Książka Bogdana Walczaka jest więc głosem w dyskusji zarówno nad koncepcją historii języka, jak i zakresem oraz sposobem badań takiej dyscypliny filologicz-nej, jaką jest historyczna stylistyka - czy autor tego chciał czy nie. Jest to, jak starałam się pokazać, głos ważny i oryginalny (por. oprócz wymienianych już opracowań Dubisz, 1994). Krąg jej odbiorców będzie więc z pewnością znacznie szerszy od tego, który obejmowały autorskie przewidywania.
Literatura
Borawski S., 1995, Tradycja i perspektywy. Przeszłość i przyszłość nauki o dziejach języka polskiego, Wrocław.
Dubisz S., red., 1994, Nauka o języku dla polonistów, Warszawa.
Furdal A., 1967, Przedmiot i zakres historii języka polskiego. - Studia językoznawze poświęcone Stanisławowi Rospondowi, Wrocław.
Skubalanka T., 1984, Historyczna stylistyka języka polskiego. Przekroje, Wrocław. Skubalanka T., 1990, Style literatury. - Słownik literatury staropolskiej, red. T.
Micha-łowska, Wrocław, s. 803-814.
MARIA WOJTAK
STANISŁAW BORAWSKI, TRADYCJA I PERSPEKTYWY. PRZESZŁOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ NAUKI O DZIEJACH JĘZYKA POLSKIEGO, Wrocław
1995.
Książka S. Borawskiego jawi się jako ważny głos w dyskusji nad kształtem dyscypliny językoznawczej mającej (jak autor skrupulatnie pokazuje!) bardzo długą i chwalebną tradycję. Chodzi oczywiście o historię języka. Uprawiali ją najwybitniejsi polscy językoznawcy. Funkcjonowała i powinna nadal, zdaniem autora, funkcjonować jako dyscyplina, ,,która wniosła wiele do wiedzy lingwisty-cznej i świadomości narodowej i która ma przed sobą przyszłość choćby dlatego, że wymaga tego istnienie narodowej wspólnoty" (s. 73).
Przedstawiwszy dzieje historii języka, autor akcentuje długotrwały brak a potem niedostatek badań nad funkcjonalnym zróżnicowaniem języka (s. 25) i postuluje, aby organizowanie badań historycznojęzykowych w najbliższych latach podpo~ rządkować zadaniu uzupełnienia tej luki. Jest to postulat ze wszech miar słuszny, choć jego realizacja będzie wymagała sporego trudu - nie tylko organizacyjnego.
W dotychczasowych poszukiwaniach badawczych wysiłek historyków języka skupiony był bardziej na gromadzeniu wiedzy o budowie tego środka komunikacji, o zmianach w tym zakresie, niż na badaniach dziejów użycia polszczyzny w różnych sferach komunikacyjnych (s. 51). Warto dodać na marginesie, że dwa opracowania syntetyczne, które się ostatnio ukazały, zmieniają nieco tę
„diagno-zę". Jan Mazur daje w swej książce (1993) wyczerpujący obraz przemian systemu, nie pomija jednak zagadnień związanych z krystalizowaniem się odmian języko wych, ewolucją świadomości językowej itd. Twórca Zarysu dziejów języka pol-skiego także nie unika problematyki stylistycznej, choć skupia uwagę na
prze-kształceniach stylu artystycznego, jest więc w pewnym sensie kontynuatorem koncepcji Klemensiewicza (por. Walczak 1995).
Opowiadając się za skierowaniem badań historycznojęzykowych na nowe tory, autor słusznie oczywiście wiąże pierwsze próby zmiany orientacji z nazwiskami takich badaczy, jak Bajerowa, Skubalanka czy Furdal. Nie wydobywa jednak z tych propozycji kilku ważnych, jak sądzę, wątków i pomysłów. Brak więc odnie-sień do skryptu pod redakcją Bajerowej, publikacji, w której przedstawia się przecież dzieje stylistyczno-funkcjonalnego różnicowania się języka ogólnego, ujmując historię języka jako „wiedzę o dziejach samego tworzywa językowego ( ... ) oraz dziejach uczestnictwa języka w całości życia narodu" (Bajerowa 1979, 8). Furdal (1966, 122) nie tylko postulował, aby głównym przedmiotem badań historycznojęzykowych uczynić rozwój odmian, lecz zaproponował określoną perspektywę w tak pomyślanych dociekaniach. ,,Zadaniem historyka języka-pisał - będzie( ... ) nie tyle zajmowanie się jedną odmianą językową( ... ) i ciągnięcie jej przez stulecia, ile pokazywanie wzajemnego stosunku między odmianami języko wymi w kolejnych epokach" (Furdal 1966, 121). Zdaniem projektodawcy tak
pomyślanych badań „dopiero po tego rodzaju opisie można się pokusić o odnale-zienie związków między odmianami językowymi a sytuacją społeczną i kulturalną w życiu społeczeństwa" (Furdal 1966, 121 ).
Przed historykami języka rysuje się więc chyba konieczność uwzględnienia różnych perspektyw, a zatem charakterystyki odmian językowych zarówno w przekrojach epok, co ma istotne znaczenie zwłaszcza dla wstępnych etapów w dziejach użycia języka, jak i potraktowanie poszczególnych odmian jako tworów o odrębnej historii. Wypadnie jednak wtedy dobrze się zastanowić nad listą wariantów funkcjonalnych polszczyzny, które powstały i ewoluowały jako środek zaspokajania potrzeb komunikacyjnych określonej wspólnoty. Czy wystarczy bowiem, jak zdaje się sugerować autor, przedstawić historię odmian: potocznej, naukowej i artystycznej? A odmiany związane z działalnością sądownictwa i
administracji, a odmiana religijna czy szerzej wszelkie odmiany powiązane z funkcjonowaniem Kościoła Katolickiego i innych kościołów, a styl retoryczny (Dubisz 1992) czy potem styl publicystyki?
Trzeba więc będzie przemyśleć i przedyskutować nie tylko stosunek nowej orientacji do wcześniejszych badań historycznojęzykowych, by pokazać jej umo-cowanie w owych badaniach (co autor zresztą pięknie i sugestywnie zrobił). Refleksji wymaga zagadnienie relacji między historiąjęzyka pomyślanąjako opis dziejów odmian językowych a stylistyką historyczną. Mocnym głosem w tej dyskusji są prace Skubalanki (1984, 1986, 1995), a zwłaszcza propozycje rozwią zań takich zagadnień, jak: status odmian językowych ( w szczególności traktowanie określonych odmian jako stylów), czas powstania odmian i relacje między nimi, metody opisu, w tym problemy retrospekcji i zagadnienie porównania jako istotnej procedury w dociekaniach stylistycznych.
W dyskusji nad tymi wszystkimi problemami nie powinno zabraknąć odniesień do propozycji historyków języka i stylistyków z innych krajów. Szczególnie interesujące byłoby bez wątpienia odwołanie się do koncepcji opracowanych przez językoznawców rosyjskich (por. Kożyna 1993, 1994).
Ponieważ zagadnienia poruszane w książce S. Borawskiego zainteresować mogą zagranicznych czytelników „Stylistyki", spróbujmy teraz przedstawić w zwięzłym zarysie zawartość tego opracowania.
Wstępne partie pracy poświęca autor odtworzeniu dziejów historii języka jako ważnej dyscypliny polskiego językoznawstwa, wyodrębniając cztery okresy i postulując, aby skupić obecnie badania na zagadnieniach związanych z użyciem języka. Oto fazy rozwoju polskiej myśli historycznojęzykowej w ujęciu Bora-wskiego: okres filologiczno-dokumentacyjny (1823-1915), okres dyskusji o po-chodzeniu polskiego języka literackiego ( 1915-1953), okres studiów nad językami autorów i syntez cząstkowych ( od 1953 do polowy lat siedemdziesiątych), okres badań funkcjonalno-stylistycznych.
Uznawszy, że historia języka jest obecnie w fazie poszukiwania i-definiowania nowych celów i metod, oraz chcąc zaprojektować własną wersję takich badań, autor próbuje w rozdziale III uporządkować pojęcia i terminy odnoszące się do charakterystyki funkcjonalnego zróżnicowania polszczyzny. Skupia uwagę na porównaniu trzech propozycji klasyfikacyjnych, znanych dobrze polskim filolo-gom - klasyfikacji Klemensiewicza, Urbańczyka i Furdala. Nawiasem wypada dodać, że bardzo cenny walor dydaktyczny ma to porównanie, pokazujące podsta-wowe różnice i ich przyczyny.
Twórca omawianej książki opowiada się za propozycją Furdala. Wybór ten ma daleko idące skutki dla dalszych wywodów. Chodzi zwłaszcza o rozwiązanie takich zagadnień, jak: sposób ujmowania odmian (por. np. definicję języka literac-kiego i brak pojęcia stylu), ich hierarchii (por. uznanie języka potocznego literac-kiego mówionego za odmianę centralną) a także repertuaru odmian (s. 105).
Autor nie podejmuje ponadto dyskusji z nowszymi propozycjami klasyfikacyj-nymi (por. dla przykładu Skubalanka 1984 czy Wilkoń 1987), ograniczając się jedynie do ich wymienienia. Brak także odniesień do prób klasyfikacji odmian w określonych etapach dziejów języka (por. schematy klasyfikacyjne dla w. XV -Urbańczyk 1956, Skubalanka 1984). Uwadze autora umknęła też propozycja
uporządkowania pojęć i terminów związanych ze zróżnicowaniem języka
wysu-nięta niedawno przez J. Bartmińskiego (1991).
Kolejne obszerne partie omawianej książki poświęcone zostały zagadnieniu periodyzacji. W rozdziale zatytułowanym Tradycja periodyzacyjna w naukowej historii języka polskiego autor perfekcyjnie przedstawia dotychczasowe ujęcia (por. zwłaszcza tablice na s. 140-141). Literatura przedmiotu zawiera jednak równie precyzyjne opracowania wspomnianych zagadnień (Urbańczyk 1979 -artykuł, do którego autor odsyła i Mazur 1993, 3-9). Przedstawienie własnych koncepcji poprzedza Borawski refleksjami na temat przedmiotu historii języka (s. 144), sposobu rozumienia takich pojęć, jak: rozwój języka (s. 146), wzorce zachowań językowych oraz sposoby ich tworzenia i upowszechniania (por. s. 154 a także schemat nas. 158), kryteria wydzielania cezur. Są to niewątpliwie najbar-dziej cenne fragmenty książki. Warto do nich wracać, warto je przemyśleć.
Istotne miejsce w autorskich rozważaniach zajmuje przy tym zagadnienie czasu powstania polskiego języka literackiego. ,,Język literacki, czyli środek komunika-tywny o walorach ponadlokalnych, zaczął się kształtować wtedy, gdy wytworzyły się ku temu warunki, tj. zaistniała ponadlokalna wspólnota komunikatywna, a z nią potrzeba ponadregionalnej (ponadplemiennej) komunikacji" ( s. 167-168). N awia-sem mówiąc analogiczne myśli formułował już przed laty B. Dunaj (1980).
Uwieńczeniem refleksji S. Borawskiego jest tabela periodyzacyjna (s. 176) opatrzona obszernymi komentarzami, odnoszącymi się do dziejów języka potocz-nego, artystycznego i naukowego.
Przedstawiana książka powinna być bez wątpienia obowiązkową lekturą dla historyków języka i stylistyków zainteresowanych zagadnieniami stylistyki histo-rycznej. Będzie to też lektura inspirująca, gdyż autor sformułował słuszne postu-laty dotyczące przedmiotu badań historycznojęzykowych. Zaproponował przy tym
jedną drogę badawczą, opowiadając się za określoną opcją w rozwiązywaniu
problemów związanych z opisem dziejów użycia języka w różnych sferach społe cznej komunikacji. Napisał książkę gorącą. Wypada mu życzyć na koniec, aby stworzył kolektyw badawczy, który zrealiiuje te ambitne i bardzo interesujące plany.
Literatura
Ba jerowa I., red., 1979, Przewodnik do historii języka polskiego ( dla studentów IV roku filologii polskiej studiów zaocznych), Katowice.
Bartmiński J., 1991, Odmiany a style języka. - Wariancja w języku, red. S. Gajda, Opole. Dubisz S., 1992, Język i polityka. Szkice z historii stylu retorycznego, Warszawa.
Dunaj B., 1980, Pochodzenie polskiego języka literackiego; ,,Język Polski", z. 4. Furdal A., 1966, Przedmiot i zakres historii języka polskiego. - Studia językoznawcze
poświęcone Profesorowi Doktorowi Stanisławowi Rospondowi, Wrocław. Kożyna M. N., 1993, Status istoriczeskoj stilistiki. - ,,Stylistyka" II, Opole.
Kożyna M. N., 1994, Oczerki istorii naucznogo stila russkogo literaturnogo jazyka
XVIII-XX w., t. 1, Penn.
Mazur J., 1993, Geschichte der polnischen Sprache, Frankfurt am Main.
Skubalanka T., 1984, Historyczna stylistyka języka polskiego. Przekroje, Wrocław. Skubalanka T., 1986, Metodologiczne problemy syntezy stylistyki. - Teoretycznoliterackie
tematy i problemy, red. J. Sławiński, Wrocław.
Skubalanka T., 1995, O stylu poetyckim i innych stylach języka, Lublin.
Urbańczyk S., 1956, Rozwój języka narodowego. Pojęcia i terminologia. - Z dziejów powstawania języków narodowych i literackich, red. Z. Stieber, Warszawa.
Urbańczyk S., 1979, Periodyzacja dziejów polskiego języka literackiego. - Prace z
dziejów języka polskiego, Wrocław.
Walczak B., 1995, Zarys dziejów języka polskiego, Poznań.
Wilkoń A., 1987, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice.
