięc o problem ie najbardziej chyba eksponowanym w pow ojennym dorobku konserwatorskim . Na film czeka społeczna opieka nad zabytkami. Podstaw ow ą sprawą jest jednak dokum entowanie przebiegu prac konserwatorskich, co w y maga w ielokrotnego i rozciągniętego w czasie film ow ania. Jest to jednak jedyna metoda zapisu film ow ego, jeśli chcem y m ieć film y o ochronie i konserwacji zabytków i jeśli n ie chcem y poprzestać na m etodzie opisow ej; należy to do specyfiki tematu. D otyczy to oczywiście w szystkich rodzajów prac i w szystkich zabytków, od urbanistyki i krajobrazu po zabytki ruchome, obiekty czołowe i prowincjonalne. Problem atyka ochrony zabytków nie ogranicza się przy tym do praktyki konserwatorskiej ; przedmiotem film u w in n y być w szystkie jej różnorodne aspekty, z aspektem społecznym na czele.
Rysuje się potrzeba powołania ośrodka dokum entacji film ow ej (film oteki), jako agendy M inisterstwa K ultury i Sztuki, zajmującego się rejestracją i doku mentacją film u o sztuce, łącznie z film am i zagranicznymi. Natom iast bezpośred niej realizacji film ów o ochronie zabytków, koordynowanej przez ośrodek, m ogłyby się podjąć placówki uniw ersyteckie i konserwatorsko-m uzealne. Rolą tych placówek byłoby opracow yw anie scenariuszy film ów i udział w ich reali zacji. Rzeczą ośrodka byłaby realizacja film ów (łącznie z zam awianiem , zleca niem określonych tematów) oraz zakup najcenniejszych pozycji zagranicznych. Ośrodek organizow ałby też przeglądy inform acyjne film ów krajowych i obcych. Takie ustaw ienie organizacyjno-problem owe preferowałoby w pierwszym rzę dzie film y naukowo-badawcze, niem niej ośrodek i współpracujące z nim pla cówki w in n y inspirować film y adresowane do m asowego odbiorcy, pełniąc w ten sposób rolę nie tylko archiwalno-dyspozycyjną, lecz i koncepcyjną. Dystry bucja tych film ów stanow i oczyw iście osobny problem.
We w nioskach pom inięto celowo spraw y w arsztatu film u ośw iatow ego, a zwłaszcza scenariusza i kom entarza, jako zagadnienia dyskusji roboczej z fil mowcami. Jak w ykazuje praktyka oraz coroczne dyskusje podczas kieleckich Przeglądów, jest to zagadnienie kluczow e dla obu zainteresow anych stron.
458 B o g u s ł a w P a p r o c k i ОХРАНА ПАМЯТНИКОВ В ПРОСВЕТИТЕЛЬНОМ КИНОФИЛЬМЕ Среди почти 400 кинофильмов по искусству, сделанных в Польше после 1945 года, насчитывается всего десять с небольших фильмов об охране памятников. Они показывают, главным образом, реставрацию разруш енных в войну памят ников (в том числе не имеющее себе равных по масштабам восстановление ста ринных городских архитектурных ансамблей) и являются монтажными ф иль мами пропагандистского характера. Среди просветительных (учебных) кинофильмов популярно-научного харак тера выделяются фильмы: Б. Мосцицкого „Экспертиза” (о физическом исследо вании картин, производимом выдающимся реставратором Б. Маркони), Я. Ж у ковской „Гданская ратуш а” (о реставрации знаменитого памятника готико-ма- неристского искусства) и Л. Перского „Замковая площадь” (о работах по рекон струкции королевского замка в Варшаве). В последние годы кинофильмы об охране памятников производятся также па телевидению; они имеют публицистический о очерковый характер. Автор указы вает на необходимость создать кинодокументацию охраны памят ников в Польше, выполняющую общественные и научные задачи, охватываю щую широкий диапазон тем и обладающую большим разнообразием форм. Популярно-научные кинофильмы, производимые 8 ведущими зарубежными киностудиями отличаются широким диапазоном реставраторской проблематики, новаторством формы (включающей элементы драматургии) и документальными ценностями. Заслуживают внимания венгерские фильмы („100 лет” и „В озрож дение”), итальянский телерепортаж о реставрации ватиканской Пьеты („La violenza e la Pièta”), канадский кинофильм о реконструкции крепости Луибург и французский фильм о кампании ЮНЕСКО по сохранению памятников Нубии.
CONSERVATION OF HISTORIC MONUMENTS IN EDUCATIONAL FILMS
Out of nearly 400 film s on arts made in Poland after 1945 only over a dozen deal with conservation of historic monuments.
These film s, being montages, m ainly propagated the idea of reconstruction of historic monuments destroyed during the World War II (including the unprecedented reconstruction of monumental urban complexes). Out of popular educational (didactic) film s, the follow ing are w orthy of m ention: B. M ościcki’s “Expert’s Report” (Ekspertyza), dealing with physical investigations of paintings carried on by a w ell-know n conservator B. Marconi; “The Gdansk Town H all” (Ratusz gdański) directed by J. Żukowska, it presented the restauration of an outstanding monument of the late Gothic style; “№ 4 Castle Square” (plac Zamkowy 4) directed by L. P er ski, being a record of the reconstructions of the K ing’s Castle in Warsaw.
In recent years also television has produced film s on conservation of historic m onuments that aim at a mass audience.
The present author is of opinion that film records of problems connected with conservation of historic m onuments in Poland are urgently needed; their range of subjects being wide, they w ill fu lfil both social and scientific tasks. In popular documentary film s from 8 foreign producers are w orthy of notice: a w ide range of problems connected w ith conservation of historic monuments; modern and attractive
techniques of film ing (elem ents of dramatic representation including); and document ary values.
Attention was drawn to the Hungarians film s (“A Hundred Years”, and “R enais sance”), the Italian Tv film “La violenza e la P ièta”, dealing w ith restauration of the Vatican Pièta, to the Canadian film presenting reconstruction of the citadel at Louisbourg, and to the French film about the UNESCO action of saving historic monuments in Nubia.
