Teresa Guć-Jednaszewska, Alina
Szpakiewicz
Wielki Piec w gdańskim Dworze
Artusa
Ochrona Zabytków 49/3 (194), 247-250
A lina Szpakiewicz
Teresa Guć-Jednaszewska
WIELKI PIEC W GDAŃSKIM DWORZE ARTUSA
O d b u d o w a W ielkiego Pieca w D w orze Artusa w G d ań sk u , zakończona w kw ietniu 1995 roku, jest w yjątkow ym osiągnięciem konserw atorskim , do k tó rego przyczynili się specjaliści różnych dziedzin: histo rycy sztuki, konserw atorzy, artyści-ceram icy, architek ci, konstruktorzy. Um ieszczenie pieca na historycznym m iejscu, w 50 lat po jego zniszczeniu w w yniku działań w ojennych, stanow i kolejny, w ażn ^ etap w restytucji zabytkow ego w nętrza D w oru (il. na okładce).
W ielki Piec, dzieło G eorga Stelzenera, pow stał w la tach 1 5 4 5 -1 5 4 6 i jest najwspanialszym w Europie, za ch ow anym do dziś, dziełem renesansow ej sztuki cera m icznej. U staw iony w p ó łn o cn o -w sch o d n im n aro żn i ku D w o ru , na kam iennym cokole, składa się z pięciu kondygnacji, zwężających się ku górze, utw orzonych z b o g a to zdobionych, reliefow ych kafli ceram icznych, oddzielonych od siebie dekoracyjnym i gzymsami. Się ga aż d o sklepienia, m a 10,65 m wysokości i 2,25 m szerokości w podstaw ie części frontow ej. D ekoracja reliefow a kafli, bardzo urozm aicona, zaw iera interesu jący p ro g ram ikonograficzny, przeprow adzony konse k w en tn ie od cokołu, poprzez wszystkie kondygnacje, aż d o zw ieńczenia. O dzw ierciedla on idee polityczne i religijne epoki. Trzy dolne kondygnacje zdobią kafle p o rtre to w e w yobrażające w ładców europejskich, dwie g ó rn e tw o rzą znacznie większe kafle z alegoriam i cnót, n a to m iast całość w ieńczy k o ro n a z półkolistym i płyci- nam i, na których są herby: Polski, Prus Królewskich i G dańska. Kam ienny cokół zdobią m edaliony z anty- kizującym i głow am i m ęskimi oraz płyciny z w yobra żeniam i: kuglarki, błazna, zakonnicy i zakonnika. Póź niejszym elem entem , w zm iankow anym w literaturze XVIII w., jest płyta kam ienna z rzeźbioną postacią Dy la Sow izdrzała.
W iosną 1943 r. piec został przez gdańskich konser w a to ró w częściow o zdem ontow any (dwie górne k o n dygnacje) i w yw ieziony do refektarza poklasztornego w K artuzach. Podczas prac ew akuacyjnych Jakub Deu- rer w ykonał jego inw entaryzację fotograficzną i rysun- k o w o -p o m ia ro w ą . D okum entacja ta została pozyska na z N iem iec przez Urząd K onserw atorski w G dańsku d o p ie ro w 1977 roku. Pozostaw ione na miejscu trzy d o ln e kondygnacje pieca uległy w 1945 r. zniszczeniu w w yniku runięcia sklepienia. Po w ojnie zachow ane oraz w ydobyte spod gruzów kafle ceram iczne um iesz czono w M uzeum Pom orskim (obecnie N arodow ym ) w G dańsku, gdzie do 1995 r. stanow iły depozyt Wo jew ódzkiego K onserw atora Zabytków.
O piekę nad zdeponow anym i elem entam i pieca ro z toczyła początkow o kustosz Bożena C hranicka, a od 20 lat kustosz Elżbieta Kilarska. Sporządziła ona pełną inw entaryzację zachow anych kafli, doko n ała scalenia fragm entów oraz przygotow ała kafle do konserw acji.
N a piec składało się około 500 kafli, z których w ca łości ocalało jedynie 235. Pierwszy projekt rek o n stru k cji, autorstw a Kazimierza M acura, wykonany w 1971 r. w O ddziale G dańskim PP PKZ na zlecenie W ojew ódz kiego K onserw atora Zabytków , przew idyw ał o d b u d o wę pieca w olnostojącego z zastosow aniem ocalałych kafli oryginalnych oraz w dużej części zrek o n stru o w a nych (w miejsce zniszczonych). O pracow any w 1972 r. projekt tech niczno-konstrukcyjny autorstw a Bernarda H o ffm anna przew idyw ał m ontaż kafli na ceglanym trzonie pieca za pom ocą zapraw y w apiennej.
Punktem zw rotnym w opracow yw aniu koncepcji odbudow y pieca najbliższej oryginałow i stały się bad a nia architektoniczne p rzeprow adzone w obrębie pieca w 1985 r. przez PP PKZ, na zlecenie U rzędu K onser w atorskiego, w celu w yjaśnienia, w jakim kształcie piec zb udow ano i jak funkcjonow ał. W yniki tych ba dań, przeprow adzonych przez Joannę Labenz i Jacka Gzow skiego, potw ierdziły, że o tw ó r paleniska um ie szczony w północnej ścianie D w oru Artusa dostępny był od dziedzińca przy ul. Chlebnickiej. W ykazano także, że piec nie posiadał form y w olnostojącej, lecz dow iązany był do ściany tylnej (północnej) do w yso kości trzeciej kondygnacji. Wskazały na to odkryte w trakcie badań dwie bruzdy pionow e, biegnące od górnej części obu kraw ędzi bocznych cokołu do p a ra petu okna. P onadto w ew nątrz tych bruzd odnaleziono tkw iące w m urze kafle p o rtreto w e i gzymsowe, frag m enty m etalow ych płaskow ników oraz liczne, regular ne odciski innych kafli. Po dokonaniu pom iarów i ze staw ieniu ich z projektem rekonstrukcji pieca stw ier dzono bezspornie, że kafle te stanow ią fragm ent o ry ginalnej ściany pieca. Podczas badań architektonicz nych o d k ry to także dw ie identyczne żeliwne płyty renesansow e, które przykryw ały palenisko i stabilizo wały cokół pieca. Z astosow ane w tórnie pochodziły z pieca żeliw nego, który być m oże wcześniej ogrzewał D w ór A rtusa lub inne, sąsiednie pom ieszczenie. Iko nografia i literatu ra przedm iotu wskazują na p ow sta nie ich w znanym warsztacie Philipa Soldana w Frank- enbergu około 1540 roku.
N a podstaw ie pow yższych badań A nna C hrzano- wicz w ykonała now y projekt architektoniczny, n a to
1. D w ó r Artusa, w id o k ogólny w nętrza, 1 8 9 4 r. Repr. A. F irynow icz
1. The C ou rt o f Arthur, general v ie w o f the interior, 1 8 94. Reprod.: A. Firynowicz
m iast zm odyfikow aną konstrukcję m urow aną o p ra c o w ał B ernard H offm ann.
D o kom pleksow ej konserw acji w szystkich kafli przystąpiono w 1983 roku. Prace te p ow ierzono k o n serw ato ro m , specjalistom w tej dziedzinie, absolw en tom U niw ersytetu M ikołaja K opernika w T oruniu pod kierunkiem M arii Rudy i nadzorem R om ualdy H an- kow skiej. W w yniku scalenia fragm entów kafli m a są złożoną z żywic, piasku szklarskiego i kruszyw a ce ram icznego, zbliżoną do oryginalnego czerepu — p o zyskano d o d atk o w o 200 sztuk kafli. W obec znacznego zachow ania autentyku o dstąpiono od wcześniejszej koncepcji rekonstrukcji większości kafli, przyjm ując zasadę, że wszystkie oryginalne elem enty pieca p o w ró cą do jego odbudow anej bryły.
W szechstronna ocena stanu zachow ania um ożliw iła w yodrębnienie znacznej części kafli o osłabionej stru k turze, zwłaszcza tych, które po 1945 r. narażone były w D w orze A rtusa na bezpośrednie działanie w a ru n ków atm osferycznych, co spow odow ało tru d n e do usunięcia zasolenie.
Wobec istotnych zm ian w koncepcji odbudow y p ie ca, W ojewódzki K onserw ator Z abytków — dr inż. arch. M arcin G aw licki, w w yniku ustaleń komisji k o n serw atorskiej, d okonanych w PSO Z 17 m arca 1992 r., sform ułow ał szczegółow e w ytyczne konserw atorskie. O kreślały one zasady odbudow y W ielkiego Pieca zgo dnie z w ynikam i badań architektonicznych (z 1985 r.) i z w ykorzystaniem konstrukcji m etalow ej. Bezwzględ ne wym ogi konserw atorskie, odnoszące się do o dzy skanych w 90% kafli, spow odow ały konieczność p rze p rojektow ania konstrukcji pieca. Zrealizow ana k o n strukcja, zaprojektow ana w 1994 r. przez B. H o ffm an na, o p arta jest na osadzonej na ceglanym cokole k ra tow nicy ze stali nierdzew nej, do której zam ocow ane są kafle, w edług pom ysłu Barbary Brzuskiewicz, w m e talow ych panelach, usztyw nione pianką p o liu retan o wą i izolow ane folią polietylenow ą. Ta now atorska konstrukcja spełnia wszelkie zalecenia ko n serw ato r skie: elim inuje całkow icie ingerencję wilgoci i w zajem ne obciążenia kafli, um ożliw ia indyw idualny dem otaż każdego kafla od dostępnego w nętrza pieca oraz za pew nia n atu raln ą cyrkulację pow ietrza.
Dzięki przyznaniu przez M inisterstwo Kultury i Sztuki śro d k ó w finansow ych W ojewódzki K onserw ator Z a bytków w G dańsku ogłosił w czerwcu 1994 r. konkurs ofert na o d budow ę pieca.
G łów nym w ykonaw cą prac k o n serw ato rsk o -m o n - tażow ych została firm a Barbary i Ludwika Brzuskiewi- czów, z zaleceniem komisji o w łączenie dośw iadczone go k o n serw ato ra M arka Sieńkowskiego, którego o fer ta rów nież była rozpatryw ana. Ponadto w skład zespo łu w ykonaw ców weszli: Janina Z iętek i M aciej Szczep kow ski. N a w ykonaw cę prac konstrukcyjnych w ybra no firm ę budow laną „B udom ex”, kierow aną przez Ryszarda Ankiewicza. K oordynację całości prac p o w ie rzono Barbarze Brzuskiewicz, nadzór technologiczny p ełniła M aria Sobczyk, a m erytoryczny — Alina Szpa- kiewicz, kustosz D w oru Artusa.
O gółem do odbudow y pieca użyto 520 sztuk kafli, w tym 437 oryginalnych i 83 sztuki kopii. Ponadto wy konano rekonstrukcję wszystkich elem entów osłania jących spoiny, to znaczy w ypukłych listew i rozet. Au to rem rekonstrukcji ceram icznych jest profesor H e n ryk Lula z Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w G d ań sku. E lem entom zrekonstruow anym przyw rócono p o lichrom ię i złocenia, odtw orzone na podstaw ie badań chem icznych resztek zachow anej polichrom ii. Wobec niem ożliw ości jednoznacznego określenia zakresu zło ceń na kaflach, przyjęto koncepcję aranżacji na p o d sta wie licznych śladów złoceń zachowanych na części kafli. O drębnym zagadnieniem było odtw orzenie poli chrom ii na kam iennym cokole, zachow anej w niew iel kich fragm entach i tylko na elem entach rzeźbionych, tj. na płycinach i m edalionach.
Przebadane p róbki w arstw m alarskich stanow iły podstaw ę rekonstrukcji barw nej tych elem entów . Ba dania te w ykonała dr M aria Poksińska z UM K w To runiu. Brak podstaw do określenia nie zachow anej polichrom ii elem entów o form ach architektonicznych był pow odem podjęcia decyzji o aranżacji plastycznej scalającej, opartej na analogicznych rozw iązaniach (imitacja m arm uru i alabastru) w innych obiektach gdań skich z tego sam ego czasu, jak np. w portalach czy epitafiach.
O db u d o w a pieca trw ała od lipca 1994 do kw ietnia 1995 roku. N ad całością prac czuwała komisja konser w atorska pod przewodnictwem Wojewódzkiego Konser w ato ra Z abytków — M arcina Gaw lickiego, z udzia łem ekspertów : M arii Dąbrowskiej z Warszawy, M a rii Piątkiew icz-Łęskiej z K rakow a, M arii Rudy z Toru nia, inspektorów PSO Z — Teresy Jednaszew skiej i J o anny Labenz oraz kustoszy — Elżbiety Kilarskiej i Ali ny Szpakiewicz.
O dsłonięcie pieca nastąpiło 16 kw ietnia 1995 roku, w M iędzynarodow ym Dniu Ochrony Zabytków. W uro czystości tej uczestniczyli W icem inister K ultury i Sztu ki — prof. Tadeusz Polak, G eneralny K onserw ator
Zabytków , w ładze w ojew ódzkie i miejskie oraz p rzed stawiciele muzeów, środow isk tw órczych i konserw a torzy zabytków.
2. D w ó r Artusa, w id o k w n ętrza p o zniszczeniach wojennych. Fot.
K. L elew icz, repr. A. K olecki
2. The C ourt o f Arthur, v ie w o f the interior after w artim e devastation. Photo: K. L elew icz, reprod.: A. K olecki
3. D w ó r Artusa, w idok p ółn ocn o-w sch odn iego narożnika w nętrza w trakcie badań architektonicznych w 19 8 5 r. W idoczn y kam ienny co k ó ł W ielkiego Pieca. Repr. A. K olecki
3. The C ou rt o f Arthur, v ie w o f the north-eastern cornerstone o f the interior during architectonic studies in 1985. Visible ston e socle o f the G reat Stove. Reprod.: A. K olecki
The Great Stove In the Court of Arthur in Gdańsk
The Great Stove in the Court of Arthur in Gdańsk, the most magnificent extant example of Renaissance ceramics in Europe, was built by Georg Stelzener in 1545-1546. The authors of this article report on the reconstruction of the
object, whose reinstallment on its historical site, fifty years after wartime destruction, constitutes an important stage in the restitution of the historical interior.
