Wojciech Kalinowski, Henryk
Rutkowski
Piotrków Trybunalski
Ochrona Zabytków 7/2 (25), 77-93
Rye. 75. Piotrków w 1657 r., widok od strony południowej (według sztychu D ahlberga w dziele Pufendorfa).
PIO T R K Ó W T R Y B U N A L S K I*
WOJCIECH KALINOWSKI I HENRYK RUTKOWSKI Rozw ój społeczno-gospodarczy
P o c z ą t k i m i a s t a . 1 P ie rw sz a w z m ian k a źró d ło w a o P io trk o w ie pocho dzi z 1217 r. O siedle p o w sta ło n a s k ra ju k a sz te la n ii ro z p ie rsk ie j, n a w ysoczyz- no w ej ró w n in ie, w y k a z u ją c ej sieć o sadniczą późniejszą od są sie d n ic h d o lin rzeczn y ch — L u ciąży i W olborki. Z n a n y ze źró d eł P io trk ó w b y ł o śro d k ie m k ilk u w io sk o w e j w łości, ja k a po zo stała k sięciu tej okolicy, i trz e b a p rz y ją ć , że sta n o w ił w łasn o ść k siążęcą od p o czątk u sw ego istn ien ia, zaś tra d y c ja o zało żen iu m ia sta i kościoła fa rn e g o p rzez P io tra W łostow ica je s t fa łszy w a (p o jaw ia się późno, jeszcze D ługosz jej n ie zna). J u ż w X III w ie k u m iejscow ość b y ła n ie je d n o k ro tn ie m iejscem p o b y tu k sią żąt, m u sia ł w ięc zn ajd o w ać się w niej gród, a p rz y n a jm n ie j d w ó r książęcy. W y raźn ie m ów i o zam k u d o p iero p rz y w i lej koszycki 1374 r., w y m ie n ia ją c P io trk ó w w śró d w ażn iejszy ch grodów .
W p o b liż u g ro d u z n a jd o w a ła się p rz e p ra w a p rzez S tra w ę i je j d o p ły w S tra w k ę , k tó re to rzeczki (dziś w łaściw ie k a n a ły odpływ ow e m ie jsk ic h ścieków ) w p a d a ją za p o śre d n ic tw e m S k a w y czyli W ie rz e jk i do L uciąży. P rz e p r a w a sta ła się w ęzłem k ilk u szlaków k o m u n ik a c y jn y c h , z y sk u jący m coraz w ięk sze zn acze nie: n a lew y m b rz e g u S tra w y zb ieg ały się d ro g i z P o m o rza, M azow sza i R usi, n a p ra w y m ■— z K ra k o w a , W ro cław ia i P o z n a n ia . G ród — ośrodek w łości k sią
-* A rtykuł ten jest streszczeniem dwu opracowań, sporządzonych na zlecenie P ra cowni K onserw acji Zabytków jako studia do planu zagospodarowania przestrzennego miasta.
1 Bibliografia historii Piotrkowa jest uboga. Podstawową, najobszerniejszą do dziś pozycję stanowi R. P l e n k i e w i c z a „Opis m iasta Petrokowa, zwanego nie gdyś Piotrkowem Trybunalskim “, obejm ujący w piotrkowskim „Roczniku na rok 1871“ 55 stronic; z ostatnich publikacji należy wymienić inw entarz zabytków (Zabytki sztuki w Polsce, IV. Pow. piotrkowski, woj. łódzkie. W arszawa 1950). Do streszczonego tu opracowania wykorzystano oprócz m ateriałów drukow anych 3 lu stra cje: z r. 1564, 1569 i 1661 (AGAD).
Rye. 76. Plan Piotrkow a z 1786 r., sporządzony prawdopodobnie przez D. Merliniego. Linia przeryw ana oznacza projektow ane przebicie ulicy.
żęcej — i k s z ta łtu ją c y się w ęzeł d róg s tw a rz a ły s p rz y ja ją c e w a ru n k i do p o w s ta n ia w ty m w łaśn ie m iejscu o sied la o c h a ra k te rz e rzem ieśln iczo -h an d lo w y m , to też z w ielk im p ra w d o p o d o b ie ń stw e m m ożna p rzypuszczać, że ju ż p rz e d lo k a c ją n a p ra w ie n iem ie ck im istn ia ło m iasto ja k o tzw . osada ta rg o w a . P o w s ta n ie m ia sta by ło oczyw iście w y n ik ie m ro zw o ju sił p ro d u k c y jn y c h n a o k o liczn y m te ry to riu m . Z a p e w n e ju ż w ty m o k resie p o w sta ł n a js ta rs z y kościół p io trk o w sk i, fa r a (po ra z p ie rw sz y pośw iad czo n a dopiero w 1349 r.), a zan im to n a stą p iło , P io trk ó w w ra z z okolicą n a le ż a ł p ra w d o p o d o b n ie do p a r a fii w W itow ie.
J a k o m ia sto w y stę p u je P io trk ó w po raz p ie rw sz y w dok u m en cie z 1313 r., lecz o p ra w ie m iejsk im m ów i się d opiero w r. 1404, k ied y to W ład y sław J a giełło n a d a je m ia stu po p ożarze p ra w o m a g d eb u rsk ie. N ie było to je d n a k pierw sz e n a d a n ie p ra w a niem ieckiego. Z m a te ria łu źródłow ego w y n ik a , że lo k acja m ia sta (pod w zględem p raw n y m ) n a s tą p iła n a jp ó ź n ie j w p o c zątk a ch X IV w., n a p ra w ie średzkim .
O d l o k a c j i d o u s t a n o w i e n i a t r y b u n a ł u . W X IV w. P io trk ó w m u sia ł być o środkiem m ie jsk im o dość d użym znaczeniu, w czym d o n io słą ro lę o d g ry w a ł u m iejsco w io n y tu w ęzeł w ażn y ch d róg h an d lo w y ch . N ajp ó źn iej w d ru g iej połow ie tego stu le c ia m iasto stało się czołem p o w ia tu sąd o w eg o (w chodził w sk ład w o je w ó d z tw a sieradzkiego) i siedzibą grodow ego sta ro sty . J u ż w ty m czasie o d b y w ały się w P io trk o w ie p a ń stw o w e czy p ro w in c jo n a ln e zjazdy szlachty, je d n a k d opiero w n a stę p n y m w iek u stało się to z ja w isk ie m b ard zo częstym . Od r. 1438 do 1492 o d b y ły się tu ta j p ra w d o p o d o b n ie 52 z ja z d y w a ln e i p ro w in cjo n a ln e, a n a stę p n ie w la ta c h 1493— 1567 o b rad o w ało 38 s e j mów. P rz y b y w a n ie do P io trk o w a co k ilk a la t w ielk ich rzesz lu d zi m u siało n ie ty lk o znacznie zm ieniać oblicze m ia sta n a p rzeciąg tr w a n ia sam ych zjazdów , lecz tak ż e w y w o ły w ać zm ian y trw a lsz e , p o leg ające n a p rz y sto so w y w a n iu się o sied la do sp e łn ia n ia ro li ogrom nego, co p ow ien czas zap ełn iające g o się z a ja z d u .
Rye. 77. Przerys planu z r. 1824. Legenda: I — Żydowskie miasto, II — Nowy Rynek, III -— Przedm. Przedborskie, IV — Przedm. W rocławskie, V — Przedm. W arszawskie, VI — Przedm. Sieradzkie, VII — Przedm. Toruńskie, 1 — Zamek, 2 — Ratusz, 3 — Fara, 4 — Kolegium Jezuitów, 5 — Kolegium Pijarów , 6 — Klasztor Domini kanów, 7 — Klasztor Dominikanek, 8 — Klasztor Bernardynów, 9 — Kościół NMP,
10 — Klasztor Franciszkanów, 11 — Bóżnica, 12 — Folw ark starościński. (Oryginał w oddziale terenow ym łódzkiego W. A. P. w Piotrkowie). rys. Plater
o
D opiero w w y n ik u u n ii lu b e lsk ie j m iejscem z b ie ra n ia się sejm ó w zo stała W a r szaw a. W ted y — po dziesięcioletniej p rz e rw ie — zaczął się d la P io trk o w a o k re s in n y c h zjazdów , sp o w o d o w an y u c h w a łą sejm o w ą z d n ia 3 m a rc a 1578 r. o u tw o rz en iu try b u n a łu k o ro n n e g o z siedzibą w P io trk o w ie i L u b lin ie. Rzecz oczy w ista , iż pow odem w y zn a czen ia P io trk o w a n a m iejsce zjazdów by ło jego u p rz y w ile jo w a n e położenie g eo g raficzn e w obec in n y c h m ia st K orony. L eżał p rzecie ż n a p o g ra n ic zu W ielkopolski, M ałopolski i M azow sza, w ró w n ej odległości od tak ich k reso w y ch m iast, ja k W ałcz, M albork, W izna i P rzem y śl.
P io trk ó w ja k o gospodarczy i u rb a n isty c z n y zespół m ie jsk i s k ła d a ł się z dw óch zasad n iczy ch części: p ie rw szą stan o w iło m ia sto w o b rę b ie m u ru w a ro w n eg o i nale żące doń p rzed m ieścia, d ru g ą — k ró le w sk a W ielk a W ieś, pod legła p io trk o w sk ie m u staroście. N a te ry to riu m m ie jsk im b y ło w połow ie X V I w. k ilk a n a śc ie posesji, k tó ry c h szlacheccy w łaściciele u c h y la li się od p o n o szen ia ciężarów i p o d le g an ia u rzęd o w i m iejsk iem u . To stan o w isk o szlachcica sa n k c jo n o w ał czasem p rz y w ile j k ró lew sk i, ale w iększa ju ry d y k a — w ro d z a ju lic z n ie sp o ty k a n y c h w W arszaw ie — p o w sta ła w P io trk o w ie ty lk o je d n a : z n a d a n y c h Ja n o w i Ł a sk iem u w 1503 r. dw óch placów i d w o ru n a W ielkiej W si ro z w in ę ła się z b ieg iem czasu cała d zieln ica arc y b isk u p ó w g n ieźn ień sk ich , z w a n a B isk u - piem lu b J u ry d y k ą . T e re n y n ależące do w ó jta p io trk o w sk ie g o (leżały za p rz e d m ieściem K rak o w sk im ), po w cześn iejszy ch n ie u d a n y c h p ró b a c h , zo stały w cie lone do m ia sta ostate czn ie w 1698 r. P o łu d n io w a część W ielk iej W si sta n o w iła w X V I w. dzielnicę d w o ró w m a g n a ck ic h i k ościelnych, sk u p io n y c h w okół z a m k u k ró lew sk ieg o , g d y n a to m ia s t p ó łn o cn a zachow ała c h a ra k te r w iejsk i.
W ielkość z a lu d n ie n ia P io trk o w a p rz y k o ń cu o m aw ian eg o o k re su (p o ło w a X V I w ieku) m ożna szacow ać n a około 2000 m ieszk ań có w w o b ręb ie m ia sta (bez p rzed m ieść) i około 2500 do 3000 m ieszkańców całego zespołu m iejskiego. W y d a tn y w p ły w n a ilość lu d n o ści i s ta n za b u d o w y m ia ły k lę sk i e le m e n ta rn e , k tó re w d a w n y c h czasach b y ły n ie ró w n ie częstsze, niż dziś, i w iększe czy n iły sp u sto szen ia. Z p o ża ró w zn am y n a stę p u ją c e : p ie rw sz y — w sp o m n ia n y w y żej — u p ro g u X V stu lecia, n a stę p n e w 1516 i 1544 r.
W m ieście, a raczej w jego n a jb liż szy m sąsied ztw ie, s ta ły m ły n y : w poł. X V I w. d w a n a le ż a ły do k ró la , po je d n y m p o sia d a li w ó jt p io trk o w sk i i k la s z to r d o m in ik an ó w . J e d e n m ły n k ró le w sk i z w an y B u g aj — n a „ sta w ie “ tej n a z w y , tam , gdzie od w ie k ó w aż po dzień dzisiejszy przech o d zi g ro b lą d ro g a n a S u le jó w i gdzie jeszcze dziś sto i m ły n — m ia ł 3 k o ła korzeczne a c z w a rte stęp n e, n a k tó ry m b y ł ta k ż e folusz; d ru g i m ły n — zw a n y P o z n a ń sk i — słodow y, z n a jd o w ał się zap ew n e w p obliżu za m k u n a S tra w ie . P ra w d o p o d o b n ie ju ż w o m a w ia n y m o k re sie is tn ia ła m ie jsk a cegielnia, o k tó re j m ów i się w 1595 r. J a k w ię k szość ów czesnych ceg ieln i w Polsce, ta k i p io trk o w sk a b y ła p ro w ad z o n a n a n ie w ie lk ą skalę, p ro d u k o w a ła je d y n ie „n a n a p ra w ę m u ró w , a sąsiad o m do p ie ców “, gdyż w y ró b cegły b y ł tu nieo p łacaln y . P rz y cegielni s ta ł piec w a p ie n n y (może n a w e t w ięcej niż jeden), też p ew n ie sta n o w ią c y w łasn o ść m iasta.
Z poszczególnych gałęzi p rzem y słu w P io trk o w ie n ajw ię c e j lu d zi z a tr u d niało, n a jw ięk sze zap ew n e o b ro ty w y k azy w ało i n a jsz e rz ej chy b a było z n a n e b ro w a rn ic tw o . P iw o p io trk o w sk ie by ło p ro d u k o w a n e n a e k sp o rt (zaliczało się do tzw . p iw przew oźnych), ale w dużej m ierze w y tw a rz a n o je też n a m iejscow e spożycie, licząc n a n a p ły w k o n su m e n tó w podczas zjazdów . W 1578 r. P io trk ó w w y p ro d u k o w a ł p iw a za 9675 złp. 19 gr. (tj. w p rz y b liż e n iu 1.300.000 litró w ), z n a jd u ją c się pod ty m w z g lęd em n a 21. czy 22. m ie jsc u w K o ro n ie (z w y łąc ze n ie m P ru s). W 1564 r. było tu 154 p iw o w aró w , w 1569 — 135. G ro źn y m w sp ó ł zaw o d n ik iem m ie sz cza ń stw a w te j d zied zin ie w y tw ó rczo ści b y ła szlach ta, k tó r a z a k ła d a ła b ro w a ry i szy n k i w sw oich m ie jsk ic h p osesjach, a p rz e d e w sz y stk im
Rye. 78. Zamek w poł. XIX w. (wg Albumu Stron czy ńskiego).
u rz ą d z a ła k o n k u re n c y jn e b ro w a ry w p o b lisk ich w siach. Z in n y c h rzem iosł za s łu g u ją n a w z m ia n k ę su k ie n n ic y (cech za tw ie rd z o n y w 1532 r., p ro d u k o w a li su k n o p ro ste, d la b ied n iejszeg o odbiorcy), p o strzy g acze (m ieszczanie o trzy m ali p rz y w ile j n a p o strz y g a ln ię w 1552 r.), czapnicy (m ieli tu je d e n z n ielicznych w P o lsce cechów).
B iorąc ogólnie, rzem iosło p io trk o w sk ie p raco w ało n a ry n e k w e w n ętrzn y , z a s p a k a ja ją c p o trz e b y m ieszk ań có w i przybyszów , n a to m ia st w y ją tk ie m b y ła p ro d u k c ja n a e k s p o rt (p iw o w arstw o , czapnictw o). W y d a je się, że g ra n ic e lo k a l nego ry n k u P io trk o w a m ożna w p rz y b liż e n iu zak reślić p ro m ie n ie m o długości 15 km ., a ty lk o od s tro n y W olborza i S u lejo w a p ro m ie ń te n m usi być znacznie k ró tszy . H a n d e l lo k a ln y o d b y w ał się g łó w n ie w dni targ o w e, w iększy o b ró t to w a ró w k o n c e n tro w a ły z ap ew n e ju ż w ty m o k re sie ja rm a rk i. W p rzeciw ień s tw ie do e k sp o rtu , im p o rt do P io trk o w a m u siał być znaczny, zw łaszcza w o k re sie sejm u (później k a d e n c ji try b u n a łu ); ściągało w ów czas do m ia sta w ielu k u p
ców obcych, k tó ry c h k o n k u re n c ję b ezsk u teczn ie u siło w ało zw alczać sto su n k o w o sła b e k u p ie c tw o p io trk o w sk ie.
W o m aw ia n y m o k resie p rzech o d ziły p rzez P io trk ó w n a s tę p u ją c e d ro g i h a n dlow e: tę d y szła s ta r a d ro g a „ p r u s k a “ z K ra k o w a do T o ru n ia i G d a ń sk a , o d g ry w a ją c a w X IV i X V w. szczególnie w ie lk ą rolę, od k tó re j tu się o d d z ie la ł szlak w ie lk o p o lsk i n a P o z n a ń (tak w X V I w. — początkow o ro z w id le n ie d ro g i m ogło się z n ajd o w ać w Łęczycy). Do P io trk o w a dochodziła d ro g a z W ro cław ia, ro z g a łę z ia ją c a się tu n a d w a k ie ru n k i: „ lite w s k i“ do W arszaw y i „ r u s k i“ p rz e z R a do m lu b S a n d o m ierz (d ro g a ru s k a w X V I w. nie m ia ła ju ż ta k ie g o znaczen ia, ja k n a p o c zątk u okresu) h
O k res od lo k a cji do 1578 r. b y ł o k resem szczytow ym ro z w o ju P io trk o w a feu d aln eg o , n a to m ia s t tru d n o bliżej stw ierd zić, w ja k im czasie p rz y p a d ło apo g e u m — czy ju ż gdzieś w w. XV, czy d o p iero w p o ło w ie X V I w. W y d a je się, że zw łaszcza w X IV w. istn ia ły z a d a tk i n a rozw ój św ie tn ie jsz y od tego, ja k i pó źn iej w idzim y. M iasto n ie zdołało w o d p o w ied n im czasie ro z w in ą ć n a w ię k szą sk alę p ro d u k c ji to w a ro w e j (może b r a k d o sta teczn y ch źró d eł e n e rg ii b y ł g łó w n ą tego przyczyną?) o raz h a n d lu , w ięc gdy zaczęły się czasy zjazdów , za czął się też n a p ły w obcych k u p có w z obcym i to w ara m i. U sc h y łk u o k re su by ło to m iasto sp e łn iające obsługę ry n k u lokalnego, z arazem s ta c ja tra n z y to w a i od czasu do czasu w ie lk i dom zajezd n y . Z m n iejszen ie się ro li p io trk o w sk ie g o w ęzła d ró g h an d lo w y ch , a zw łaszcza p rz e n ie sie n ie sejm ów do W a rsz a w y (nie m ó w iąc 0 p rzy czy n ach ogólniejszych) m u sia ło się n ie k o rz y stn ie o d b ić n a ro z w o ju P io trk o w a .
M i a s t o t r y b u n a l s k i e . W czasie k a d e n c ji try b u n a łu (k a d e n c ja p io tr k o w sk a tr w a ła od je sie n i do w iosny) zn ajd o w a ło się w m ieście m in im u m o k il k a s e t osób w ięcej, niż n o rm a ln ie , a zap ew n e dosyć często ilość p rz y b y sz ó w liczy ła się n a tysiące. Z p u n k tu w id zen ia d ziejów m ia sta ró ż n ice m ięd zy z ja z d a m i try b u n a ls k im i a sejm o w y m i p o le g ały n a tym , że k a d e n c je tr y b u n a łu o d b y w a ły się częściej i trw a ły dłużej n iż sejm y, ale n a to m ia st b y ły m n ie j liczn e 1 n ie ściąg ały w sz y stk ic h m ożnych osobistości k ra ju . T ry b u n a ł z a jm o w a ł je d n o z p ie rw szy ch m iejsc w śró d czynników , k tó re w a ru n k o w a ły h isto rię P io trk o w a od 1578 do 1793 r., chociaż b o w iem n ie był w sta n ie dokonać zasad n iczej z m ia n y k ie ru n k u rozw ojow ego, to je d n a k in sp iro w a ł rozw ój (do p e w n y c h g ran ic) o k reślo n e j w ytw órczości p rzem y sło w ej, u słu g i h a n d lu , a tak że n a d a w a ł m ia stu sp ecy fic zn y c h a r a k te r osiedla zjazdow ego.
D zieje P io trk o w a w ty m o k resie o d m ie rzały n a stę p u ją c e w y d a rz e n ia : N a j p ie rw w 1615 r. pożar, po k tó ry m w k ró tc e sp lą d ro w a ła m ia sto b a n d a sk o n fe - d e ro w a n y c h żołnierzy, o raz p o żary z 1640 i 1648 r. N astęp n ie k lę sk i „ k rw a w e g o p o to p u “ : zdobycie P io trk o w a p rz ez S zw edów w k o ń cu r. 1655, ciężkie d n i o k u p a c ji aż do w y zw o len ia n a p o czątk u lip ca n a stęp n eg o ro k u , p o w tó rn e zdobycie P io trk o w a w d n iach 1— 3 k w ie tn ia 1657 r., po k tó ry m ju ż p rę d k o n a s tą p iło o sw obodzenie (na p o c z ą tk u m a ja p rzez C zarnieckiego). P o ra z trz e c i zo stał P io trk ó w o p a n o w a n y i złu p io n y przez Szw edów w 1703 r. W la ta c h 1731 i 1786 m ia sto znow u uleg ło pożarom ; p rz e d d ru g im z w y m ien io n y ch d z ia ła ła w P io tr k o w ie K o m isja B oni O rd in is, w y zn aczo n a w 1781 r. D ru g i ro z b ió r P o ls k i p rz y n ió sł koniec o k resu try b u n a lsk ie g o w h isto rii P io trk o w a .
1 Przebieg tych dróg w okolicy Piotrkowa przedstawiał się zapew ne następująco: Piotrków —Zalesice—W itów—Sutem osty—Przedbórz (Kraków) ; P.—Buj ny—Siom ki—. Bogdanów—Grocholice (Szczerców, Wrocław); P.—Bełzatka—Rokszyce— Gom ulin— Suchcice (Widawa, Sieradz, Poznań); P.—Jarosty—Kosów—Srock—Tuszyn (Łęczyca, Toruń); P.—Meszcze—Proszenie—Wolbórz (Warszawa); P.—Bugaj—Przygłów —S u le jów (Radom, Sandomierz).
Rye. 79. Zamek, elewacja południowa. Stan obecny.
W 1629 r. liczba lud n o ści n a te ry to riu m m ie jsk im w y n o siła około 2070 m ie sz k a ń c ó w (podstaw a sz a cu n k u szczególnie niep ew n a). W 1661 r. liczono w m ieście 172 dom y, a n a p rz ed m ieściach 84 i 1 fo lw a rk (d an e co do p rzed m ieść m ogą b y ć n iek o m p letn e), co w y zn acza ów czesną w ielkość za lu d n ie n ia n a ok. 2135 m ieszk ań có w . W edług opisu m ia sta p rzez K om isję B oni O rd in is P io trk ó w m ia ł w 1782 r. 204 dom y i ty lk o 1361 m ieszkańców , zaś H olsche p o d a je w k o ń cu X V III w. 272 dom y i 1496 osób (oprócz w o jsk a i Ż ydów , k tó rz y b y li liczni).
W y d aje się, że w o m a w ian y m ok resie rozw ój P io trk o w a w y k a z u je sto p n io w y sp ad ek poziom u gospodarczego, przy śp ieszo n y zw łaszcza przez klęski p o c z ą tk u X V III w., i że d opiero w ko ń cu tegoż stu le c ia n a s tę p u je p o p raw a. T w o rz e n ie n o w y ch cechów n a p rz eło m ie X V I i X V II w. m oże w sk azy w ać n a p ew n e t r u d ności rzem iosła, a zm n iejsz en ie się ilości słodu d aw an eg o staro ście i w z ro st przy w o zu p iw a od 1569 do 1661 r. dow odzi sp a d k u w ytw órczości b ro w a rn ia n e j. N a to m ia st m usiało się dosyć zn acznie ro zw in ąć rzem iosło pozacechow e — p a r tactw o , a te re n e m d ziałaln o ści p a rta c z y ch rz e śc ijań sk ich i żydow skich b y ła p rz e d e w szy stk im W ielk a W ieś i Ju ry d y k a .
P i o t r k ó w w l a t a c h 1 7 9 3 — 1 9 4 5. W 1793 r. m iasto dostało się P ru so m , p o te m zn alazło się w g ra n ic a c h K się stw a W arszaw skiego, w reszcie od r. 1815 n ależało do K ró lestw a. P ie rw sz y m p rzeło m o w y m fa k te m było p r z e p ro w a d z e n ie przez P io trk ó w ko lei w a rsz a w sk o -w ie d eń sk ie j w 1846 г., co sp o w odow ało p e w n e ożyw ienie gospodarcze m ia sta, d ru g im — u tw o rz e n ie g u b e rn ii p io trk o w sk ie j w 1867 r., w zw iązk u z czym w zro sła ludność i m iasto n a b r a ło c h a ra k te ru urzędniczego. W koń cu X IX w. zaczął się siln iejszy rozw ój p r z e m ysłu, lecz aż do 1945 r. m iasto sp ełn iało rolę p rz e d e w szy stk im o śro d k a u s łu
gow ego (w dziedzinie p ro d u k c ji, h a n d lu , a d m in istra c ji) dla p e w nego obszaru, ch y b a w iększego niż p o w ia t p io trk o w sk i. P rz e m y sł u m iejsco w ił się za to re m k o le jo w ym (zapoczątkow any p rzez w y b u d o w an ie m ły n a p a ro w eg o w 1861 r.; p rzed r. 1900 — 2 h u ty szkła) oraz n a B u g a ju (w łó k ien nicza M a n u fa k tu ra P io trk o w sk a w 1898 r.). Po p ierw szej w o jn ie św iato w ej P io trk ó w sp ad ł do ro li o śro d k a p o w iatu ; w la ta c h o k u p acji zn a jd o w a ł się n a te r y to riu m G en. G u b e m ii.
W ielkość z a lu d n ie n ia m ia sta w 1827 r. w y n o siła 4276 m iesz k ańców , n a d to W ielka W ieś m ia ła w ów czas 660 m ieszk., a J u r y - d y k a — 256 m ieszk.; w 1856 r. w całym P io trk o w ie było 10 000 m ieszk., 1871 r. (p ierw szy spis jed n o d n io w y ) — 17 000 m ieszk., 1900 r. — 28 000 m ieszk., 1923 r. — 42 000 m ieszk., p rzed d ru g ą w o jn ą św ia to w ą liczba lu d n o ści p rz e k ro czyła 50 tysięcy.
W P o l s c e L u d o w e j P io trk ó w u zy sk ał p e rsp e k ty w ę w zro stu u p r z e m y sło w ien ia i z a lu d n ie n ia ; b u d o w a dużego k o m b in a tu b a w e łn ian eg o n a m ie jsc u d a w n e j M a n u fa k tu ry P io trk o w sk ie j zo stała już w części w y k o n an a.
H. R.
R o z w ó j u k ła d u przestrzen n eg o
1. U k ł a d p r z e s t r z e n n y m i a s t a d o p o ł . X IV w. Is tn ie n ie w e w czesnym śred n io w ieczu g ro d u i osady targ o w ej w okolicach dzisiejszego P io tr k o w a n ie bu d zi w św ie tle d o k u m en tó w h isto ry czn y ch w ątpliw ości, lecz ich u k ła d p rz e strz e n n y m im o zach o w an ia się sto su n k o w o bog ateg o m a te ria łu k a r to g raficzn eg o z k ońca X V III i X IX w .1 dotychczas n ie je s t bliżej w y jaśn io n y . D opiero p rz e p ro w a d z e n ie b a d a ń archeologicznych m ogłoby zlokalizow ać p o ło
1 Z ważniejszych m ateriałów kartograficznych należy tu wymienić:
a) P lan m iasta P io trk o w a w raz z częścią W ielk iej W si sp orządzony w r. 1786 p raw d op od ob n ie przez D. M erlin iego w zw iązk u z od b u dow ą m iasta po pożarze. Skala ok. 1:2000 — rkps k ol, (A rch iw u m G łów n e A k t D aw n ych w W arszaw ie, zbiór P o p ieló w , v o l. 204, к. 582).
b) „M appa B rouillon G runtów M iasta O b w od ow ego P io trk o w a w raz z G runtam i W ie lk o w ie y sk im i“ . P lan g ru n tó w m iejsk ich sp orządzony w r. 1824 przez geom . przys. W ilh elm a B e r g e m a n n ’a. S kala 1:5000 rkps kol. 127X150 cm . (Kopia z 2 poi. X IX w . w W ojew ód zk im A rch iw u m P a ń stw o w y m w Łodzi, oddz. te r e n o w y w P io trk o w ie, sygn . 5).
c) „ P la n S y tu a c y in y M iasta O bw odow ego P iotrk ow a w raz z J u ryd yk ą, W ielką W sią i ż y d o w s k im M iastem “ . P lan s y tu a c y jn o -r e g u la c y jn y m iasta w y k o n a n y w zw iązk u z p rojek tem re g u la c ji przez geom . przys. W ilhelm a B e rg em a n n ’a w r. 1824. Sk ala 1:1500 — rkps kol. 128X164 cm . (W ojew ód zk ie A rch iw u m P a ń stw o w e w Łodzi, oddz. te r e n o w y w P io trk o w ie; z p la n u teg o istn ie je szereg k o p ii i przerysów ).
d) P la n sy tu a c y jn o -r e g u la c y jn y P iotrk ow a w y k o n a n y w 1882 r. przez geom . przys. II k l. L e o narda P ia szczy ń sk ie g o . S k ala 1:2520 — rkps kol. (P rzerys w y k o n a n y w 1927 r. z o r y g in a łu z n a jd u ją ceg o się w m a g istra cie m. P io trk o w a — w Z biorach Zakładu A r ch itek tu ry P o lsk ie j P o lite c h n ik i W arszaw skiej).
Ryc. 80. Ratusz trybunalski (wg ryc. A. K ar- mańskiego z poł. XIX w.).
ż e n ie i obszar w c zesn o śred n io w iecznego m iasta. N a p o d staw ie a n a lo g ii1 i a n a liz y dzisiejszego u k ła d u p rze strzen n eg o , m ożna p o sta w ić d w ie h ip o tezy : p ie rw sza — lo k u je gród i osadę t a r g o w ą n a te re n ie po w stałeg o w X V I w. d w o ru książęcego p rz y s ta w ie na B u g a ju , d ru g a — n a tere n ie , położonym w oko lic a c h istn iejąc eg o do dziś zam k u
staro śc iń sk ieg o i pow stałego w poł. X IV w. m ia sta śre d n io w iecznego. O bie h ip o tezy noszą p e w n e cechy słuszności. U sy tu o w a n ie g ro d u około sta w u B ugaj, n a n iskim , p o d m o k ły m i z n a tu ry o b ro n n y m tere n ie , m a szereg a n alo g ii w e w spółcześnie m u
istn ie ją c y c h g ro d ach i o s a d a c h 2, oraz zw iązane je s t prócz tego z m iejsco w y m i tra d y c ja m i, k tó re n ie je d n o k ro tn ie b y ły c en n ą w skazów ką. D ru g a h ip o teza, w g k tó re j gród m ia łb y się zn ajd o w ać w m iejscu późniejszego zam k u , a osada ta rg o w a bąd ź n a te re n ie W ielkiej W si (zw łaszcza w p o b liż u ro z w id len ia dróg n a W olbórz i Łęczycę), bąd ź n a te re n ie m ia sta lo k acy jn eg o — m a ró w n ież cechy p ra w d o p o d o b ień stw a. Tezę tę z d ają się p o tw ie rd z a ć u k ła d y sieci d rożnej, tra d y c ja w lo k alizacji z a m k u 3 i jego p ó źn iejsze k o liste o b w aro w a n ia, oraz w łasność g ru n tó w , k tó re do pocz. X IX w. n ależą do s ta ro s tw a p io trk o w sk ieg o . Z a strz e ż en ia b u d zi w y su n ię ta w la ta c h p o w o jen n y ch h ip o teza d o p a tru ją c a się w d zisiejszym u k ła d z ie p rz e strz e n n y m m ia sta re lik tó w dw u ow alnie n a te re n ie W ielkiej W si i m ia sta lo k a c y jn e g o 4. P ie rw sz a z n ic h lo k alizo w an a n a s ta ry m sz lak u z W olborza i Łęczycy n a S u le jó w , m u sia ła w X V II i X V III w. w zw iązk u z in te n sy w n y m o sied lan iem się n a 1 Przemiany następujące w X III—XIV w. w ukształtow aniu przestrzennym miast polskich wykazują pewne prawidłowości pozwalające na wysunięcie hipotez usytuo w ania grodu i osady targowej w Piotrkowie na podstawie analogii z innymi miastami. W ogólnych zarysach przemiany te polegają na wprowadzeniu do istniejących m iast wczesnośredniowiecznych, nowego, wykształconego pod wpływami zachodu, rozplano w ania o prostokątnej sieci ulicznej, przy czym przeważnie następuje przesunięcie osiedla na nowe, niezabudowane tereny. W zależności od lokalnych w arunków własno ściowych i topograficznych można przyjąć w dużym uproszczeniu, bowiem w rzeczy wistości zagadnienia te uzależnione od wielu różnych czynników są nieraz bardzo skomplikowane, że w okresie tym istnieją trzy zasadnicze typy przemian ukształto wania przestrzennego:
a) C ałkow ita zm ian a lo k a liza cji n o w o p o w sta ją ceg o m iasta ze sto p n io w ą likw M acją lub zm ianą fu n k c ji grodu i o sa d y w cze sn o śre d n io w iec zn ej. W n o w y m u k ła d z ie p rzestrzen n ym zam ek zo sta je u sy tu o w a n y w ob ręb ie m urów m iejsk ich . (Np. P ozn ań, K alisz, R adom , Raw a M azo w ieck a i in.).
b) Zm iana lo k a liza cji m iasta z za ch o w a n iem istn ie ją c e g o grodu i a d a p to w a n iem go w n o w y m u k ładzie p rzestrzen n ym . Z am ek p o w sta ją cy na m iejscu grodu je s t bądź poza ob ręb em m u- r -w m iejsk ich , bądź sto su n k o w o lu źn o z n im i zw iązan y. (Np. P u łtu sk , W schow a, S an d o m ierz, K raków ).
c ) C ałkow ita ad ap tacja istn ie ją c e g o w cze sn o śre d n io w iec zn eg o m iasta p rzy Jed n oczesn ym w p ro w ad zen iu w ię k sz y c h lub m n ie jszy ch zm ian w jeg o rozp lan ow an iu . (Np. Chełm , K w ieci- s7ew o i in .).
Ł Np. Radom czy Rawa Mazowiecka.
* Podobny przykład mamy w Pułtusku, gdzie zamek powstaje w miejscu wczesno średniowiecznego grodu.
4 Zabytki Sztuki w Polsce, op. cit., s. 154.
Ryc. 81. Rynek, pierzeja zachodnia Stan obecny.
Ryc. 82. Widok z wieży kościoła bernardynów : na pierwszym planie klasztor domini- kanek, dalej kościoły — dominikanek (z prawej) i dominikanów (z lewej).
te re n ie g ru n tó w sta ro ściń sk ic h ludności żydow skiej, ulec daleko idącym p rz e k s z ta łc e n io m i dzisiejszy w rze c io n o w a ty k sz ta łt m oże być w znacznej m ie rz e w y n ik ie m chaotycznej zabudow y. D ru g a ow alnica, n a te re n ie m ia sta lo k a c y j nego, je s t p rz y p u szc zaln ie je d y n ie w y n ik iem św iadom ego k s z ta łto w a n ia b lo k ó w b u d o w la n y c h w u zależn ien iu od p rze b ieg u lin ii m u ró w o b ro n n y ch u w a ru n k o w a n y c h d o lin ą rze k i S tra w y .
P ie rw sz y okres ro zw o ju u k ła d u p rz e strz e n n eg o P io trk o w a kończy się w po c z ą tk a c h X IV w., k ie d y w w y n ik u n a stę p u ją c y c h zm ian gospodarczych i sp o łeczn y ch p o w sta je now e m ia sto o ty p o w y m p ełn o śred n io w ieczn y m uk ład zie.
2. U k ł a d p r z e s t r z e n n y m i a s t a o d XI V d o 2. p o ł . X V I w . N o w e m iasto u sy tu o w a n e zo staje n a p ła sk im cy p lu p om iędzy o p ły w ając y m i g o od p ó łn o cy S tra w ą a od p o łu d n ia S tra w k ą . Z m ian y lo k alizacji w p ły w a ją n a u k s z ta łto w a n ie się now ej sieci drożnej w o b ręb ie przedm ieści, czytelnej jeszcze w y ra ź n ie n a p la n a c h z pocz. X IX w.
M iasto o trz y m u je fo rm ę n ie re g u la rn e g o w ielo b o k u , w ydłużonego w k ie r u n k u p ó łn oc-południe, o w y m ia ra c h ok. 300 X350 m. B yć m oże p ie rw o tn e m ia s to b y ło w X IV w ie k u nieco m n iejsze i d opiero po pożarze w ok. 1400 r. i n o w y m p rz y w ile ju W ła d y sła w a Ja g ie łły z 1404 r. k s z ta łtu je się w sw ej o sta tecz nej p o staci. H ipotezę tę s u g e ru je n a zw a u licy N ow e M iasto, p rz e b ie g a jąc e j w zd łu ż zachodniej lin ii m u ró w , oraz w ielk i n ie ty p o w y blok pom iędzy tą u lic ą a u lic a m i R w ań sk ą, S ie ra d z k ą i D o m in ik ań sk ą.
U k ła d p la n u je s t szachow nicow y, o p a rty o ty p o w y sc h e m at m ia sta p e łn e g o śred n io w iecza, zn iek szta łco n y nieco m iejscow ym i w a ru n k a m i to p o g raficzn y m i. W k ie r u n k u ze w schodu n a zachód m iasto podzielone je s t n a pięć rzęd ó w b lo ków , p rz y czym w śro d k o w y m u sy tu o w a n y je st n iew ielk i p ro sto k ą tn y ry n e k o w y m ia ra c h 45X65 m., z k tó reg o n aro ż n ik ó w w ychodzi 8 ulic. D w ie z n ic h , ul. G ro d z k a i S ie rad zk a, p ro w ad zą do b ram . W połu d n io w o w schodnim n a ro ż n ik u m ia sta z n a jd u je się kościół p a ra fia ln y z a jm u ją c y w ra z z p le b a n ią cały b lo k p om iędzy ul. G ro d zk ą i p ro w ad zącą do trzeciej b ra m y ul. K ra k o w sk ą . B lok n a p o łu d n ie od ry n k u , pom iędzy ul. R w ań sk ą i N ow ym R ynkiem (dziś
p l. C zarneckiego), zw ęża się w rzecio n o w ato k u północy, s u g e ru ją c r e lik t d a w n e j ow aln icy . K sz ta łt tego b lo k u je s t w y n ik ie m o d ch y len ia północnego o d c in k a m u ró w m ia sta id ący ch w zdłuż S tra w y k u zachodow i, ró w n o leg le do s k r a ju ta ra s u . W p ro w ad za to zakłócenie w p ra w id ło w ą p ro sto k ą tn ą sieć ulic. N ie ro z - p a rc e lo w a n y p ó łn o cn y blo k p om iędzy ul. D o m in ik ań sk ą i m u ra m i, z a jm u je k la s z to r d o m in ik an ó w , p o w sta ły p raw d o p o d o b n ie w k ró tce po lo k ac ji m iasta.
M iasto otoczone było m u re m o b ro n n y m , k tó reg o b u d o w a rozpoczęta b y ła jeszcze w X IV a dokończona w X V w. W g późniejszych opisów m ia ł on ok. 1,8 m g ru b o śc i i p o n a d Ъ m w ysokości. D ookoła o taczała go fosa za sila n a w o d ą ze S tra w k i. O pis z 1629 r. w y m ie n ia 10 b a szt w m u ra c h m iejsk ich , k tó re je d n a k n ie są w idoczne n a n a jw cze śn iejszy m w id o k u m ia sta z poł. X V II w . 1 a n i n a p la n ie z koń ca X V III w., n a k tó ry m w idoczny je s t cały p rzeb ieg m u ró w . Z m ia s ta p ro w a d z iły n a z e w n ą trz trz y b ram y : S ie ra d z k a n a zachód, K ra k o w sk a n a p o łu d n ie i W o lb o rsk a n a w schód.
N a w schód od m ia sta , n a d S tra w ą , zn a jd o w a ł się zam ek k ró le w sk i z b u d o w a n y p ra w d o p o d o b n ie rów nocześnie z lo k acją. B ył on u fo rty fik o w a n y w a ła m i i fosą, sta n o w ią c p u n k t o b ro n n y w w sp ó ln y m zespole z m iastem . W okół niego, n a północ i n a w schód, ro zcią g ały się g ru n ta sta ro śc iń sk ie o b ejm u jące m. in. W ielk ą W ieś i g ru n ta p rz y sta w ie n a B u g a ju . N a p o łu d n ie od zam k u c iąg n ęły się g ru n ta n a d a n e za czasów k ró la O lb ra c h ta b isk u p o w i k u ja w sk ie m u K rz e s ła - w ow i, a później p rze z A le k sa n d ra Jag ie llo ń c z y k a w X V I w. Ja n o w i Ł a sk ie m u . N a w schód od z a m k u z n a jd o w a ł się fo lw a rk sta ro ściń sk i a za nim , n a le ż ą c y ju ż w X IV w. do s ta ro stw a , sta w B ugaj. T u ta j p o w sta je o k azały dw orzec k r ó lew ski, w y b u d o w a n y z d rzew a przez p o d staro ścieg o Ż ochow skiego d la Z y g m u n ta A u g u sta.
N a p o łu d n ie od m ia sta za b ra m ą K ra k o w sk ą, w zdłuż d ro g i idącej na P r z e d bórz, zn ajd o w ało się p rzed m ieście K rak o w sk ie, na k o ń cu k tó reg o w znosił się w y b u d o w a n y w 1373 r., kościółek N. M. P. B liżej m iasta , p rz y m oście n a S tr a w - ce, sta n ę ła k a p lic a św. T rójcy, zniszczona w czasie oblężenia m ia sta przez S zw e dów w 1656 r. W w ie k u X V I is tn ie ją ju ż p raw d o p o d o b n ie z ab u d o w a n ia n a p rzed m ie śc iach w zdłuż tr a k tu do S ie ra d z a i T o ru n ia.
Z ab u d o w a m ia sta w X IV —X V I w. b y ła p rzy p u szczaln ie w p rz e w a ż ają c e j części d re w n ia n a , z tzw . p ru sk ie g o m u ru . N a te re n ie m ia sta i przed m ieść is tn ie je ok. 200 dom ów , p rz y czym m u ro w a n y m i m ogły być co n ajw y ż ej d om y położone w okolicach ry n k u . Z b u d y n k ó w m o n u m e n ta ln y c h prócz fary , p o ch o dzącej w n a js ta rs z y c h częściach z pocz. X IV w., i k la sz to ru d o m in ik an ó w is tn ie je z am ek o d b u d o w a n y przez B a rtło m ie ja B erecci n a polecenie Z y g m u n ta S tareg o 2 i w zm ian k o w a n e w yżej kościółki n a przedm ieściach.
3. U k ł a d p r z e s t r z e n n y m i a s t a o d 2 p o ł . XVI w. d o k o ń c a X V III w. U sta n o w ien ie w r. 1578 przez S te fa n a B atorego try b u n a łu k o ro n n eg o w P io trk o w ie je s t p rzeło m o w ą d a tą w jego ro zw o ju p rz estrzen n y m . W okół m ia sta p o w sta ją liczn e d w o ry i d w o rk i, b u d o w an e p rzez m ieszczan i p rz e z p rz y b y w a ją c ą tu n a d łu g ie o k re sy czasu szlachtę.
Z m ian y sieci u licznej w o b rę b ie m u ró w są stosunkow o n iew ielk ie, zw ią z a n e z n o w o p o w stając y m i b u d y n k a m i m o n u m e n ta ln y m i. N a to m ia st w okresie ty m k s z ta łtu je się u k ła d p rz e s trz e n n y p rzed m ieści w idocznych n a p la n ie z 1824 r., k tó re zaw aży ły częściow o n a dalszy m ro zw o ju m iasta.
N a jin te n sy w n ie j z a b u d o w y w u ją się w X V II— X V III w. te re n y położone n a
1 P u f e n d o r f , Histoire du regne de Charles Gustave — 1697, tabl. po s. 302. M iedzioryt w g rysunku Dahlberga przedstawiający ogólny widok miasta od strony południowej w r. 1657 (patrz ryc. 75).
2 Zabytki Sztuki w Polsce, op. cit., s. 236.
w sch ó d od m iasta . P o w s ta je tu ta j za b ra m ą W o lb o rsk ą p rzed m ieście W a rsz a w sk ie, g ęsto zab u d o w a n e i ciągnące się aż do S tra w y . D alej, n a w p ro s t m o stu n a S tra w ie , p o w sta je w 1624 r . k la sz to r fra n ciszk a n ó w , d u ży b a ro k o w y zespół a rc h ite k to n ic z n y d o m in u ją c y n a d całą dzielnicą. W p obliżu z a m k u i n a te re n ie W ielk iej W si p o w sta je o b szern e i gęsto z a b u d o w a n e M iasto Ż y d o w sk ie. Z a b u d o w a d zie ln ic y z w a rta , p rz e w a ż n ie d re w n ia n a z ch ao ty c zn y m p o d ziałem d zia łek. Z a zam kiem , p rz y dzisiejszej ul. Je ro z o lim sk iej, zo staje w X V II w. w y b u d o w a n a bóżnica. C ała ta d zieln ica zo sta je w ra z z zam k iem zniszczona w poł. X V II w . p rzez Szw edów , lecz szybko się o d b u d o w y w u je. Z am ek , k tó re g o znisz czenie w idoczne je s t w y ra ź n ie n a ry c in ie D a h lb e rg a , zo staje o d b u d o w a n y w 1670 r. przez ów czesnego sta ro stę M ichała W arszyckiego *. N a p o łu d n ie od z a m k u z n a jd o w a ła się ju ry d y k a B iskupie. O d dzielona od m ia s ta rz e k ą i p rz e k o p em rz ą d z iła się n iezależn ie, sta n o w ią c o d zielne m iasteczko. L udność, w y łą c z n ie ch rz e śc ijań sk a, p o sia d a ła w łasn eg o b u rm is trz a zatw ie rd z an e g o p rzez k a p itu łę gn ieźn ień sk ą. Z a b u d o w a n a b y ła dość z w a rto w zdłuż d w u istn ie ją c y c h tu u lic: F ra n c isz k a ń sk ie j i L u b e lsk iej, a po śro d k u n iej s ta ł d w ó r a rc y b isk u p i i d w ó r b isk u p ó w k u ja w sk ic h . W dzieln icy tej g ru p o w a ła się g łów nie sz la c h ta p rz y b y w a ją c a n a k a d e n c je try b u n a łu .
N a zachód od m ia sta , n a w p ro st b ra m y S ie ra d z k ie j, p o w sta je w 1 poł. X V II w . d ru g i zespół k la sz to rn y — b e rn a rd y n ó w . O toczony m u ra m i sta n o w ił d o d a tk o w y p u n k t o b ro n y m ia sta 2. W zdłuż ro zw id la ją c y ch się p rz y k la sz to rz e d ró g p ro w ad zący ch n a B e łz a tk ę i B yki, p o w sta ją p rz ed m ieścia S ie ra d z k ie i T o ru ń s k ie . R o zb u d o w y w u ją się ró w n ież p rzed m ieścia za b ra m ą K ra k o w sk ą : K r a k o w sk ie, P rz e d b o rsk ie i W rocław skie. Istn ie ją c y tu n a ro z w id le n iu d ró g do Ś w ierszczo w a i B u jn y kościółek g o ty ck i zo staje w czasie w o je n szw ed zk ich zniszczony w r. 1657, lecz w k ró tce, bo w 1666 r. od b u d o w an o go. N a w p ro st teg o k ościółka, w zdłuż przed m ieścia P rz e d h o rsk ie g o c ią g n ą ł się o b szern y p o d łu ż n y plac.
W szy stk ie p rz ed m ieścia zab u d o w an e b y ły lu źn o d re w n ia n y m i d o m k a m i p rze d m ieszcz an i d w o rk a m i szlacheckim i. D ziałki duże o c h a ra k te rz e ro ln i czym z z a b u d o w a n ia m i gospodarczym i, p o z w alają przypuszczać, że u p ra w a r o li lu b o g ro d o w n ictw o by ło uboczn y m lu b m oże n a w e t g łó w n y m z ajęciem m iesz k a ń c ó w przedm ieść.
W zw iązk u z n a s tę p u ją c ą m o d e rn iz a c ją u z b ro je n ia n a s tę p u ją p ew n e z m ia n y w o b w a ro w a n ia c h m ia sta. P o zajęc iu m ia sta p rze z S zw edów w 1657 r. w p ro w ad zo n e zo stały d o d atk o w e u m o cn ien ia ziem ne 3 a m u ry unow ocześniono p rzez w y b ic ie strzeln ic. W ty m czasie też p o w sta ją c z te ry n a ro ż n e b a stio n y i w y m ie n io n e w lu s tra c ji z 1661 r. b lo k h a u zy . Z b ieg iem la t, śred n io w ieczn e u m o c n ie n ia tra c ą sw e znaczenie i z o sta ją w łączone w o b rę b zab u d o w y m ie jsk ie j. 4
P ró c z b u d y n k ó w p o w sta ją c y c h n a p rzed m ieściach z m ien ia się za b u d o w a w o b rę b ie m u ró w m ia sta. W r. 1580 zo staje w śro d k u r y n k u w y b u d o w a n y r e n e sa n so w y ra tu s z try b u n a ls k i — je d n o p ię tro w y b u d y n e k n a rzu cie p ro s to k ą ta zw ień czo n y a tty k ą .5 W zach o d n im bloku, p rz y ty k a ją c y m do m u ró w m ia sta ,
' Zamek zostaje przebudowany, przy czym otrzymuje w ów czas czterospadowy dach widoczny na inwentaryzacji pomiarowej z 1828 r. (Archiwum G łówne A kt D aw nych — akta KRSWiP vol. 1447).
2 Ufundow any został przez braci Starczewskich w 1624 r. a budowę rozpoczęto
w 1632 r. ^
3 Między innym i Szwedzi sypią okopy na tzw. Tomicczyźnie, na Chrzanowszczyź- n ie i w kierunku Bugaju.
4 Mury m iejskie zostały w łączone w budynki probostwa, kolegium jezuitów i klasztoru dominikanek.
Ratusz zostaje zniszczony w czasie w ojen szwedzkich i dopiero w r. 1780 zostaje odbudowany, podobno w g projektu Kubickiego. Rozebrano go w r. 1868.
p o w sta je w X V II w. k la sz to r d o m in ik an e k 1. W k ońcu tego w iek u z o sta ją rozpoczęte b u dow y kościoła i k o le g iu m p ija ró w p rz y ul. R w ań sk iej oraz je zu itó w w pob liżu fa ry , p o m ięd zy ul. Ł a zie n n ą i m u ra m i m ia sta. O ba te b u d y n k i u le g a ją na sk u te k zniszczeń p rz e bud o w ie w X V III w. W R y n k u i p rz y leg ły c h u licach p o w sta ją liczne k am ien ice m ieszczań skie. M imo licznych p o żaró w (1615, 1640, 1648, 1731 i 1786 r.) w iększość dom ów na sc h y łk u X V III w. je st ju ż m u ro w a n a . Część z n ich zach o w ała się z n ie w ie lk im i z m ia n a m i do dzisiaj, w iększość
je d n a k u leg a p rz e b u
dow ie w X IX i X X w. Do pocz.X X w .2 w d w u p ie rz e ja ch ry n k o w y ch w znosiły się jeszcze dom y podcieniow e.
Po p o żarze m ia s ta w r. 1786, sta ro s ta p io trk o w sk i P rz y łu s k i sk ła d a m e m o ria ł do k ró la i R ad y N ie u stającej o w spom ożenie zniszczonego m ia sta .3 S tra ty są ogrom ne, zo staje w y p alo n e p ra w ie całe śródm ieście, a k oszty o d b udow y zostały obliczone p rzez a rc h ite k ta K om isji S k a rb u K o ronnego D o m in ik a M e rli niego n a sum ę 200 000 złotych. T enże M e rlin i p ro je k tu je , d la u sp ra w n ie n ia k o m u n ik a c ji w m ieście, rozszerzenie ul. G ro d zk iej i R y cersk iej (dzisiejszej S zew skiej) n a p rz e strz e n i od b ra m y W arszaw sk iej do w ieży m iejsk iej, p rz y k tó re j przez now ą b ra m ę łączy ły b y się one z przed m ieściem S ierad zk im .4 P ro je k t ten, św iadczący u je m n ie o M erlin im jak o u rb an iście , nie został z re a li zow any.
M im o zniszczeń w o jen n y ch i p ożarów liczba b u d y n k ó w w P io trk o w ie ro śn ie i u sch y łk u X V III w. dochodzi do 272. D ane te nie o b ejm u ją je d n a k p ra w d o p o dobnie M iasta Ż ydow skiego, w k tó ry m istn ie je ok. 100 b u d y n k ó w , oraz ju ry d y k i
B iskupie.
1 Klasztor funduje K atarzyna z Rokszyc Warszycka, podkomorzyna sieradzka, w r. 1627.
2 Podcienia widoczne są na planie m iasta z 1824 r.
3 Archiwum Główne A kt Dawnych, Zbiory Popielów, vol. 204 к. 584. Memoriał został przedstawiony Radzie Nieustającej w dn. 19. IX. 1786 r. Załączony był do niego wykaz spalonych kamienic oraz sum potrzebnych na ich odbudowę, sporządzony przez Dominika Merliniego.
4 Zob. plan m iasta z r. 1786 na którym widoczny jest projekt regulacji. Na plan ten zwrócił naszą uwagę m gr R. Cieśla.
Ryc. 83. Kamienica z I poł. XIX w. przy ul. Starowarszawskiej.
4. U k ł a d p r z e s t r z e n n y m i a s t a o d k o ń c a X V III d o p o ł . X IX w . R e g resja ro z w o ju P io trk o w a , zazn aczająca się w y ra ź n ie w X V II w. i u s tę p u ją c a sto p n io w o w czasach S ta n isła w a A u g u sta, trw a do czasu u s ta b ili z o w a n ia się sto su n k ó w p o lity cz n y ch po p o w sta n iu K ró le stw a Polskiego.
P ie rw sz e z m ian y w obszarze m ia sta zachodzą jeszcze n a p rzeło m ie X V III/X IX w., k ie d y w czasach z a b o ru p ru sk ieg o zo staje do jego te ry to riu m W łączona ju ry d y k a B iskupie. P ó źn iej, w czasach K ró le stw a Polskiego, zo stają w łącz o n e te re n y sta ro śc iń sk ie w ra z z W ielką W sią.
O d p o czątk u X IX w. p rz e p ro w a d z a n e są re g u la c je sieci drożnej n a p rz e d m ie śc ia c h w zw iąz k u z ogólną ro zb u d o w ą sieci k o m u n ik a c y jn e j w k ra ju . W r. 1819 z o staje w y b u rz o n y blo k w północno-w schodniej części m iasta, n a k tó ry m u tw o rzo n o N ow y R y n ek (dziś pl. C z a rn ie c k ieg o )1. W zw iązk u z ogólną a k c ją re g u la c ji m ia st w K ró le stw ie K ongresow ym , P io trk ó w ja k o m iasto obw o d ow e, sp o rząd za w. 1824 r. p ro je k t re g u lacji, k tó ry o b e jm u je m iasto i te re n y p rz e d m ie jsk ie . P la n sp o rząd za g e o m e tra rzą d o w y W ilh elm B erg em an n . Z a tw ie r dzo n y zo staje on p rz ez K om isję R ządow ą S p ra w W e w n ę trz n y ch i P o lic ji w r. 1827 2. P r o je k t re g u la c ji p rz e w id u je stosunkow o n ie w ie lk ie zm ian y w sieci u lic z n e j w e w n ą trz d aw n ie jsz y c h m u ró w m iejsk ich , w y p ro sto w a n ie ulic w y lo to w y c h w p o b liżu n ie istn ie ją c y c h już b ra m K rak o w sk iej i W olborskiej oraz zasa d n ic z e u p o rz ą d k o w a n ie d zieln icy żydow skiej n a te re n ie W ielkiej Wsi. Z a p ro je k to w a n o tu ta j now ą sieć p ro sto k ą tn y c h u lic z n o w y m k w a d ra to w y m p la c e m (później zw. L itew sk im ) u w y lo tu tr a k tu w olborskiego. R ealizacja p r o je k tu n a stę p u je pow oli, gdyż w m y śl istn ie ją c y c h p rzep isó w p ro sto w an ie u lic d o k o n y w an o sto p n io w o w m ia rę p o stę p u ją c y c h zniszczeń istn iejącej z a b u d o w y , d la u n ik n ię c ia kosztów w y k u p y w a n ia n ieruchom ości 3. W p ierw szy m o k re sie zrealizo w an o p a rc e la c ję te re n ó w sta ro ściń sk ich położonych n a w schód od k la s z to ru fra n c isz k a n ó w oraz u tw o rzo n o n o w y p lac p rz y tra k c ie w o lb o r- sk im . Ok. r. 1830 p o w sta je n a te re n a c h p rz e d m ie jsk ic h w ie lk a a le ja p ro w ad z ąca do now ego c m e n ta rz a (dziś ul. C m en tarn a).
Istn ie ją c e jeszcze o b w a ro w a n ia średniow ieczne zo stają stopniow o zniesione. W r. 1817 zb u rzo n o b ra m y S ie ra d z k ą i K ra k o w sk ą, a w r. 1828 część m u ró w .
W o b ręb ie m ia sta i p rzed m ieści n a s tę p u ją zm ian y w zabudow ie. Istn ie ją c e b u d y n k i p o k la sz to rn e z o sta ją w y k o rz y sta n e n a cele p u b liczn e i u le g a ją ró żn y m przeb u d o w o m . P o w s ta je ró w n ież w iele k am ien ic i dom ów n a p rzed m ieściach .
5. U k ł a d p r z e s t r z e n n y m i a s t a p o p o ł . X IX w. P o stę p u ją c a k a p ita liz a c ja sto su n k ó w p ro d u k c y jn y c h p o w o d u je coraz szybszy rozw ój m iasta. Dość zasad n iczy w p ły w n a losy P io trk o w a m a p o w sta n ie g u b e rn ii p io trk o w sk ie j, n a jb a rd z ie j u p rz em y sło w io n e j ze w szy stk ich w K ró lestw ie, k tó re j siedzibą s ta je się w r. 1867. O bok p o stęp u jąceg o ro zw o ju p rzem y słu k a p italisty cz n eg o m ia s ta w la ta c h 1867— 1918 sta je się ono p rzed e w szy stk im o środkiem a d m i n is tra c y jn y m — m ia ste m urzędniczym . A u to rzy o p isu jący P io trk ó w n a p rz e ło m ie X IX /X X w. p o d k re ś la ją te jego cechy, tw ierd ząc, że p rzen iesien ie stolicy g u b e rn ii do Łodzi sp o w o d u je jego u p a d ek . W o k resie m ięd zy w o jen n y m m iasto sp a d a do ro li sied zib y p o w ia tu i ty lk o dzięki is tn ie ją c e m u tu przem ysłow i ro z w ija się n ad a l, z m ie n ia ją c je d n a k sw ój c h a ra k te r z m ia sta urzędniczego n a ro bo tn icze.
W r. 1846 zo staje p rz e p ro w a d zo n a na zachód od m ia s ta lin ia kolei w a rsz a w -1 Archiwum Główne Akt Dawnych akta KRSWiP vol. 459, к. 6—9.
2 Na egzemplarzu planu znajdującego się w Piotrkow ie znajduje się adnotacja o zatw ierdzeniu przez KRSWiP.
J Np. projektow ana regulacja dzielnicy żydowskiej na terenie Wielkiej Wsi zostaje zrealizow ana dopiero w r. 1865 po spaleniu jej w tymże roku.
.sk o -w ied eń sk iej. N ow o p o w stały dw o rz e c u sy tu o w a n o w pob liżu sk rzy żo w a n ia je j z ul. S ierad z k ą. P o w sta ją tu liczn e z a b u d o w an ia kolejow e, a n a p rz e ciw k o d w o rc a obszerny zieleniec ciąg n ą c y się od ul. S ie ra d zk ie j. B udow a kolei p o w o d u je sk ie ro w a n ie dalszego roz w o ju m ia sta w zd łu ż ul. S ierad zk iej i To r u ń s k ie j oraz p rze su n ięcie c e n tru m w okolice dzisiejszego pl. K ościuszki. P o r. 1867 w dzieln icy tej k o n c e n tru ją s ię w szy stk ie in s ty tu c je p a ń stw o w e z p a ła c e m g u b e rn a to ra n a czele, p o w o d u jąc jej dalszy in te n sy w n y w zrost. T a część m ia sta n a b ie ra w ty m o k re sie zdecydo w an eg o c h a ra k te ru dzielnicy b iu ro k ra ty cz n o -b u rż u az y jn e j, gdy tym czasem te r e n y daw nego p rzed m ieścia k ra k o w skiego g ro m ad zą jeszcze g łów nie ludność tru d n ią c ą się ro ln ictw em , a W ielka W ieś p ro le ta ria t rzem ieślnicy. In te n sy w n y rozw ój m ia sta p o w o d u je sporządzenie w r. 1882 now ego p ro je k tu reg u lacji. P rz e w id u je on u tw o rz e n ie szerokiej alei w p rz e d łu ż e n iu dzisiejszej ul. S ien k ie w icza z o b szern y m ta rg o w isk ie m (dzisiej szy p lac H ali T arg o w ej je st k o n ty n u a c ją teg o p ro je k tu w nieco zm ienionej fo r m ie), n a stę p n ie p a rc e la ję K rak o w sk ieg o P rz ed m ie śc ia i u re g u lo w a n ie S tra w y . D okoła m ia sta obejm u jąceg o w now ym obszarze 183,68 h a p o w sta je u lica
obw o d o w a z okopem w y ty czający m g ran ice m iasta. P oza ty m o b szarem p o w sta je w r. 1919 p a rk ks. Jó z e fa położony n a p o łu d n ie od m ia sta n a k ra ń c u alei 3-go M aja. D alszy w zro st obszaru m ia sta n a stę p u je w r. 1924, k ie d y zo s ta ją w łączone d alek o ro zciąg ające się p rzed m ieścia od B ełzatk i aż po B u g aj. P o w sta ją c y u sc h y łk u X IX w. na te re n ie m ia sta p rzem y sł lo k u je się w p o bliżu sta w u B u g a j, gdzie w r. 1898 p o w sta je w ie lk a m a n u fa k tu ra w łó k ien n icza. N a półn o cn y zachód od m iasta, w pobliżu kolei, u ru c h o m io n a zostaje h u ta sz k la n a „ H o rte n s ja “ daw n. H eb lera. P rz e m y sł w łó k ien n iczy i h u ty szkła s ta n o w ią głó w n e z a k ła d y n a te re n ie m ia sta i w o k resie m ięd zy w o jen n y m z a tru d n ia ją ok. 70 % ro b o tn ik ó w (w 1924 r. — 1670) P io trk o w a .
W z ra sta jąc a w ty m o k resie czasu zab u d o w a m ia s ta nosi ty p o w e d la k a p i ta liz m u cechy e k lek ty zm u . W y raźn ie to w y stę p u je w d zieln icy pom iędzy m ia stem śred n io w ieczn y m i d w o rcem k o lejow ym , gdzie p o w sta ją liczne g m ach y p u b licz n e i czynszow e k am ien ice będ ące ja s k ra w y m p rz e ja w e m u p a d k u a r c h i t e k tu r y w ty m okresie.
W n i o s k i k o n s e r w a t o r s k i e . W u k ład z ie p rz e strz e n n y m d z isie j szego m ia sta c zy teln e są poszczególne fazy jego ro zw o ju , p rzebiegającego, p o dobnie ja k w w iększości m ia st polskich, w sposób w y k a z u ją c y p ew n ą p ra w id ło w ość tego procesu. C zytelność etap ó w rozw ojow ych je st je d n ą z głów nych cech zab y tk o w y ch . D zisiejszy p la n P io trk o w a z a w ie ra n ie w ą tp liw ie pew ne, dziś ju ż
Ryc. 84. Ulica Rwańska z kościołem pijarów (obecnie ewangelicki).
Rye. 85. Kolegium jezuitów, obecnie liceum im. Bolesława Chrobrego. Widok od południowego wschodu.
nie dające się odcyfrow ać, re lik ty u k ła d u w czesnośredniow iecznego i w y ra ź n ie czytelne m iasto pełnego śred n io w iecza stan o w iące do połow y X IX w iek u cen tru m m iejskie. W okół niego n a ra s ta ły od w iek u X V p rzed m ieścia, sta n o w ią c e w raz z n im dzisiejsze śródm ieście, później zaś — n a p rzeło m ie X IX w ie k u — k a p ita listy c z n e dzielnice. D la zach o w an ia czytelności tego u k ła d u dzisiejsza so cja listy czn a p rz eb u d o w a i ro zb u d o w a m ia sta p ow inna, tw o rząc dzielnice o n o w y m u k ład zie p rz e strz e n n y m , znaleźć o dpow iednie odbicie w u k sz ta łto w a n iu p la n u i dać ta k ie rozw iązanie, k tó re b y w y ra ź n ie oddzielało n a ro słe w ciągu h isto rycznego ro zw o ju o środki od now ych dzielnic, lecz n ie p rz e c iw sta w iają c ich w sposób sch em atyczny, ty p o w y dla k o n se rw a to rsk ic h w ysiłków b u rź u a z y j- nych o m uzealniczym c h a ra k te rz e , n a to m ia st łącząc w całość d aw n e osiągnięcia p olskiej u rb a n is ty k i z n ow ym i tw o rzo n y m i w spółcześnie.
G łó w n ą w y ty c z n ą p ra c k o n se rw a to rsk ic h p o w in n a być sa n a c ja h isto ry czn eg o u k ła d u p rzestrz en n eg o z d e fo rm u ją c ej go k a p italisty czn ej zabudow y, oraz w y dobycie zarów no cech ty p o w y ch ja k i specyfiki tego u k ła d u . Istn ie ją c e za b y tk i arc h ite k to n ic zn e m uszą p rz y ty m o trz y m ać o p raw ę w y d o b y w a ją c ą ich w a lo ry plastyczne.
Na obszarze P io trk o w a m ożna w ydzielić dw ie s tre fy zab y tk o w e: I — te r e n y w e w n ą trz śred n io w ieczn y ch m u ró w m ia sta oraz d aw n e p rzed m ieście W a rsz a w skie, otoczenie z am k u i otoczenie k la sz to ru b e rn a rd y n ó w ; II — pozostałe te re n y w o b ręb ie ulic o taczający ch m iasto w g re g u la c ji z 1882 r. oraz te re n y położone n a d staw em B ugaj.
Sieć ulic o b sz aru I s tre fy n ie m oże u lec zm ian ie i p o w in n a w zasad zie p o k ry w a ć się z re g u la c ją z 1824 r. W zdłuż p rze b ieg u d a w n y ch m u ró w m ie jsk ic h n a leży stw orzyć ciąg k o m u n ik a c y jn y o raz pas zieleni. N ależy dążyć do o d sło n ięcia zachow anych fra g m e n tó w m u ró w bez p rz e p ro w a d za n ia r e k o n s tru k c ji.
T e re n y położone w p o b liżu zam k u i k la sz to ru b e rn a rd y n ó w p o w in n y być ta k u rz ąd zo n e, a b y zo stały w y d o b y te w a rto śc i z a b y tk o w e ty c h o biektów . S ta n za ch o w a n ia z a b y tk ó w arc h ite k to n ic zn y c h na te re n ie tej s tre fy n ie m oże ulec zm ia nie, p ró cz p rz e p ro w a d z e n ia ko n ieczn y ch re m o n tó w i odczyszczeń z p ó ź n ie j szych n aleciało ści. P rz e b u d o w a n e w epoce k a p ita liz m u k am ien ice n a leży do p ro w ad zić do s ta n u p ie rw o tn e g o z p rz eło m u X V III/X IX w., je d n a k odbudow a p o d cien i w r y n k u n ie m a ż ad n y ch p o d sta w d o k u m e n ta c y jn y c h i je s t niecelow a. P o ż ą d a n a b y ła b y n a d b u d o w a za m k u w g zach o w an ej in w e n ta ry z a c ji z pocz. X IX w. K am ie n ico m czynszow ym z X IX /X X w. należało b y w dalszym e tap ie n a d a ć ele w a c je h a rm o n iz u ją c e z re sz tą z ab u d o w y z ab y tk o w ej. G a b a ry t z a b u d o w y m ieszk an io w e j n a te re n ie s tre fy n ie m oże p rz e k ra cz a ć 3 kon d y g n acji. W e w n ą trz b lo k ó w w sk a z a n e je s t w y b u rz e n ie później p o w stały ch oficyn je d n a k z zach o w an iem p ie rw o tn e g o c h a ra k te ru p o d ziału bloków n a działki. W szelkie p ra c e p ro je k to w e i re a liz a c y jn e m uszą być p ro w ad zo n e w ścisły m p o ro zu m ie n iu z k o n s e rw a to re m w ojew ódzkim .
N a te re n ie II s tre fy n a leży u szan o w ać is tn ie ją c ą sieć a r te r ii w ylotow ych (ul. T o ru ń sk a, B ełzacka, K rak o w sk a, P rz e d b o rsk a itd.). W skazane b y ło b y czy te ln e w y d o b y cie w p la n ie m ia s ta u lic y obw odow ej z 1882 r. o raz zachow anie c h a ra k te ru i p rz e b ie g u al. 3 m a ja i ul. C m e n ta rn e j. G a b a ry t zab u d o w y całej s tre fy n ie p o w in ie n p rz e k ra c z a ć 4 k o n d y g n ac ji, p rz y czym w sk azan e je s t u trz y m a n ie szereg u k a m ie n ic czynszow ych ze sch y łk u X IX w. W okolicach staw u B u g aj p o w in n y b yć zach o w a n e te re n y zielone.
Z ad a n ie m p ro je k ta n ta będzie u m ie ję tn e p ołączenie w a rto śc i zab y tk o w y ch śró d m ieścia z n o w o p o w stają cy m i dzieln icam i m ieszk an io w y m i i p rzem ysłow ym i, k tó re k o rz y sta ją c z rodzim ego d o ro b k u a rty sty czn eg o p o w in n y doń n aw ią zy w ać lecz nie p o w ta rz a ć m ech an iczn ie h isto ry c z n y c h u k ła d ó w p rz e strz e n n y ch , tw o rz ą c je d n o lity o rg a n izm m iejsk i, b ę d ący w y ra z e m socjalistycznej p rzeb u d o w y m iasta.
W. K.