• Nie Znaleziono Wyników

Piotrków Trybunalski

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Piotrków Trybunalski"

Copied!
18
0
0

Pełen tekst

(1)

Wojciech Kalinowski, Henryk

Rutkowski

Piotrków Trybunalski

Ochrona Zabytków 7/2 (25), 77-93

(2)

Rye. 75. Piotrków w 1657 r., widok od strony południowej (według sztychu D ahlberga w dziele Pufendorfa).

PIO T R K Ó W T R Y B U N A L S K I*

WOJCIECH KALINOWSKI I HENRYK RUTKOWSKI Rozw ój społeczno-gospodarczy

P o c z ą t k i m i a s t a . 1 P ie rw sz a w z m ian k a źró d ło w a o P io trk o w ie pocho­ dzi z 1217 r. O siedle p o w sta ło n a s k ra ju k a sz te la n ii ro z p ie rsk ie j, n a w ysoczyz- no w ej ró w n in ie, w y k a z u ją c ej sieć o sadniczą późniejszą od są sie d n ic h d o lin rzeczn y ch — L u ciąży i W olborki. Z n a n y ze źró d eł P io trk ó w b y ł o śro d k ie m k ilk u w io sk o w e j w łości, ja k a po zo stała k sięciu tej okolicy, i trz e b a p rz y ją ć , że sta n o w ił w łasn o ść k siążęcą od p o czątk u sw ego istn ien ia, zaś tra d y c ja o zało­ żen iu m ia sta i kościoła fa rn e g o p rzez P io tra W łostow ica je s t fa łszy w a (p o jaw ia się późno, jeszcze D ługosz jej n ie zna). J u ż w X III w ie k u m iejscow ość b y ła n ie je d n o k ro tn ie m iejscem p o b y tu k sią żąt, m u sia ł w ięc zn ajd o w ać się w niej gród, a p rz y n a jm n ie j d w ó r książęcy. W y raźn ie m ów i o zam k u d o p iero p rz y w i­ lej koszycki 1374 r., w y m ie n ia ją c P io trk ó w w śró d w ażn iejszy ch grodów .

W p o b liż u g ro d u z n a jd o w a ła się p rz e p ra w a p rzez S tra w ę i je j d o p ły w S tra w k ę , k tó re to rzeczki (dziś w łaściw ie k a n a ły odpływ ow e m ie jsk ic h ścieków ) w p a d a ją za p o śre d n ic tw e m S k a w y czyli W ie rz e jk i do L uciąży. P rz e p r a w a sta ła się w ęzłem k ilk u szlaków k o m u n ik a c y jn y c h , z y sk u jący m coraz w ięk sze zn acze­ nie: n a lew y m b rz e g u S tra w y zb ieg ały się d ro g i z P o m o rza, M azow sza i R usi, n a p ra w y m ■— z K ra k o w a , W ro cław ia i P o z n a n ia . G ród — ośrodek w łości k sią

-* A rtykuł ten jest streszczeniem dwu opracowań, sporządzonych na zlecenie P ra ­ cowni K onserw acji Zabytków jako studia do planu zagospodarowania przestrzennego miasta.

1 Bibliografia historii Piotrkowa jest uboga. Podstawową, najobszerniejszą do dziś pozycję stanowi R. P l e n k i e w i c z a „Opis m iasta Petrokowa, zwanego nie­ gdyś Piotrkowem Trybunalskim “, obejm ujący w piotrkowskim „Roczniku na rok 1871“ 55 stronic; z ostatnich publikacji należy wymienić inw entarz zabytków (Zabytki sztuki w Polsce, IV. Pow. piotrkowski, woj. łódzkie. W arszawa 1950). Do streszczonego tu opracowania wykorzystano oprócz m ateriałów drukow anych 3 lu stra ­ cje: z r. 1564, 1569 i 1661 (AGAD).

(3)

Rye. 76. Plan Piotrkow a z 1786 r., sporządzony prawdopodobnie przez D. Merliniego. Linia przeryw ana oznacza projektow ane przebicie ulicy.

żęcej — i k s z ta łtu ją c y się w ęzeł d róg s tw a rz a ły s p rz y ja ją c e w a ru n k i do p o w s ta ­ n ia w ty m w łaśn ie m iejscu o sied la o c h a ra k te rz e rzem ieśln iczo -h an d lo w y m , to też z w ielk im p ra w d o p o d o b ie ń stw e m m ożna p rzypuszczać, że ju ż p rz e d lo ­ k a c ją n a p ra w ie n iem ie ck im istn ia ło m iasto ja k o tzw . osada ta rg o w a . P o w s ta n ie m ia sta by ło oczyw iście w y n ik ie m ro zw o ju sił p ro d u k c y jn y c h n a o k o liczn y m te ry to riu m . Z a p e w n e ju ż w ty m o k resie p o w sta ł n a js ta rs z y kościół p io trk o w sk i, fa r a (po ra z p ie rw sz y pośw iad czo n a dopiero w 1349 r.), a zan im to n a stą p iło , P io trk ó w w ra z z okolicą n a le ż a ł p ra w d o p o d o b n ie do p a r a fii w W itow ie.

J a k o m ia sto w y stę p u je P io trk ó w po raz p ie rw sz y w dok u m en cie z 1313 r., lecz o p ra w ie m iejsk im m ów i się d opiero w r. 1404, k ied y to W ład y sław J a ­ giełło n a d a je m ia stu po p ożarze p ra w o m a g d eb u rsk ie. N ie było to je d n a k pierw sz e n a d a n ie p ra w a niem ieckiego. Z m a te ria łu źródłow ego w y n ik a , że lo k acja m ia sta (pod w zględem p raw n y m ) n a s tą p iła n a jp ó ź n ie j w p o c zątk a ch X IV w., n a p ra w ie średzkim .

O d l o k a c j i d o u s t a n o w i e n i a t r y b u n a ł u . W X IV w. P io trk ó w m u sia ł być o środkiem m ie jsk im o dość d użym znaczeniu, w czym d o n io słą ro lę o d g ry w a ł u m iejsco w io n y tu w ęzeł w ażn y ch d róg h an d lo w y ch . N ajp ó źn iej w d ru g iej połow ie tego stu le c ia m iasto stało się czołem p o w ia tu sąd o w eg o (w chodził w sk ład w o je w ó d z tw a sieradzkiego) i siedzibą grodow ego sta ro sty . J u ż w ty m czasie o d b y w ały się w P io trk o w ie p a ń stw o w e czy p ro w in c jo n a ln e zjazdy szlachty, je d n a k d opiero w n a stę p n y m w iek u stało się to z ja w isk ie m b ard zo częstym . Od r. 1438 do 1492 o d b y ły się tu ta j p ra w d o p o d o b n ie 52 z ja z d y w a ln e i p ro w in cjo n a ln e, a n a stę p n ie w la ta c h 1493— 1567 o b rad o w ało 38 s e j­ mów. P rz y b y w a n ie do P io trk o w a co k ilk a la t w ielk ich rzesz lu d zi m u siało n ie ty lk o znacznie zm ieniać oblicze m ia sta n a p rzeciąg tr w a n ia sam ych zjazdów , lecz tak ż e w y w o ły w ać zm ian y trw a lsz e , p o leg ające n a p rz y sto so w y w a n iu się o sied la do sp e łn ia n ia ro li ogrom nego, co p ow ien czas zap ełn iające g o się z a ja z d u .

(4)

Rye. 77. Przerys planu z r. 1824. Legenda: I — Żydowskie miasto, II — Nowy Rynek, III -— Przedm. Przedborskie, IV — Przedm. W rocławskie, V — Przedm. W arszawskie, VI — Przedm. Sieradzkie, VII — Przedm. Toruńskie, 1 — Zamek, 2 — Ratusz, 3 — Fara, 4 — Kolegium Jezuitów, 5 — Kolegium Pijarów , 6 — Klasztor Domini­ kanów, 7 — Klasztor Dominikanek, 8 — Klasztor Bernardynów, 9 — Kościół NMP,

10 — Klasztor Franciszkanów, 11 — Bóżnica, 12 — Folw ark starościński. (Oryginał w oddziale terenow ym łódzkiego W. A. P. w Piotrkowie). rys. Plater

o

(5)

D opiero w w y n ik u u n ii lu b e lsk ie j m iejscem z b ie ra n ia się sejm ó w zo stała W a r­ szaw a. W ted y — po dziesięcioletniej p rz e rw ie — zaczął się d la P io trk o w a o k re s in n y c h zjazdów , sp o w o d o w an y u c h w a łą sejm o w ą z d n ia 3 m a rc a 1578 r. o u tw o ­ rz en iu try b u n a łu k o ro n n e g o z siedzibą w P io trk o w ie i L u b lin ie. Rzecz oczy­ w ista , iż pow odem w y zn a czen ia P io trk o w a n a m iejsce zjazdów by ło jego u p rz y ­ w ile jo w a n e położenie g eo g raficzn e w obec in n y c h m ia st K orony. L eżał p rzecie ż n a p o g ra n ic zu W ielkopolski, M ałopolski i M azow sza, w ró w n ej odległości od tak ich k reso w y ch m iast, ja k W ałcz, M albork, W izna i P rzem y śl.

P io trk ó w ja k o gospodarczy i u rb a n isty c z n y zespół m ie jsk i s k ła d a ł się z dw óch zasad n iczy ch części: p ie rw szą stan o w iło m ia sto w o b rę b ie m u ru w a ­ ro w n eg o i nale żące doń p rzed m ieścia, d ru g ą — k ró le w sk a W ielk a W ieś, pod­ legła p io trk o w sk ie m u staroście. N a te ry to riu m m ie jsk im b y ło w połow ie X V I w. k ilk a n a śc ie posesji, k tó ry c h szlacheccy w łaściciele u c h y la li się od p o n o szen ia ciężarów i p o d le g an ia u rzęd o w i m iejsk iem u . To stan o w isk o szlachcica sa n k c jo ­ n o w ał czasem p rz y w ile j k ró lew sk i, ale w iększa ju ry d y k a — w ro d z a ju lic z n ie sp o ty k a n y c h w W arszaw ie — p o w sta ła w P io trk o w ie ty lk o je d n a : z n a d a n y c h Ja n o w i Ł a sk iem u w 1503 r. dw óch placów i d w o ru n a W ielkiej W si ro z w in ę ła się z b ieg iem czasu cała d zieln ica arc y b isk u p ó w g n ieźn ień sk ich , z w a n a B isk u - piem lu b J u ry d y k ą . T e re n y n ależące do w ó jta p io trk o w sk ie g o (leżały za p rz e d ­ m ieściem K rak o w sk im ), po w cześn iejszy ch n ie u d a n y c h p ró b a c h , zo stały w cie­ lone do m ia sta ostate czn ie w 1698 r. P o łu d n io w a część W ielk iej W si sta n o w iła w X V I w. dzielnicę d w o ró w m a g n a ck ic h i k ościelnych, sk u p io n y c h w okół z a m k u k ró lew sk ieg o , g d y n a to m ia s t p ó łn o cn a zachow ała c h a ra k te r w iejsk i.

W ielkość z a lu d n ie n ia P io trk o w a p rz y k o ń cu o m aw ian eg o o k re su (p o ło w a X V I w ieku) m ożna szacow ać n a około 2000 m ieszk ań có w w o b ręb ie m ia sta (bez p rzed m ieść) i około 2500 do 3000 m ieszkańców całego zespołu m iejskiego. W y d a tn y w p ły w n a ilość lu d n o ści i s ta n za b u d o w y m ia ły k lę sk i e le m e n ta rn e , k tó re w d a w n y c h czasach b y ły n ie ró w n ie częstsze, niż dziś, i w iększe czy n iły sp u sto szen ia. Z p o ża ró w zn am y n a stę p u ją c e : p ie rw sz y — w sp o m n ia n y w y ­ żej — u p ro g u X V stu lecia, n a stę p n e w 1516 i 1544 r.

W m ieście, a raczej w jego n a jb liż szy m sąsied ztw ie, s ta ły m ły n y : w poł. X V I w. d w a n a le ż a ły do k ró la , po je d n y m p o sia d a li w ó jt p io trk o w sk i i k la s z to r d o m in ik an ó w . J e d e n m ły n k ró le w sk i z w an y B u g aj — n a „ sta w ie “ tej n a z w y , tam , gdzie od w ie k ó w aż po dzień dzisiejszy przech o d zi g ro b lą d ro g a n a S u le ­ jó w i gdzie jeszcze dziś sto i m ły n — m ia ł 3 k o ła korzeczne a c z w a rte stęp n e, n a k tó ry m b y ł ta k ż e folusz; d ru g i m ły n — zw a n y P o z n a ń sk i — słodow y, z n a jd o ­ w ał się zap ew n e w p obliżu za m k u n a S tra w ie . P ra w d o p o d o b n ie ju ż w o m a w ia ­ n y m o k re sie is tn ia ła m ie jsk a cegielnia, o k tó re j m ów i się w 1595 r. J a k w ię k ­ szość ów czesnych ceg ieln i w Polsce, ta k i p io trk o w sk a b y ła p ro w ad z o n a n a n ie ­ w ie lk ą skalę, p ro d u k o w a ła je d y n ie „n a n a p ra w ę m u ró w , a sąsiad o m do p ie ­ ców “, gdyż w y ró b cegły b y ł tu nieo p łacaln y . P rz y cegielni s ta ł piec w a p ie n n y (może n a w e t w ięcej niż jeden), też p ew n ie sta n o w ią c y w łasn o ść m iasta.

Z poszczególnych gałęzi p rzem y słu w P io trk o w ie n ajw ię c e j lu d zi z a tr u d ­ niało, n a jw ięk sze zap ew n e o b ro ty w y k azy w ało i n a jsz e rz ej chy b a było z n a n e b ro w a rn ic tw o . P iw o p io trk o w sk ie by ło p ro d u k o w a n e n a e k sp o rt (zaliczało się do tzw . p iw przew oźnych), ale w dużej m ierze w y tw a rz a n o je też n a m iejscow e spożycie, licząc n a n a p ły w k o n su m e n tó w podczas zjazdów . W 1578 r. P io trk ó w w y p ro d u k o w a ł p iw a za 9675 złp. 19 gr. (tj. w p rz y b liż e n iu 1.300.000 litró w ), z n a jd u ją c się pod ty m w z g lęd em n a 21. czy 22. m ie jsc u w K o ro n ie (z w y łąc ze­ n ie m P ru s). W 1564 r. było tu 154 p iw o w aró w , w 1569 — 135. G ro źn y m w sp ó ł­ zaw o d n ik iem m ie sz cza ń stw a w te j d zied zin ie w y tw ó rczo ści b y ła szlach ta, k tó r a z a k ła d a ła b ro w a ry i szy n k i w sw oich m ie jsk ic h p osesjach, a p rz e d e w sz y stk im

(6)

Rye. 78. Zamek w poł. XIX w. (wg Albumu Stron czy ńskiego).

u rz ą d z a ła k o n k u re n c y jn e b ro w a ry w p o b lisk ich w siach. Z in n y c h rzem iosł za­ s łu g u ją n a w z m ia n k ę su k ie n n ic y (cech za tw ie rd z o n y w 1532 r., p ro d u k o w a li su k n o p ro ste, d la b ied n iejszeg o odbiorcy), p o strzy g acze (m ieszczanie o trzy m ali p rz y w ile j n a p o strz y g a ln ię w 1552 r.), czapnicy (m ieli tu je d e n z n ielicznych w P o lsce cechów).

B iorąc ogólnie, rzem iosło p io trk o w sk ie p raco w ało n a ry n e k w e w n ętrzn y , z a s p a k a ja ją c p o trz e b y m ieszk ań có w i przybyszów , n a to m ia st w y ją tk ie m b y ła p ro d u k c ja n a e k s p o rt (p iw o w arstw o , czapnictw o). W y d a je się, że g ra n ic e lo k a l­ nego ry n k u P io trk o w a m ożna w p rz y b liż e n iu zak reślić p ro m ie n ie m o długości 15 km ., a ty lk o od s tro n y W olborza i S u lejo w a p ro m ie ń te n m usi być znacznie k ró tszy . H a n d e l lo k a ln y o d b y w ał się g łó w n ie w dni targ o w e, w iększy o b ró t to w a ró w k o n c e n tro w a ły z ap ew n e ju ż w ty m o k re sie ja rm a rk i. W p rzeciw ień ­ s tw ie do e k sp o rtu , im p o rt do P io trk o w a m u siał być znaczny, zw łaszcza w o k re ­ sie sejm u (później k a d e n c ji try b u n a łu ); ściągało w ów czas do m ia sta w ielu k u p ­

(7)

ców obcych, k tó ry c h k o n k u re n c ję b ezsk u teczn ie u siło w ało zw alczać sto su n k o w o sła b e k u p ie c tw o p io trk o w sk ie.

W o m aw ia n y m o k resie p rzech o d ziły p rzez P io trk ó w n a s tę p u ją c e d ro g i h a n ­ dlow e: tę d y szła s ta r a d ro g a „ p r u s k a “ z K ra k o w a do T o ru n ia i G d a ń sk a , o d g ry ­ w a ją c a w X IV i X V w. szczególnie w ie lk ą rolę, od k tó re j tu się o d d z ie la ł szlak w ie lk o p o lsk i n a P o z n a ń (tak w X V I w. — początkow o ro z w id le n ie d ro g i m ogło się z n ajd o w ać w Łęczycy). Do P io trk o w a dochodziła d ro g a z W ro cław ia, ro z g a ­ łę z ia ją c a się tu n a d w a k ie ru n k i: „ lite w s k i“ do W arszaw y i „ r u s k i“ p rz e z R a­ do m lu b S a n d o m ierz (d ro g a ru s k a w X V I w. nie m ia ła ju ż ta k ie g o znaczen ia, ja k n a p o c zątk u okresu) h

O k res od lo k a cji do 1578 r. b y ł o k resem szczytow ym ro z w o ju P io trk o w a feu d aln eg o , n a to m ia s t tru d n o bliżej stw ierd zić, w ja k im czasie p rz y p a d ło apo­ g e u m — czy ju ż gdzieś w w. XV, czy d o p iero w p o ło w ie X V I w. W y d a je się, że zw łaszcza w X IV w. istn ia ły z a d a tk i n a rozw ój św ie tn ie jsz y od tego, ja k i pó źn iej w idzim y. M iasto n ie zdołało w o d p o w ied n im czasie ro z w in ą ć n a w ię k ­ szą sk alę p ro d u k c ji to w a ro w e j (może b r a k d o sta teczn y ch źró d eł e n e rg ii b y ł g łó w n ą tego przyczyną?) o raz h a n d lu , w ięc gdy zaczęły się czasy zjazdów , za­ czął się też n a p ły w obcych k u p có w z obcym i to w ara m i. U sc h y łk u o k re su by ło to m iasto sp e łn iające obsługę ry n k u lokalnego, z arazem s ta c ja tra n z y to w a i od czasu do czasu w ie lk i dom zajezd n y . Z m n iejszen ie się ro li p io trk o w sk ie g o w ęzła d ró g h an d lo w y ch , a zw łaszcza p rz e n ie sie n ie sejm ów do W a rsz a w y (nie m ó w iąc 0 p rzy czy n ach ogólniejszych) m u sia ło się n ie k o rz y stn ie o d b ić n a ro z w o ju P io trk o w a .

M i a s t o t r y b u n a l s k i e . W czasie k a d e n c ji try b u n a łu (k a d e n c ja p io tr ­ k o w sk a tr w a ła od je sie n i do w iosny) zn ajd o w a ło się w m ieście m in im u m o k il­ k a s e t osób w ięcej, niż n o rm a ln ie , a zap ew n e dosyć często ilość p rz y b y sz ó w liczy ła się n a tysiące. Z p u n k tu w id zen ia d ziejów m ia sta ró ż n ice m ięd zy z ja z ­ d a m i try b u n a ls k im i a sejm o w y m i p o le g ały n a tym , że k a d e n c je tr y b u n a łu o d b y ­ w a ły się częściej i trw a ły dłużej n iż sejm y, ale n a to m ia st b y ły m n ie j liczn e 1 n ie ściąg ały w sz y stk ic h m ożnych osobistości k ra ju . T ry b u n a ł z a jm o w a ł je d n o z p ie rw szy ch m iejsc w śró d czynników , k tó re w a ru n k o w a ły h isto rię P io trk o w a od 1578 do 1793 r., chociaż b o w iem n ie był w sta n ie dokonać zasad n iczej z m ia n y k ie ru n k u rozw ojow ego, to je d n a k in sp iro w a ł rozw ój (do p e w n y c h g ran ic) o k reślo n e j w ytw órczości p rzem y sło w ej, u słu g i h a n d lu , a tak że n a d a w a ł m ia stu sp ecy fic zn y c h a r a k te r osiedla zjazdow ego.

D zieje P io trk o w a w ty m o k resie o d m ie rzały n a stę p u ją c e w y d a rz e n ia : N a j­ p ie rw w 1615 r. pożar, po k tó ry m w k ró tc e sp lą d ro w a ła m ia sto b a n d a sk o n fe - d e ro w a n y c h żołnierzy, o raz p o żary z 1640 i 1648 r. N astęp n ie k lę sk i „ k rw a w e g o p o to p u “ : zdobycie P io trk o w a p rz ez S zw edów w k o ń cu r. 1655, ciężkie d n i o k u ­ p a c ji aż do w y zw o len ia n a p o czątk u lip ca n a stęp n eg o ro k u , p o w tó rn e zdobycie P io trk o w a w d n iach 1— 3 k w ie tn ia 1657 r., po k tó ry m ju ż p rę d k o n a s tą p iło o sw obodzenie (na p o c z ą tk u m a ja p rzez C zarnieckiego). P o ra z trz e c i zo stał P io trk ó w o p a n o w a n y i złu p io n y przez Szw edów w 1703 r. W la ta c h 1731 i 1786 m ia sto znow u uleg ło pożarom ; p rz e d d ru g im z w y m ien io n y ch d z ia ła ła w P io tr ­ k o w ie K o m isja B oni O rd in is, w y zn aczo n a w 1781 r. D ru g i ro z b ió r P o ls k i p rz y ­ n ió sł koniec o k resu try b u n a lsk ie g o w h isto rii P io trk o w a .

1 Przebieg tych dróg w okolicy Piotrkowa przedstawiał się zapew ne następująco: Piotrków —Zalesice—W itów—Sutem osty—Przedbórz (Kraków) ; P.—Buj ny—Siom ki—. Bogdanów—Grocholice (Szczerców, Wrocław); P.—Bełzatka—Rokszyce— Gom ulin— Suchcice (Widawa, Sieradz, Poznań); P.—Jarosty—Kosów—Srock—Tuszyn (Łęczyca, Toruń); P.—Meszcze—Proszenie—Wolbórz (Warszawa); P.—Bugaj—Przygłów —S u le­ jów (Radom, Sandomierz).

(8)

Rye. 79. Zamek, elewacja południowa. Stan obecny.

W 1629 r. liczba lud n o ści n a te ry to riu m m ie jsk im w y n o siła około 2070 m ie sz ­ k a ń c ó w (podstaw a sz a cu n k u szczególnie niep ew n a). W 1661 r. liczono w m ieście 172 dom y, a n a p rz ed m ieściach 84 i 1 fo lw a rk (d an e co do p rzed m ieść m ogą b y ć n iek o m p letn e), co w y zn acza ów czesną w ielkość za lu d n ie n ia n a ok. 2135 m ieszk ań có w . W edług opisu m ia sta p rzez K om isję B oni O rd in is P io trk ó w m ia ł w 1782 r. 204 dom y i ty lk o 1361 m ieszkańców , zaś H olsche p o d a je w k o ń cu X V III w. 272 dom y i 1496 osób (oprócz w o jsk a i Ż ydów , k tó rz y b y li liczni).

W y d aje się, że w o m a w ian y m ok resie rozw ój P io trk o w a w y k a z u je sto p n io w y sp ad ek poziom u gospodarczego, przy śp ieszo n y zw łaszcza przez klęski p o c z ą tk u X V III w., i że d opiero w ko ń cu tegoż stu le c ia n a s tę p u je p o p raw a. T w o rz e n ie n o w y ch cechów n a p rz eło m ie X V I i X V II w. m oże w sk azy w ać n a p ew n e t r u d ­ ności rzem iosła, a zm n iejsz en ie się ilości słodu d aw an eg o staro ście i w z ro st przy w o zu p iw a od 1569 do 1661 r. dow odzi sp a d k u w ytw órczości b ro w a rn ia n e j. N a to m ia st m usiało się dosyć zn acznie ro zw in ąć rzem iosło pozacechow e — p a r ­ tactw o , a te re n e m d ziałaln o ści p a rta c z y ch rz e śc ijań sk ich i żydow skich b y ła p rz e d e w szy stk im W ielk a W ieś i Ju ry d y k a .

P i o t r k ó w w l a t a c h 1 7 9 3 — 1 9 4 5. W 1793 r. m iasto dostało się P ru so m , p o te m zn alazło się w g ra n ic a c h K się stw a W arszaw skiego, w reszcie od r. 1815 n ależało do K ró lestw a. P ie rw sz y m p rzeło m o w y m fa k te m było p r z e ­ p ro w a d z e n ie przez P io trk ó w ko lei w a rsz a w sk o -w ie d eń sk ie j w 1846 г., co sp o ­ w odow ało p e w n e ożyw ienie gospodarcze m ia sta, d ru g im — u tw o rz e n ie g u b e rn ii p io trk o w sk ie j w 1867 r., w zw iązk u z czym w zro sła ludność i m iasto n a b r a ło c h a ra k te ru urzędniczego. W koń cu X IX w. zaczął się siln iejszy rozw ój p r z e ­ m ysłu, lecz aż do 1945 r. m iasto sp ełn iało rolę p rz e d e w szy stk im o śro d k a u s łu

(9)

gow ego (w dziedzinie p ro d u k c ji, h a n d lu , a d m in istra c ji) dla p e w ­ nego obszaru, ch y b a w iększego niż p o w ia t p io trk o w sk i. P rz e m y sł u m iejsco w ił się za to re m k o le jo ­ w ym (zapoczątkow any p rzez w y ­ b u d o w an ie m ły n a p a ro w eg o w 1861 r.; p rzed r. 1900 — 2 h u ty szkła) oraz n a B u g a ju (w łó k ien ­ nicza M a n u fa k tu ra P io trk o w sk a w 1898 r.). Po p ierw szej w o jn ie św iato w ej P io trk ó w sp ad ł do ro li o śro d k a p o w iatu ; w la ta c h o k u p acji zn a jd o w a ł się n a te r y ­ to riu m G en. G u b e m ii.

W ielkość z a lu d n ie n ia m ia sta w 1827 r. w y n o siła 4276 m iesz­ k ańców , n a d to W ielka W ieś m ia ­ ła w ów czas 660 m ieszk., a J u r y - d y k a — 256 m ieszk.; w 1856 r. w całym P io trk o w ie było 10 000 m ieszk., 1871 r. (p ierw szy spis jed n o d n io w y ) — 17 000 m ieszk., 1900 r. — 28 000 m ieszk., 1923 r. — 42 000 m ieszk., p rzed d ru g ą w o jn ą św ia to w ą liczba lu d n o ści p rz e k ro ­ czyła 50 tysięcy.

W P o l s c e L u d o w e j P io trk ó w u zy sk ał p e rsp e k ty w ę w zro stu u p r z e ­ m y sło w ien ia i z a lu d n ie n ia ; b u d o w a dużego k o m b in a tu b a w e łn ian eg o n a m ie jsc u d a w n e j M a n u fa k tu ry P io trk o w sk ie j zo stała już w części w y k o n an a.

H. R.

R o z w ó j u k ła d u przestrzen n eg o

1. U k ł a d p r z e s t r z e n n y m i a s t a d o p o ł . X IV w. Is tn ie n ie w e w czesnym śred n io w ieczu g ro d u i osady targ o w ej w okolicach dzisiejszego P io tr ­ k o w a n ie bu d zi w św ie tle d o k u m en tó w h isto ry czn y ch w ątpliw ości, lecz ich u k ła d p rz e strz e n n y m im o zach o w an ia się sto su n k o w o bog ateg o m a te ria łu k a r ­ to g raficzn eg o z k ońca X V III i X IX w .1 dotychczas n ie je s t bliżej w y jaśn io n y . D opiero p rz e p ro w a d z e n ie b a d a ń archeologicznych m ogłoby zlokalizow ać p o ło ­

1 Z ważniejszych m ateriałów kartograficznych należy tu wymienić:

a) P lan m iasta P io trk o w a w raz z częścią W ielk iej W si sp orządzony w r. 1786 p raw d op od ob n ie przez D. M erlin iego w zw iązk u z od b u dow ą m iasta po pożarze. Skala ok. 1:2000 — rkps k ol, (A rch iw u m G łów n e A k t D aw n ych w W arszaw ie, zbiór P o p ieló w , v o l. 204, к. 582).

b) „M appa B rouillon G runtów M iasta O b w od ow ego P io trk o w a w raz z G runtam i W ie lk o w ie y sk im i“ . P lan g ru n tó w m iejsk ich sp orządzony w r. 1824 przez geom . przys. W ilh elm a B e r g e m a n n ’a. S kala 1:5000 rkps kol. 127X150 cm . (Kopia z 2 poi. X IX w . w W ojew ód zk im A rch iw u m P a ń ­ stw o w y m w Łodzi, oddz. te r e n o w y w P io trk o w ie, sygn . 5).

c) „ P la n S y tu a c y in y M iasta O bw odow ego P iotrk ow a w raz z J u ryd yk ą, W ielką W sią i ż y d o w s k im M iastem “ . P lan s y tu a c y jn o -r e g u la c y jn y m iasta w y k o n a n y w zw iązk u z p rojek tem re g u la c ji przez geom . przys. W ilhelm a B e rg em a n n ’a w r. 1824. Sk ala 1:1500 — rkps kol. 128X164 cm . (W ojew ód zk ie A rch iw u m P a ń stw o w e w Łodzi, oddz. te r e n o w y w P io trk o w ie; z p la n u teg o istn ie je szereg k o p ii i przerysów ).

d) P la n sy tu a c y jn o -r e g u la c y jn y P iotrk ow a w y k o n a n y w 1882 r. przez geom . przys. II k l. L e o ­ narda P ia szczy ń sk ie g o . S k ala 1:2520 — rkps kol. (P rzerys w y k o n a n y w 1927 r. z o r y g in a łu z n a jd u ją ceg o się w m a g istra cie m. P io trk o w a — w Z biorach Zakładu A r ch itek tu ry P o lsk ie j P o lite c h n ik i W arszaw skiej).

Ryc. 80. Ratusz trybunalski (wg ryc. A. K ar- mańskiego z poł. XIX w.).

(10)

ż e n ie i obszar w c zesn o śred n io ­ w iecznego m iasta. N a p o d staw ie a n a lo g ii1 i a n a liz y dzisiejszego u k ła d u p rze strzen n eg o , m ożna p o sta w ić d w ie h ip o tezy : p ie rw ­ sza — lo k u je gród i osadę t a r ­ g o w ą n a te re n ie po w stałeg o w X V I w. d w o ru książęcego p rz y s ta w ie na B u g a ju , d ru g a — n a tere n ie , położonym w oko­ lic a c h istn iejąc eg o do dziś zam k u

staro śc iń sk ieg o i pow stałego w poł. X IV w. m ia sta śre d n io ­ w iecznego. O bie h ip o tezy noszą p e w n e cechy słuszności. U sy tu o ­ w a n ie g ro d u około sta w u B ugaj, n a n iskim , p o d m o k ły m i z n a tu ry o b ro n n y m tere n ie , m a szereg a n alo g ii w e w spółcześnie m u

istn ie ją c y c h g ro d ach i o s a d a c h 2, oraz zw iązane je s t prócz tego z m iejsco­ w y m i tra d y c ja m i, k tó re n ie je d n o k ro tn ie b y ły c en n ą w skazów ką. D ru g a h ip o teza, w g k tó re j gród m ia łb y się zn ajd o w ać w m iejscu późniejszego zam k u , a osada ta rg o w a bąd ź n a te re n ie W ielkiej W si (zw łaszcza w p o ­ b liż u ro z w id len ia dróg n a W olbórz i Łęczycę), bąd ź n a te re n ie m ia sta lo k acy jn eg o — m a ró w n ież cechy p ra w d o p o d o b ień stw a. Tezę tę z d ają się p o tw ie rd z a ć u k ła d y sieci d rożnej, tra d y c ja w lo k alizacji z a m k u 3 i jego p ó źn iejsze k o liste o b w aro w a n ia, oraz w łasność g ru n tó w , k tó re do pocz. X IX w. n ależą do s ta ro s tw a p io trk o w sk ieg o . Z a strz e ż en ia b u d zi w y su n ię ta w la ta c h p o w o jen n y ch h ip o teza d o p a tru ją c a się w d zisiejszym u k ła d z ie p rz e strz e n n y m m ia sta re lik tó w dw u ow alnie n a te re n ie W ielkiej W si i m ia sta lo k a c y jn e g o 4. P ie rw sz a z n ic h lo k alizo w an a n a s ta ry m sz lak u z W olborza i Łęczycy n a S u le ­ jó w , m u sia ła w X V II i X V III w. w zw iązk u z in te n sy w n y m o sied lan iem się n a 1 Przemiany następujące w X III—XIV w. w ukształtow aniu przestrzennym miast polskich wykazują pewne prawidłowości pozwalające na wysunięcie hipotez usytuo­ w ania grodu i osady targowej w Piotrkowie na podstawie analogii z innymi miastami. W ogólnych zarysach przemiany te polegają na wprowadzeniu do istniejących m iast wczesnośredniowiecznych, nowego, wykształconego pod wpływami zachodu, rozplano­ w ania o prostokątnej sieci ulicznej, przy czym przeważnie następuje przesunięcie osiedla na nowe, niezabudowane tereny. W zależności od lokalnych w arunków własno­ ściowych i topograficznych można przyjąć w dużym uproszczeniu, bowiem w rzeczy­ wistości zagadnienia te uzależnione od wielu różnych czynników są nieraz bardzo skomplikowane, że w okresie tym istnieją trzy zasadnicze typy przemian ukształto­ wania przestrzennego:

a) C ałkow ita zm ian a lo k a liza cji n o w o p o w sta ją ceg o m iasta ze sto p n io w ą likw M acją lub zm ianą fu n k c ji grodu i o sa d y w cze sn o śre d n io w iec zn ej. W n o w y m u k ła d z ie p rzestrzen n ym zam ek zo sta je u sy tu o w a n y w ob ręb ie m urów m iejsk ich . (Np. P ozn ań, K alisz, R adom , Raw a M azo­ w ieck a i in.).

b) Zm iana lo k a liza cji m iasta z za ch o w a n iem istn ie ją c e g o grodu i a d a p to w a n iem go w n o w y m u k ładzie p rzestrzen n ym . Z am ek p o w sta ją cy na m iejscu grodu je s t bądź poza ob ręb em m u- r -w m iejsk ich , bądź sto su n k o w o lu źn o z n im i zw iązan y. (Np. P u łtu sk , W schow a, S an d o­ m ierz, K raków ).

c ) C ałkow ita ad ap tacja istn ie ją c e g o w cze sn o śre d n io w iec zn eg o m iasta p rzy Jed n oczesn ym w p ro ­ w ad zen iu w ię k sz y c h lub m n ie jszy ch zm ian w jeg o rozp lan ow an iu . (Np. Chełm , K w ieci- s7ew o i in .).

Ł Np. Radom czy Rawa Mazowiecka.

* Podobny przykład mamy w Pułtusku, gdzie zamek powstaje w miejscu wczesno­ średniowiecznego grodu.

4 Zabytki Sztuki w Polsce, op. cit., s. 154.

Ryc. 81. Rynek, pierzeja zachodnia Stan obecny.

(11)

Ryc. 82. Widok z wieży kościoła bernardynów : na pierwszym planie klasztor domini- kanek, dalej kościoły — dominikanek (z prawej) i dominikanów (z lewej).

te re n ie g ru n tó w sta ro ściń sk ic h ludności żydow skiej, ulec daleko idącym p rz e ­ k s z ta łc e n io m i dzisiejszy w rze c io n o w a ty k sz ta łt m oże być w znacznej m ie rz e w y n ik ie m chaotycznej zabudow y. D ru g a ow alnica, n a te re n ie m ia sta lo k a c y j­ nego, je s t p rz y p u szc zaln ie je d y n ie w y n ik iem św iadom ego k s z ta łto w a n ia b lo k ó w b u d o w la n y c h w u zależn ien iu od p rze b ieg u lin ii m u ró w o b ro n n y ch u w a ru n k o ­ w a n y c h d o lin ą rze k i S tra w y .

P ie rw sz y okres ro zw o ju u k ła d u p rz e strz e n n eg o P io trk o w a kończy się w po ­ c z ą tk a c h X IV w., k ie d y w w y n ik u n a stę p u ją c y c h zm ian gospodarczych i sp o ­ łeczn y ch p o w sta je now e m ia sto o ty p o w y m p ełn o śred n io w ieczn y m uk ład zie.

2. U k ł a d p r z e s t r z e n n y m i a s t a o d XI V d o 2. p o ł . X V I w . N o w e m iasto u sy tu o w a n e zo staje n a p ła sk im cy p lu p om iędzy o p ły w ając y m i g o od p ó łn o cy S tra w ą a od p o łu d n ia S tra w k ą . Z m ian y lo k alizacji w p ły w a ją n a u k s z ta łto w a n ie się now ej sieci drożnej w o b ręb ie przedm ieści, czytelnej jeszcze w y ra ź n ie n a p la n a c h z pocz. X IX w.

M iasto o trz y m u je fo rm ę n ie re g u la rn e g o w ielo b o k u , w ydłużonego w k ie ­ r u n k u p ó łn oc-południe, o w y m ia ra c h ok. 300 X350 m. B yć m oże p ie rw o tn e m ia s to b y ło w X IV w ie k u nieco m n iejsze i d opiero po pożarze w ok. 1400 r. i n o w y m p rz y w ile ju W ła d y sła w a Ja g ie łły z 1404 r. k s z ta łtu je się w sw ej o sta tecz­ nej p o staci. H ipotezę tę s u g e ru je n a zw a u licy N ow e M iasto, p rz e b ie g a jąc e j w zd łu ż zachodniej lin ii m u ró w , oraz w ielk i n ie ty p o w y blok pom iędzy tą u lic ą a u lic a m i R w ań sk ą, S ie ra d z k ą i D o m in ik ań sk ą.

U k ła d p la n u je s t szachow nicow y, o p a rty o ty p o w y sc h e m at m ia sta p e łn e g o śred n io w iecza, zn iek szta łco n y nieco m iejscow ym i w a ru n k a m i to p o g raficzn y m i. W k ie r u n k u ze w schodu n a zachód m iasto podzielone je s t n a pięć rzęd ó w b lo ­ ków , p rz y czym w śro d k o w y m u sy tu o w a n y je st n iew ielk i p ro sto k ą tn y ry n e k o w y m ia ra c h 45X65 m., z k tó reg o n aro ż n ik ó w w ychodzi 8 ulic. D w ie z n ic h , ul. G ro d z k a i S ie rad zk a, p ro w ad zą do b ram . W połu d n io w o w schodnim n a ro ż ­ n ik u m ia sta z n a jd u je się kościół p a ra fia ln y z a jm u ją c y w ra z z p le b a n ią cały b lo k p om iędzy ul. G ro d zk ą i p ro w ad zącą do trzeciej b ra m y ul. K ra k o w sk ą . B lok n a p o łu d n ie od ry n k u , pom iędzy ul. R w ań sk ą i N ow ym R ynkiem (dziś

(12)

p l. C zarneckiego), zw ęża się w rzecio n o w ato k u północy, s u g e ru ją c r e lik t d a w n e j ow aln icy . K sz ta łt tego b lo k u je s t w y n ik ie m o d ch y len ia północnego o d c in k a m u ró w m ia sta id ący ch w zdłuż S tra w y k u zachodow i, ró w n o leg le do s k r a ju ta ra s u . W p ro w ad za to zakłócenie w p ra w id ło w ą p ro sto k ą tn ą sieć ulic. N ie ro z - p a rc e lo w a n y p ó łn o cn y blo k p om iędzy ul. D o m in ik ań sk ą i m u ra m i, z a jm u je k la s z to r d o m in ik an ó w , p o w sta ły p raw d o p o d o b n ie w k ró tce po lo k ac ji m iasta.

M iasto otoczone było m u re m o b ro n n y m , k tó reg o b u d o w a rozpoczęta b y ła jeszcze w X IV a dokończona w X V w. W g późniejszych opisów m ia ł on ok. 1,8 m g ru b o śc i i p o n a d Ъ m w ysokości. D ookoła o taczała go fosa za sila n a w o d ą ze S tra w k i. O pis z 1629 r. w y m ie n ia 10 b a szt w m u ra c h m iejsk ich , k tó re je d n a k n ie są w idoczne n a n a jw cze śn iejszy m w id o k u m ia sta z poł. X V II w . 1 a n i n a p la n ie z koń ca X V III w., n a k tó ry m w idoczny je s t cały p rzeb ieg m u ró w . Z m ia ­ s ta p ro w a d z iły n a z e w n ą trz trz y b ram y : S ie ra d z k a n a zachód, K ra k o w sk a n a p o łu d n ie i W o lb o rsk a n a w schód.

N a w schód od m ia sta , n a d S tra w ą , zn a jd o w a ł się zam ek k ró le w sk i z b u d o ­ w a n y p ra w d o p o d o b n ie rów nocześnie z lo k acją. B ył on u fo rty fik o w a n y w a ła m i i fosą, sta n o w ią c p u n k t o b ro n n y w w sp ó ln y m zespole z m iastem . W okół niego, n a północ i n a w schód, ro zcią g ały się g ru n ta sta ro śc iń sk ie o b ejm u jące m. in. W ielk ą W ieś i g ru n ta p rz y sta w ie n a B u g a ju . N a p o łu d n ie od zam k u c iąg n ęły się g ru n ta n a d a n e za czasów k ró la O lb ra c h ta b isk u p o w i k u ja w sk ie m u K rz e s ła - w ow i, a później p rze z A le k sa n d ra Jag ie llo ń c z y k a w X V I w. Ja n o w i Ł a sk ie m u . N a w schód od z a m k u z n a jd o w a ł się fo lw a rk sta ro ściń sk i a za nim , n a le ż ą c y ju ż w X IV w. do s ta ro stw a , sta w B ugaj. T u ta j p o w sta je o k azały dw orzec k r ó ­ lew ski, w y b u d o w a n y z d rzew a przez p o d staro ścieg o Ż ochow skiego d la Z y g ­ m u n ta A u g u sta.

N a p o łu d n ie od m ia sta za b ra m ą K ra k o w sk ą, w zdłuż d ro g i idącej na P r z e d ­ bórz, zn ajd o w ało się p rzed m ieście K rak o w sk ie, na k o ń cu k tó reg o w znosił się w y b u d o w a n y w 1373 r., kościółek N. M. P. B liżej m iasta , p rz y m oście n a S tr a w - ce, sta n ę ła k a p lic a św. T rójcy, zniszczona w czasie oblężenia m ia sta przez S zw e­ dów w 1656 r. W w ie k u X V I is tn ie ją ju ż p raw d o p o d o b n ie z ab u d o w a n ia n a p rzed m ie śc iach w zdłuż tr a k tu do S ie ra d z a i T o ru n ia.

Z ab u d o w a m ia sta w X IV —X V I w. b y ła p rzy p u szczaln ie w p rz e w a ż ają c e j części d re w n ia n a , z tzw . p ru sk ie g o m u ru . N a te re n ie m ia sta i przed m ieść is tn ie je ok. 200 dom ów , p rz y czym m u ro w a n y m i m ogły być co n ajw y ż ej d om y położone w okolicach ry n k u . Z b u d y n k ó w m o n u m e n ta ln y c h prócz fary , p o ch o ­ dzącej w n a js ta rs z y c h częściach z pocz. X IV w., i k la sz to ru d o m in ik an ó w is tn ie je z am ek o d b u d o w a n y przez B a rtło m ie ja B erecci n a polecenie Z y g m u n ta S tareg o 2 i w zm ian k o w a n e w yżej kościółki n a przedm ieściach.

3. U k ł a d p r z e s t r z e n n y m i a s t a o d 2 p o ł . XVI w. d o k o ń c a X V III w. U sta n o w ien ie w r. 1578 przez S te fa n a B atorego try b u n a łu k o ro n n eg o w P io trk o w ie je s t p rzeło m o w ą d a tą w jego ro zw o ju p rz estrzen n y m . W okół m ia sta p o w sta ją liczn e d w o ry i d w o rk i, b u d o w an e p rzez m ieszczan i p rz e z p rz y b y w a ją c ą tu n a d łu g ie o k re sy czasu szlachtę.

Z m ian y sieci u licznej w o b rę b ie m u ró w są stosunkow o n iew ielk ie, zw ią z a n e z n o w o p o w stając y m i b u d y n k a m i m o n u m e n ta ln y m i. N a to m ia st w okresie ty m k s z ta łtu je się u k ła d p rz e s trz e n n y p rzed m ieści w idocznych n a p la n ie z 1824 r., k tó re zaw aży ły częściow o n a dalszy m ro zw o ju m iasta.

N a jin te n sy w n ie j z a b u d o w y w u ją się w X V II— X V III w. te re n y położone n a

1 P u f e n d o r f , Histoire du regne de Charles Gustave — 1697, tabl. po s. 302. M iedzioryt w g rysunku Dahlberga przedstawiający ogólny widok miasta od strony południowej w r. 1657 (patrz ryc. 75).

2 Zabytki Sztuki w Polsce, op. cit., s. 236.

(13)

w sch ó d od m iasta . P o w s ta je tu ta j za b ra m ą W o lb o rsk ą p rzed m ieście W a rsz a w ­ sk ie, g ęsto zab u d o w a n e i ciągnące się aż do S tra w y . D alej, n a w p ro s t m o stu n a S tra w ie , p o w sta je w 1624 r . k la sz to r fra n ciszk a n ó w , d u ży b a ro k o w y zespół a rc h ite k to n ic z n y d o m in u ją c y n a d całą dzielnicą. W p obliżu z a m k u i n a te re n ie W ielk iej W si p o w sta je o b szern e i gęsto z a b u d o w a n e M iasto Ż y d o w sk ie. Z a b u ­ d o w a d zie ln ic y z w a rta , p rz e w a ż n ie d re w n ia n a z ch ao ty c zn y m p o d ziałem d zia­ łek. Z a zam kiem , p rz y dzisiejszej ul. Je ro z o lim sk iej, zo staje w X V II w. w y b u ­ d o w a n a bóżnica. C ała ta d zieln ica zo sta je w ra z z zam k iem zniszczona w poł. X V II w . p rzez Szw edów , lecz szybko się o d b u d o w y w u je. Z am ek , k tó re g o znisz­ czenie w idoczne je s t w y ra ź n ie n a ry c in ie D a h lb e rg a , zo staje o d b u d o w a n y w 1670 r. przez ów czesnego sta ro stę M ichała W arszyckiego *. N a p o łu d n ie od z a m k u z n a jd o w a ła się ju ry d y k a B iskupie. O d dzielona od m ia s ta rz e k ą i p rz e ­ k o p em rz ą d z iła się n iezależn ie, sta n o w ią c o d zielne m iasteczko. L udność, w y ­ łą c z n ie ch rz e śc ijań sk a, p o sia d a ła w łasn eg o b u rm is trz a zatw ie rd z an e g o p rzez k a p itu łę gn ieźn ień sk ą. Z a b u d o w a n a b y ła dość z w a rto w zdłuż d w u istn ie ją c y c h tu u lic: F ra n c isz k a ń sk ie j i L u b e lsk iej, a po śro d k u n iej s ta ł d w ó r a rc y b isk u p i i d w ó r b isk u p ó w k u ja w sk ic h . W dzieln icy tej g ru p o w a ła się g łów nie sz la c h ta p rz y b y w a ją c a n a k a d e n c je try b u n a łu .

N a zachód od m ia sta , n a w p ro st b ra m y S ie ra d z k ie j, p o w sta je w 1 poł. X V II w . d ru g i zespół k la sz to rn y — b e rn a rd y n ó w . O toczony m u ra m i sta n o w ił d o d a tk o w y p u n k t o b ro n y m ia sta 2. W zdłuż ro zw id la ją c y ch się p rz y k la sz to rz e d ró g p ro w ad zący ch n a B e łz a tk ę i B yki, p o w sta ją p rz ed m ieścia S ie ra d z k ie i T o ­ ru ń s k ie . R o zb u d o w y w u ją się ró w n ież p rzed m ieścia za b ra m ą K ra k o w sk ą : K r a ­ k o w sk ie, P rz e d b o rsk ie i W rocław skie. Istn ie ją c y tu n a ro z w id le n iu d ró g do Ś w ierszczo w a i B u jn y kościółek g o ty ck i zo staje w czasie w o je n szw ed zk ich zniszczony w r. 1657, lecz w k ró tce, bo w 1666 r. od b u d o w an o go. N a w p ro st teg o k ościółka, w zdłuż przed m ieścia P rz e d h o rsk ie g o c ią g n ą ł się o b szern y p o d łu ż n y plac.

W szy stk ie p rz ed m ieścia zab u d o w an e b y ły lu źn o d re w n ia n y m i d o m k a m i p rze d m ieszcz an i d w o rk a m i szlacheckim i. D ziałki duże o c h a ra k te rz e ro ln i­ czym z z a b u d o w a n ia m i gospodarczym i, p o z w alają przypuszczać, że u p ra w a r o li lu b o g ro d o w n ictw o by ło uboczn y m lu b m oże n a w e t g łó w n y m z ajęciem m iesz­ k a ń c ó w przedm ieść.

W zw iązk u z n a s tę p u ją c ą m o d e rn iz a c ją u z b ro je n ia n a s tę p u ją p ew n e z m ia n y w o b w a ro w a n ia c h m ia sta. P o zajęc iu m ia sta p rze z S zw edów w 1657 r. w p ro ­ w ad zo n e zo stały d o d atk o w e u m o cn ien ia ziem ne 3 a m u ry unow ocześniono p rzez w y b ic ie strzeln ic. W ty m czasie też p o w sta ją c z te ry n a ro ż n e b a stio n y i w y ­ m ie n io n e w lu s tra c ji z 1661 r. b lo k h a u zy . Z b ieg iem la t, śred n io w ieczn e u m o c­ n ie n ia tra c ą sw e znaczenie i z o sta ją w łączone w o b rę b zab u d o w y m ie jsk ie j. 4

P ró c z b u d y n k ó w p o w sta ją c y c h n a p rzed m ieściach z m ien ia się za b u d o w a w o b rę b ie m u ró w m ia sta. W r. 1580 zo staje w śro d k u r y n k u w y b u d o w a n y r e ­ n e sa n so w y ra tu s z try b u n a ls k i — je d n o p ię tro w y b u d y n e k n a rzu cie p ro s to k ą ta zw ień czo n y a tty k ą .5 W zach o d n im bloku, p rz y ty k a ją c y m do m u ró w m ia sta ,

' Zamek zostaje przebudowany, przy czym otrzymuje w ów czas czterospadowy dach widoczny na inwentaryzacji pomiarowej z 1828 r. (Archiwum G łówne A kt D aw nych — akta KRSWiP vol. 1447).

2 Ufundow any został przez braci Starczewskich w 1624 r. a budowę rozpoczęto

w 1632 r. ^

3 Między innym i Szwedzi sypią okopy na tzw. Tomicczyźnie, na Chrzanowszczyź- n ie i w kierunku Bugaju.

4 Mury m iejskie zostały w łączone w budynki probostwa, kolegium jezuitów i klasztoru dominikanek.

Ratusz zostaje zniszczony w czasie w ojen szwedzkich i dopiero w r. 1780 zostaje odbudowany, podobno w g projektu Kubickiego. Rozebrano go w r. 1868.

(14)

p o w sta je w X V II w. k la sz to r d o m in ik an e k 1. W k ońcu tego w iek u z o sta ją rozpoczęte b u ­ dow y kościoła i k o le­ g iu m p ija ró w p rz y ul. R w ań sk iej oraz je ­ zu itó w w pob liżu fa ry , p o m ięd zy ul. Ł a zie n n ą i m u ra m i m ia sta. O ba te b u d y n k i u le g a ją na sk u te k zniszczeń p rz e ­ bud o w ie w X V III w. W R y n k u i p rz y leg ły c h u licach p o w sta ją liczne k am ien ice m ieszczań ­ skie. M imo licznych p o żaró w (1615, 1640, 1648, 1731 i 1786 r.) w iększość dom ów na sc h y łk u X V III w. je st ju ż m u ro w a n a . Część z n ich zach o w ała się z n ie w ie lk im i z m ia n a ­ m i do dzisiaj, w iększość

je d n a k u leg a p rz e b u ­

dow ie w X IX i X X w. Do pocz.X X w .2 w d w u p ie rz e ja ch ry n k o w y ch w znosiły się jeszcze dom y podcieniow e.

Po p o żarze m ia s ta w r. 1786, sta ro s ta p io trk o w sk i P rz y łu s k i sk ła d a m e ­ m o ria ł do k ró la i R ad y N ie u stającej o w spom ożenie zniszczonego m ia sta .3 S tra ty są ogrom ne, zo staje w y p alo n e p ra w ie całe śródm ieście, a k oszty o d b udow y zostały obliczone p rzez a rc h ite k ta K om isji S k a rb u K o ronnego D o m in ik a M e rli­ niego n a sum ę 200 000 złotych. T enże M e rlin i p ro je k tu je , d la u sp ra w n ie n ia k o m u n ik a c ji w m ieście, rozszerzenie ul. G ro d zk iej i R y cersk iej (dzisiejszej S zew skiej) n a p rz e strz e n i od b ra m y W arszaw sk iej do w ieży m iejsk iej, p rz y k tó re j przez now ą b ra m ę łączy ły b y się one z przed m ieściem S ierad zk im .4 P ro je k t ten, św iadczący u je m n ie o M erlin im jak o u rb an iście , nie został z re a li­ zow any.

M im o zniszczeń w o jen n y ch i p ożarów liczba b u d y n k ó w w P io trk o w ie ro śn ie i u sch y łk u X V III w. dochodzi do 272. D ane te nie o b ejm u ją je d n a k p ra w d o p o ­ dobnie M iasta Ż ydow skiego, w k tó ry m istn ie je ok. 100 b u d y n k ó w , oraz ju ry d y k i

B iskupie.

1 Klasztor funduje K atarzyna z Rokszyc Warszycka, podkomorzyna sieradzka, w r. 1627.

2 Podcienia widoczne są na planie m iasta z 1824 r.

3 Archiwum Główne A kt Dawnych, Zbiory Popielów, vol. 204 к. 584. Memoriał został przedstawiony Radzie Nieustającej w dn. 19. IX. 1786 r. Załączony był do niego wykaz spalonych kamienic oraz sum potrzebnych na ich odbudowę, sporządzony przez Dominika Merliniego.

4 Zob. plan m iasta z r. 1786 na którym widoczny jest projekt regulacji. Na plan ten zwrócił naszą uwagę m gr R. Cieśla.

Ryc. 83. Kamienica z I poł. XIX w. przy ul. Starowarszawskiej.

(15)

4. U k ł a d p r z e s t r z e n n y m i a s t a o d k o ń c a X V III d o p o ł . X IX w . R e g resja ro z w o ju P io trk o w a , zazn aczająca się w y ra ź n ie w X V II w. i u s tę p u ją c a sto p n io w o w czasach S ta n isła w a A u g u sta, trw a do czasu u s ta b ili­ z o w a n ia się sto su n k ó w p o lity cz n y ch po p o w sta n iu K ró le stw a Polskiego.

P ie rw sz e z m ian y w obszarze m ia sta zachodzą jeszcze n a p rzeło m ie X V III/X IX w., k ie d y w czasach z a b o ru p ru sk ieg o zo staje do jego te ry to riu m W łączona ju ry d y k a B iskupie. P ó źn iej, w czasach K ró le stw a Polskiego, zo stają w łącz o n e te re n y sta ro śc iń sk ie w ra z z W ielką W sią.

O d p o czątk u X IX w. p rz e p ro w a d z a n e są re g u la c je sieci drożnej n a p rz e d ­ m ie śc ia c h w zw iąz k u z ogólną ro zb u d o w ą sieci k o m u n ik a c y jn e j w k ra ju . W r. 1819 z o staje w y b u rz o n y blo k w północno-w schodniej części m iasta, n a k tó ­ ry m u tw o rzo n o N ow y R y n ek (dziś pl. C z a rn ie c k ieg o )1. W zw iązk u z ogólną a k c ją re g u la c ji m ia st w K ró le stw ie K ongresow ym , P io trk ó w ja k o m iasto obw o­ d ow e, sp o rząd za w. 1824 r. p ro je k t re g u lacji, k tó ry o b e jm u je m iasto i te re n y p rz e d m ie jsk ie . P la n sp o rząd za g e o m e tra rzą d o w y W ilh elm B erg em an n . Z a tw ie r­ dzo n y zo staje on p rz ez K om isję R ządow ą S p ra w W e w n ę trz n y ch i P o lic ji w r. 1827 2. P r o je k t re g u la c ji p rz e w id u je stosunkow o n ie w ie lk ie zm ian y w sieci u lic z n e j w e w n ą trz d aw n ie jsz y c h m u ró w m iejsk ich , w y p ro sto w a n ie ulic w y lo ­ to w y c h w p o b liżu n ie istn ie ją c y c h już b ra m K rak o w sk iej i W olborskiej oraz zasa d n ic z e u p o rz ą d k o w a n ie d zieln icy żydow skiej n a te re n ie W ielkiej Wsi. Z a p ro je k to w a n o tu ta j now ą sieć p ro sto k ą tn y c h u lic z n o w y m k w a d ra to w y m p la c e m (później zw. L itew sk im ) u w y lo tu tr a k tu w olborskiego. R ealizacja p r o je k tu n a stę p u je pow oli, gdyż w m y śl istn ie ją c y c h p rzep isó w p ro sto w an ie u lic d o k o n y w an o sto p n io w o w m ia rę p o stę p u ją c y c h zniszczeń istn iejącej z a ­ b u d o w y , d la u n ik n ię c ia kosztów w y k u p y w a n ia n ieruchom ości 3. W p ierw szy m o k re sie zrealizo w an o p a rc e la c ję te re n ó w sta ro ściń sk ich położonych n a w schód od k la s z to ru fra n c isz k a n ó w oraz u tw o rzo n o n o w y p lac p rz y tra k c ie w o lb o r- sk im . Ok. r. 1830 p o w sta je n a te re n a c h p rz e d m ie jsk ic h w ie lk a a le ja p ro w ad z ąca do now ego c m e n ta rz a (dziś ul. C m en tarn a).

Istn ie ją c e jeszcze o b w a ro w a n ia średniow ieczne zo stają stopniow o zniesione. W r. 1817 zb u rzo n o b ra m y S ie ra d z k ą i K ra k o w sk ą, a w r. 1828 część m u ró w .

W o b ręb ie m ia sta i p rzed m ieści n a s tę p u ją zm ian y w zabudow ie. Istn ie ją c e b u d y n k i p o k la sz to rn e z o sta ją w y k o rz y sta n e n a cele p u b liczn e i u le g a ją ró żn y m przeb u d o w o m . P o w s ta je ró w n ież w iele k am ien ic i dom ów n a p rzed m ieściach .

5. U k ł a d p r z e s t r z e n n y m i a s t a p o p o ł . X IX w. P o stę p u ją c a k a p ita liz a c ja sto su n k ó w p ro d u k c y jn y c h p o w o d u je coraz szybszy rozw ój m iasta. Dość zasad n iczy w p ły w n a losy P io trk o w a m a p o w sta n ie g u b e rn ii p io trk o w ­ sk ie j, n a jb a rd z ie j u p rz em y sło w io n e j ze w szy stk ich w K ró lestw ie, k tó re j siedzibą s ta je się w r. 1867. O bok p o stęp u jąceg o ro zw o ju p rzem y słu k a p italisty cz n eg o m ia s ta w la ta c h 1867— 1918 sta je się ono p rzed e w szy stk im o środkiem a d m i­ n is tra c y jn y m — m ia ste m urzędniczym . A u to rzy o p isu jący P io trk ó w n a p rz e ło ­ m ie X IX /X X w. p o d k re ś la ją te jego cechy, tw ierd ząc, że p rzen iesien ie stolicy g u b e rn ii do Łodzi sp o w o d u je jego u p a d ek . W o k resie m ięd zy w o jen n y m m iasto sp a d a do ro li sied zib y p o w ia tu i ty lk o dzięki is tn ie ją c e m u tu przem ysłow i ro z ­ w ija się n ad a l, z m ie n ia ją c je d n a k sw ój c h a ra k te r z m ia sta urzędniczego n a ro ­ bo tn icze.

W r. 1846 zo staje p rz e p ro w a d zo n a na zachód od m ia s ta lin ia kolei w a rsz a w -1 Archiwum Główne Akt Dawnych akta KRSWiP vol. 459, к. 6—9.

2 Na egzemplarzu planu znajdującego się w Piotrkow ie znajduje się adnotacja o zatw ierdzeniu przez KRSWiP.

J Np. projektow ana regulacja dzielnicy żydowskiej na terenie Wielkiej Wsi zostaje zrealizow ana dopiero w r. 1865 po spaleniu jej w tymże roku.

(16)

.sk o -w ied eń sk iej. N ow o p o w stały dw o­ rz e c u sy tu o w a n o w pob liżu sk rzy żo w a­ n ia je j z ul. S ierad z k ą. P o w sta ją tu liczn e z a b u d o w an ia kolejow e, a n a p rz e ­ ciw k o d w o rc a obszerny zieleniec ciąg n ą ­ c y się od ul. S ie ra d zk ie j. B udow a kolei p o w o d u je sk ie ro w a n ie dalszego roz­ w o ju m ia sta w zd łu ż ul. S ierad zk iej i To­ r u ń s k ie j oraz p rze su n ięcie c e n tru m w okolice dzisiejszego pl. K ościuszki. P o r. 1867 w dzieln icy tej k o n c e n tru ją s ię w szy stk ie in s ty tu c je p a ń stw o w e z p a ­ ła c e m g u b e rn a to ra n a czele, p o w o d u jąc jej dalszy in te n sy w n y w zrost. T a część m ia sta n a b ie ra w ty m o k re sie zdecydo­ w an eg o c h a ra k te ru dzielnicy b iu ro k ra ­ ty cz n o -b u rż u az y jn e j, gdy tym czasem te ­ r e n y daw nego p rzed m ieścia k ra k o w ­ skiego g ro m ad zą jeszcze g łów nie ludność tru d n ią c ą się ro ln ictw em , a W ielka W ieś p ro le ta ria t rzem ieślnicy. In te n sy w n y rozw ój m ia sta p o w o d u je sporządzenie w r. 1882 now ego p ro je k tu reg u lacji. P rz e w id u je on u tw o rz e n ie szerokiej alei w p rz e d łu ż e n iu dzisiejszej ul. S ien k ie­ w icza z o b szern y m ta rg o w isk ie m (dzisiej­ szy p lac H ali T arg o w ej je st k o n ty n u a c ją teg o p ro je k tu w nieco zm ienionej fo r­ m ie), n a stę p n ie p a rc e la ję K rak o w sk ieg o P rz ed m ie śc ia i u re g u lo w a n ie S tra w y . D okoła m ia sta obejm u jąceg o w now ym obszarze 183,68 h a p o w sta je u lica

obw o d o w a z okopem w y ty czający m g ran ice m iasta. P oza ty m o b szarem p o ­ w sta je w r. 1919 p a rk ks. Jó z e fa położony n a p o łu d n ie od m ia sta n a k ra ń c u alei 3-go M aja. D alszy w zro st obszaru m ia sta n a stę p u je w r. 1924, k ie d y zo­ s ta ją w łączone d alek o ro zciąg ające się p rzed m ieścia od B ełzatk i aż po B u g aj. P o w sta ją c y u sc h y łk u X IX w. na te re n ie m ia sta p rzem y sł lo k u je się w p o ­ bliżu sta w u B u g a j, gdzie w r. 1898 p o w sta je w ie lk a m a n u fa k tu ra w łó k ien n icza. N a półn o cn y zachód od m iasta, w pobliżu kolei, u ru c h o m io n a zostaje h u ta sz k la n a „ H o rte n s ja “ daw n. H eb lera. P rz e m y sł w łó k ien n iczy i h u ty szkła s ta ­ n o w ią głó w n e z a k ła d y n a te re n ie m ia sta i w o k resie m ięd zy w o jen n y m z a ­ tru d n ia ją ok. 70 % ro b o tn ik ó w (w 1924 r. — 1670) P io trk o w a .

W z ra sta jąc a w ty m o k resie czasu zab u d o w a m ia s ta nosi ty p o w e d la k a p i­ ta liz m u cechy e k lek ty zm u . W y raźn ie to w y stę p u je w d zieln icy pom iędzy m ia ­ stem śred n io w ieczn y m i d w o rcem k o lejow ym , gdzie p o w sta ją liczne g m ach y p u b licz n e i czynszow e k am ien ice będ ące ja s k ra w y m p rz e ja w e m u p a d k u a r c h i­ t e k tu r y w ty m okresie.

W n i o s k i k o n s e r w a t o r s k i e . W u k ład z ie p rz e strz e n n y m d z isie j­ szego m ia sta c zy teln e są poszczególne fazy jego ro zw o ju , p rzebiegającego, p o ­ dobnie ja k w w iększości m ia st polskich, w sposób w y k a z u ją c y p ew n ą p ra w id ło ­ w ość tego procesu. C zytelność etap ó w rozw ojow ych je st je d n ą z głów nych cech zab y tk o w y ch . D zisiejszy p la n P io trk o w a z a w ie ra n ie w ą tp liw ie pew ne, dziś ju ż

Ryc. 84. Ulica Rwańska z kościołem pijarów (obecnie ewangelicki).

(17)

Rye. 85. Kolegium jezuitów, obecnie liceum im. Bolesława Chrobrego. Widok od południowego wschodu.

nie dające się odcyfrow ać, re lik ty u k ła d u w czesnośredniow iecznego i w y ra ź n ie czytelne m iasto pełnego śred n io w iecza stan o w iące do połow y X IX w iek u cen ­ tru m m iejskie. W okół niego n a ra s ta ły od w iek u X V p rzed m ieścia, sta n o w ią c e w raz z n im dzisiejsze śródm ieście, później zaś — n a p rzeło m ie X IX w ie k u — k a ­ p ita listy c z n e dzielnice. D la zach o w an ia czytelności tego u k ła d u dzisiejsza so cja­ listy czn a p rz eb u d o w a i ro zb u d o w a m ia sta p ow inna, tw o rząc dzielnice o n o w y m u k ład zie p rz e strz e n n y m , znaleźć o dpow iednie odbicie w u k sz ta łto w a n iu p la n u i dać ta k ie rozw iązanie, k tó re b y w y ra ź n ie oddzielało n a ro słe w ciągu h isto ­ rycznego ro zw o ju o środki od now ych dzielnic, lecz n ie p rz e c iw sta w iają c ich w sposób sch em atyczny, ty p o w y dla k o n se rw a to rsk ic h w ysiłków b u rź u a z y j- nych o m uzealniczym c h a ra k te rz e , n a to m ia st łącząc w całość d aw n e osiągnięcia p olskiej u rb a n is ty k i z n ow ym i tw o rzo n y m i w spółcześnie.

G łó w n ą w y ty c z n ą p ra c k o n se rw a to rsk ic h p o w in n a być sa n a c ja h isto ry czn eg o u k ła d u p rzestrz en n eg o z d e fo rm u ją c ej go k a p italisty czn ej zabudow y, oraz w y ­ dobycie zarów no cech ty p o w y ch ja k i specyfiki tego u k ła d u . Istn ie ją c e za b y tk i arc h ite k to n ic zn e m uszą p rz y ty m o trz y m ać o p raw ę w y d o b y w a ją c ą ich w a lo ry plastyczne.

Na obszarze P io trk o w a m ożna w ydzielić dw ie s tre fy zab y tk o w e: I — te r e n y w e w n ą trz śred n io w ieczn y ch m u ró w m ia sta oraz d aw n e p rzed m ieście W a rsz a w ­ skie, otoczenie z am k u i otoczenie k la sz to ru b e rn a rd y n ó w ; II — pozostałe te re n y w o b ręb ie ulic o taczający ch m iasto w g re g u la c ji z 1882 r. oraz te re n y położone n a d staw em B ugaj.

Sieć ulic o b sz aru I s tre fy n ie m oże u lec zm ian ie i p o w in n a w zasad zie p o ­ k ry w a ć się z re g u la c ją z 1824 r. W zdłuż p rze b ieg u d a w n y ch m u ró w m ie jsk ic h n a leży stw orzyć ciąg k o m u n ik a c y jn y o raz pas zieleni. N ależy dążyć do o d sło ­ n ięcia zachow anych fra g m e n tó w m u ró w bez p rz e p ro w a d za n ia r e k o n s tru k c ji.

(18)

T e re n y położone w p o b liżu zam k u i k la sz to ru b e rn a rd y n ó w p o w in n y być ta k u rz ąd zo n e, a b y zo stały w y d o b y te w a rto śc i z a b y tk o w e ty c h o biektów . S ta n za­ ch o w a n ia z a b y tk ó w arc h ite k to n ic zn y c h na te re n ie tej s tre fy n ie m oże ulec zm ia­ nie, p ró cz p rz e p ro w a d z e n ia ko n ieczn y ch re m o n tó w i odczyszczeń z p ó ź n ie j­ szych n aleciało ści. P rz e b u d o w a n e w epoce k a p ita liz m u k am ien ice n a leży do­ p ro w ad zić do s ta n u p ie rw o tn e g o z p rz eło m u X V III/X IX w., je d n a k odbudow a p o d cien i w r y n k u n ie m a ż ad n y ch p o d sta w d o k u m e n ta c y jn y c h i je s t niecelow a. P o ż ą d a n a b y ła b y n a d b u d o w a za m k u w g zach o w an ej in w e n ta ry z a c ji z pocz. X IX w. K am ie n ico m czynszow ym z X IX /X X w. należało b y w dalszym e tap ie n a d a ć ele w a c je h a rm o n iz u ją c e z re sz tą z ab u d o w y z ab y tk o w ej. G a b a ry t z a b u ­ d o w y m ieszk an io w e j n a te re n ie s tre fy n ie m oże p rz e k ra cz a ć 3 kon d y g n acji. W e w n ą trz b lo k ó w w sk a z a n e je s t w y b u rz e n ie później p o w stały ch oficyn je d n a k z zach o w an iem p ie rw o tn e g o c h a ra k te ru p o d ziału bloków n a działki. W szelkie p ra c e p ro je k to w e i re a liz a c y jn e m uszą być p ro w ad zo n e w ścisły m p o ro zu m ie­ n iu z k o n s e rw a to re m w ojew ódzkim .

N a te re n ie II s tre fy n a leży u szan o w ać is tn ie ją c ą sieć a r te r ii w ylotow ych (ul. T o ru ń sk a, B ełzacka, K rak o w sk a, P rz e d b o rsk a itd.). W skazane b y ło b y czy­ te ln e w y d o b y cie w p la n ie m ia s ta u lic y obw odow ej z 1882 r. o raz zachow anie c h a ra k te ru i p rz e b ie g u al. 3 m a ja i ul. C m e n ta rn e j. G a b a ry t zab u d o w y całej s tre fy n ie p o w in ie n p rz e k ra c z a ć 4 k o n d y g n ac ji, p rz y czym w sk azan e je s t u trz y ­ m a n ie szereg u k a m ie n ic czynszow ych ze sch y łk u X IX w. W okolicach staw u B u g aj p o w in n y b yć zach o w a n e te re n y zielone.

Z ad a n ie m p ro je k ta n ta będzie u m ie ję tn e p ołączenie w a rto śc i zab y tk o w y ch śró d m ieścia z n o w o p o w stają cy m i dzieln icam i m ieszk an io w y m i i p rzem ysłow ym i, k tó re k o rz y sta ją c z rodzim ego d o ro b k u a rty sty czn eg o p o w in n y doń n aw ią zy w ać lecz nie p o w ta rz a ć m ech an iczn ie h isto ry c z n y c h u k ła d ó w p rz e strz e n n y ch , tw o ­ rz ą c je d n o lity o rg a n izm m iejsk i, b ę d ący w y ra z e m socjalistycznej p rzeb u d o w y m iasta.

W. K.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Przeważały w nim powiaty grodzkie (37 jednostek). Typologia struktury wieku ludności na podstawie metody typografów według powiatów w 2011 r. Źródło: opracowanie własne

Naradom odbywającym się w okresie między konferencjami oraz konferencjom przewodniczyli dyrektorzy bibliotek – organizatorów konferencji (ich zastępcami byli dyrektorzy bibliotek,

BOGUSKA Ewa, KOT Anna: Współpraca bibliotek medycznych w zakresie udostępniania zbiorów i informacji naukowej, 1991.06.21-22, Warszawa.. BUGALSKA Barbara: Wypożyczanie

W miastach liczących powyżej 20 000 mieszkańców udział osób podających język polski był trochę mniejszy – 61,95%, wskaźnik mieszkańców deklarujących język jidysz lub

nione były czarną, przesyooną szozątkami organloznyml ziemią. lub ziemią o zabarwieniu niewiele różnląeym się od

Prace prowadzone na tarasie przed środkowym wejściem do Jaskini Wierzchowskiej Górnej były badaniami sondażowymi i miały na celu usta­ lenie, czy taras przed

She wants to look at Jokanaan, as well as to be touched by him and openly states her great desire for him, using the imagery taken from the biblical Song of Songs to express

Przedmiotem spotkań było przedyskutowanie rozszerzenia współ­ pracy obu Uczelni zwłaszcza w dziedzinach medycyny, farmacji filologii i prawa. Nadto z udziałem