D
Y
S
K
U
S
J
E
JE R Z Y K O L E N D O
Najnowsze badania nad historią rolnictwa starożytnej Italii
[w z w ią z k u z k s ią ż k a m i: W. I. K u z i s z c z i n , „O czerki po is to r ii z ie m le d ie lija I t a lii II w . do n.e. — I w . n.e., M o s k w a 1966, s. 307; H. D o h r , „D ie ita lis c h e G u ts
höfe n ach d en S c h r ifte n C atos u n d V a rro s ”, d iss. K ö ln 1965, s. 165]
B a d a cz e z a jm u ją c y s ię d z ie ja m i r o ln ic tw a s ta ro ż y tn e j I t a lii ro z p o rz ą d z a ją sto su n k o w o b o g a tą p o d sta w ą źródłow ą. S ą to p rzed e w s z y s tk im ła c iń s k ie t r a k t a t y agro n o m iczn e w y d a w a n e od czasó w re n e s a n s u pod n a z w ą „ S c rip to re s r e i r u s t ic a e ”. Z b ard zo b o g a te j a n ty c z n e j lit e r a t u r y r o ln ic z e j1 z a c h o w a ły s ię t r a k t a t y K ato n a, W a rro n a , K o lu m e lli i P a lla d iu s z a . Do teg o dochodzą „ G e o rg ik i” W e r g iliu s z a w ra z z b ard zo c e n n y m i sc h o lia m i o raz k s ię g i p o św ięco n e b o ta n ic e w e n c y k lo p e d ii P l i n iu sz a S ta rs z e g o . B a d a cz r o ln ic tw a an ty c z n e g o n ie p o w in ie n zap o m in ać też o „G eor- g ik a c h ”. T en t r a k t a t b iz a n t y js k i p o w sta ł w p r a w d z ie w o b ecn ej p o sta c i w X w ., lecz s k ła d a s ię on z m e c h a n ic z n ie z e sta w io n y c h fra g m e n tó w p is a r z y a n ty c z n y c h 2. W re sz c ie p o w in n o się p o stu lo w a ć w y k o rz y s ta n ie a r a b s k ie g o t r a k t a t u I b n - a l- A w a m a 3, z a w ie ra ją c e g o lic z n e fr a g m e n ty p is a r z y a n ty c z n y c h . Do tego dochodzą je sz c z e w ia dom ości d o ty c z ą ce r o ln ic tw a w te k s ta c h lite r a c k ic h oraz in s k r y p c ja c h i b ard zo c e n n e d la n ie k tó ry c h z a g a d n ie ń źró d ła arc h e o lo g icz n e .
W a g a p ro b le m a ty k i o ra z sto su n k o w o b o g a ta p o d s ta w a źró d ło w a m o g łyb y skło n ić do p rz y p u sz c z e n ia , że h is to ria r o ln ic tw a s ta ro ż y tn e j I t a lii je s t dobrze o p ra c o w a n a . W n io sek t a k i b y łb y je d n a k c a łk o w icie b łęd n y. W y s ta r c z y p o w ied zieć, że d la n ie k tó ry c h z a g a d n ie ń (h is to ria te c h n ik a g r a r n y c h ) p o d sta w o w e i d o tych cz as n ie z a s tą p io n e o p raco w an ie pochodzi je sz c z e z k o ń ca X V III w .4
D opiero w o sta tn ich la t a c h m o żem y z ao b serw o w ać p o w a żn y w z ro st z a in te re s o w a n ia h is to r ią r o ln ic tw a s ta ro ż y tn e j I t a lii. Z te j lit e r a t u r y , u s iłu ją c e j n a d ro b ić d łu g o le tn ie z a n ie d b a n ia i w y p e łn ić is tn ie ją c e „ b iałe p la m y ”, ch ciałb ym om ów ić d w ie p ra c e , o n ie ró w n e j z re sz tą w a r to ś c i, s t a r a ją c e s ię d a ć o g ó ln y o b ra z r o ln ic tw a i t a l sk ieg o .
W . I. K u z i s z c z i n z n a n y je s t z s e r ii w n ik liw y c h a r ty k u łó w p o św ięco n ych 1 L is tę p is a rz y a n ty c z n y c h , z a jm u ją c y c h s ię ro ln ic tw e m , sw o je g o ro d z a ju „ b ib lio g ra fię p rz e d m io tu ”, p o d a ją W a rro n i K alu m e-lla. W a rro (R. r. I 1, 8— 10) w y m ie n ia 53 p is a rz y g re c k ic h , K o lu m e lla (R. r. I 1, 7—14) — 35 g re c k ic h i 9 ła c iń s k ic h . O m ó w ien ie lit e r a t u r y ag ro n o m ic z n e j, p ró cz o g ó ln ych p o d ręczn ik ó w h isto rii lit e r a t u r y , d a je L . S a v a s t a n o , Contribute allo studio critico degli scrittori agrari italici —■I Latini, „ A n n a li d e lla R. stazio n e s p e rim e n ta le d i A g ru m ic o ltu ra e F r u ttic o ltu r a ” t. IV, 1916—1917 o raz p rz e d ru k A c ir e a le 1928.
2 W y d a je m i się, że p o d ty tu ł p rz e k ła d u r o s y js k ie g o Geoponik m oże częściow o w p ro w a d z a ć w b łąd c z y te ln ik a . P o r. Geoponiki [w :] W izantijskaja Sielskochozjajst- wiennaja Enciklopedija X wieka, W w ie d ie n ije , p ie re w o d s g rie cz e sk o g o i k o m m en - t a r i j J . E. L i p s z i c, M o sk w a 1960.
3 T ek st ten b ył tłu m acz o n y n a fr a n c u s k i. P or. I b n - a l - A w a m , Le livre de l’agriculture t. I—II, P a r is 1864— 1866. J e s t też p rz e k ła d h is z p a ń s k i z 1802 r.
4 A . D i c k s o n , The Husbandry of the Ancient, E d in b u rg h 1788. T łu m aczen ie f r a n c u s k ie De l’agriculture des anciens t. I—.II, P a r is 1802.
w ie lk im p osiadłości om ziem sk im w s ta ro ż y tn e j I t a lii 5. S t a r a ł s ię on w n ic h w y k a z a ć , d ro g ą b ard zo szczegó ło w ej a n a liz y , że w ie lk a w łasn o ść z ie m sk a w I t a lii to n ie ty lk o o grom ne, słabo zag o sp o d aro w an e la ty f u n d ia , le c z p rzed e w s z y s tk im p osiad łości śre d n ic h ro z m ia ró w (v î l l a e ) , o p a rte głó w n ie n a p r a c y n ie w o ln ic z e j. K o n c e n tra c ja w łasn o ści z ie m sk ie j p o le g a ła n a łą c z en iu w je d n y c h r ę k a c h w ie lu ta k ic h śre d n ic h p o siad ło ści ro zrzu co n ych n ie k ie d y n a ró ż n y ch o b sz arac h P ó łw y sp u A p e n iń sk ie g o .
O m a w ia n a k s ią ż k a K u z isz c z in a n ie d a je cało ścio w ego o brazu r o ln ic tw a I t a lii w II w . p rzed n.e. — I w . n.e., le c z o b e jm u je ty lk o k ilk a w ę z ło w y c h p ro b lem ó w , s ła b ie j p rz e b a d a n y c h w lite r a tu r z e p rzed m io tu . Dość w y r a ź n ie m o żn a w y ró ż n ić w n ie j d w a k r ę g i te m a ty c z n e : te c h n ic z n y i sp o łeczn y. T en o sta tn i k r ą g d o tyczy p rzed e w s z y s tk im ró ż n y ch a sp e k tó w z a sto so w a n ia p r a c y n ie w o ln ic z e j w r o ln ic tw ie o raz je j ren to w n o ści.
W a rto ść p o szczeg ó ln ych s z k ic ó w 6, dość lu źn o n ie k ie d y z w ią z a n y c h z sobą, je s t b ard zo ro z m a ita . P a r t ie o m a w ia ją c e w a r u n k i n a tu ra ln e ro z w o ju r o ln ic tw a w I t a lii ( k lim a t, u k s z ta łto w a n ie p o w ie rz c h n i, g le b y ) często o g r a n ic z a ją s ię do z re fe ro w a n ia p o g lą d ó w lit e r a t u r y , c z a sa m i n a w e t ty p u p o d ręczn ik o w ego . K w e s tie te z re sz tą t r u dno je s t b a d a ć b ez d o sko n ałej z n ajo m o ści z a u to p s ji P ó łw ysp u A p e n iń sk ie g o . P a r tie te m a ją je d n a k p e w n ą r a c ję b y tu w k s ią ż c e K u ziszczin a. A u to r w ie lo k ro tn ie s ię do n ic h o d w o łu je z w r a c a ją c u w a g ę n a ogrom ne z ró ż n ic o w a n ie r o ln ic tw a I t a lii, · k tó re b yło w ła ś n ie w z n a c z n ej m ie rze w y w o ła n e w a r u n k a m i n a tu ra ln y m i.
Do n a jc e n n ie js z y c h p a r tii k s ią ż k i n a le ż y a n a liz a d y s k u s ji to czo n ych w r z y m s k ie j lite r a t u r z e ag ro n o m ic z n e j w o kó ł z a g a d n ie n ia u ro d za jn o śc i g le b y . N a d y s k u s je te zw rócono u w a g ę w p ra w d z ie ju ż p o p rz e d n io 7, le c z a n a liz a K u z iszc z in a w p ro w a d z a sz e re g n o w y c h e le m en tó w . B ęd zie to p rzed e w s z y s tk im p o w ią z a n ie p o g lą d ó w n a z a g a d n ie n ie u ro d z a jn o śc i g le b y z k w e s tią is tn ie n ia w r o ln ic tw ie I t a lii dw óch ty p ó w g o sp o d ark i (in te n sy w n e g o i e k s te n sy w n e g o ) z a n a liz o w a n y c h w sposób m istrz o w sk i p rzez M . E. S e r g i e j e n k o 8.
W r z y m s k ie j lite r a tu r z e ag ro n o m ic z n e j p o w szech n ie p an ow ało p rz e k o n a n ie , u z a s a d n ia n e z re sz tą b ard zo ro z m a ic ie , o sto p n io w y m w y c z e r p y w a n iu s ię u r o d z a j n ości g le b y . P rz e c iw k o -takim p o g ląd o m w y s tą p ił K o lu m e lla u w a ż a ją c , że obfite n aw o że n ie m oże zap o b iec te m u p ro ceso w i. O m a w ia ją c w y p o w ie d z i K o lu m e lli d o ty czące tego z a g a d n ie n ia , K u ziszczin b ard zo s iln ie p o d k re ś la jeg o n o w ato rstw o p o le g a ją c e m .in . n a z e r w a n iu z m y ś le n ie m m a g ic z n y m . Z asłu g i K o lu m e lli, zd an iem a u to ra (s. 76), s t a w ia ją rz y m sk ie g o ag ro n o m a n a je d n e j p łasz cz yźn ie z H e ra k lite m , A ry s to te le s e m , K o lu m b em i K o p e rn ik ie m . T a k w y s o k a o cen a w a rto ś c i d z ieła K o lu m e lli, n a w e t je ś li je s t tro ch ę p rz e sad z o n a, z a słu g u je n a u w a g ę . Z o stała o n a sfo rm u s O s t i e p i e n i r a s p r o s t r a n i e n i j a l a t i f u n d i í w I t a l i i w k o n c e r e s p u b l i k i , W DI 1957, z. 1, s. 64—80; C h o z j a j s t w o i t a l i j s k o j l a t i f u n d i í w I w . d o n .e . , „W i-estnik M o sk o w sk o - go U n iw ie r s ite ta ”, I s to r ik o -filo lo g ic z e s k a ja s e r ija , 1958, z. 4, s. 15—29; C h o z j a j s t w o
P l i n i j a M ł o d s z e g o , W D I 1962, z. 2, s. 27—57.
6 C zęść z n ich , w t a k ie j czy in n e j fo rm ie , b y ł a ju ż p op rzed n io p u b lik o w a n a . P or. Iz i s t o r i i s i e l s k o g o c h o z j a j s t w a I t a l i i I I w . d o n . e . — I w . n . e . R i m s k o j e p o c z - w o w i e d i e n i j e i p o c z w y d r i e w n i e j I t a l i i , W DI 1964, z. 3, s. 15—37; T e o r i j a p o c z w i e n - n o g o p ł o d o r o d i j a w r i m s k o j a g r o n o m i i w I w . d o n . e . I w . n .e . , [w :] K u l t u r a a n t i c z n o g o m i r a , M o sk w a 1966, s. 116—123; N o r m y i s t i e p i e n e k s p l u a t a c j i t r u d a s i e l s k o c h o z j a j s t w i e n n y c h r a b ó w w I t a l i i 1 I I w . d o n . e . — I w . n . e . ( P r o b l e m a p r o i z - w o d i t i e l n o s t i r a b s k o g o t r u d a i j e j o e w o l u c j i ) , A n t i c z n o j e o b s z c z e s t w o , M o sk w a 1967, s. 38—15. 7 R . S u a u d e a u , L a d o c t r i n e é c o n o m i q u e d e C o l u m e l l a , P a r is 1957; A . I. M a l e n і n , P o l e m i k a p r o t i w z a k o n a u b i w a j u s z c z e g o p l o d o r o d i j a p o c z w y w d r i e w n o s t i , [w :] A k a d e m i l j a N a u k S S S R XLV A k a d e m i k u N. J a . M a r r u , M o s k w a -L e n in g ra d 1935, s. 523—527 ( n o n v i d i ) ; A u to r n ie c y tu je , n ie s te ty , ty c h p ra c . 8 M . E. S i e r g i e j e n k o , D w a t i p a s i e l s k i c h c h o z j a j s t w w I t a l i i w I w i e k e n .e . , „ Iz w d estija A k a d e m ii N au k S S S R ”, O td ie le n ije o b sz cz estw ien n ych n a u k , 1935, s. 573—598.
B A D A N I A N A D H IS T O R IĄ R O L N IC T W A S T A R O Ż Y T N E J IT A L II
493
ło w a n a n ie p rz e z b io g ra fa , k tó r y m oże u le c cza sam i p o k u sie p o w ię k s z a n ia zasłu g sw ego b o h a te ra , le c z p rzez b a d a c z a h is to r ii r o ln ic tw a p o sia d a ją c e g o w ię k s z ą s k a lę p o ró w n aw czą.
N a szczegó ln ą u w a g ę z a s łu g u je ró w n ie ż ro zd ział p o św ięco n y u p ra w o m p o lo w ym . J e s t to h is to r ia p o szczegó ln ych ro ślin u p ra w n y c h . A u to ra in te r e s u je , k ie d y k a ż d a z o m a w ia n y c h p rz e z n ieg o ro ś lin p o ja w iła się n a te re n ie I t a lii i ja k ą ro lę o d g ry w a ła w p o szczeg ó ln ych o k resach . Z w r a c a u w a g ę n a ro zm ieszczen ie g e o g ra fic z n e ro ślin u p ra w n y c h . W ie le m ie js c a p o św ię ca te ż a u to r o cen ie re n to w n o śc i p oszczegó ln ych k u ltu r z w r a c a ją c u w a g ę n a praco ch łon n o ść ic h u p r a w y , w y d a jn o ś ć , k w e s tię m n ie j szego lu b w ię k sz e g o w y c z e r p y w a n ia g le b y .
W d o ty c h cz a so w e j lite r a tu r z e p rz e d m io tu n a jc z ę ś c ie j z esta w ia n o c a łk o w icie m e ch an ic z n ie w ia d o m o śc i d o tyczące p o sz cz eg ó ln ych u p r a w w y s tę p u ją c e u au to ró w . Ł ą c z ą c je d n a k dan e z a w a r te w t r a k t a ta c h K a to n a i K o lu m e lli m ieszan o w iad o m o ści o dno szące s ię do ró ż n y ch o k re só w i te ry to rió w . K u ziszczin z e rw a ł z tego ty p u a h isto ry c z n y m u ję c ie m . H isto rię ro ś lin u p r a w n y c h m o żn a p rz e śle d z ić ty lk o a n a li z u ją c k o le jn o w s z y s tk ie w z m ia n k i o p o szczeg ó ln ych a u to ró w z w r a c a ją c p rz y ty m u w a g ę n a c zęsto tliw o ść ich w y s tę p o w a n ia o ra z ic h c h a ra k te r . T r a k ta t K ato n a, k tó ry o p isy w a ł p rzed e w s z y s k im sw o je p o siad ło ści n a te r e n ie K a m p a n ii, d o starcza w ia d o m o ści o r o ln ic tw ie tego o b szaru . W a rro , p o s ia d a ją c y p o siad ło ści w o k o lic a c h R e a te , sta n o w i źródło d la p o z n a n ia r o ln ic tw a k r a ju S a b in ó w . P o e m at W e rg iliu s z a je s t w y k o r z y s ty w a n y p rz ez K u z iszc z in a do p o z n a n ia ro ln ic tw a o bszaró w n a d p a d a ń sk ic h . W y d a je m i s ię je d n a k , że w w ie lu w y p a d k a c h p o e ta z M a n tu i m ógł s ię p o słu g iw a ć n ie ty lk o w sp o m n ie n ia m i ze siw ych ro d z in n y c h stro n , w k tó ry c h sp ęd ził d ziec iń stw o i m łodość. W m o m en cie p is a n ia „ G eo rg ik ” p rz e b y w a ł on n a te r e n ie p o łu d n io w ej I t a lii. R z e c z y w isto ść ro ln ic z a tego o b sz aru m o gła ró w n ie ż w p e w n y m s to p n iu z n ale ź ć o d bicie w jeg o p o em acie.
K u z iszcz in n ie z a c z y n a h is to rii p o szczeg ó ln ych u p r a w dopiero od II w . p .n .e., tj. od c za su p o w s ta n ia t r a k t a t u K ato n a, le c z s t a r a s ię w w ie lu w y p a d k a c h s ię g n ą ć w stecz. M a te ria ł a rc h e o lo g icz n y d la ty c h z a g a d n ie ń je s t, ja k d o tąd , dość s k ą p y i z u p ełn ie je sz c z e n ie o p ra c o w a n y . B ard z o c e n n y c h w ia d o m o śc i d o s ta rc z a ją za to d an e d o ty c z ą ce k u ltu r e lig ijn e g o 9. O gro m n y k o n s e rw a ty z m p a n u ją c y w te j d z ie d z i n ie p ow o d ow ał, że np. p r z y s k ła d a n iu o fia r p o słu g iw an o s ię ty m i r o ś lin a m i, k tó re b y ł y ro zp o w szech n io n e w e w c z e sn y m o k re s ie . T a k np. f a r (p sz en ica p ła s k u r k a ) od g r y w a ł a o g ro m n ą ro lę w ró ż n y ch o b rzęd ach r e lig ijn y c h , co m oże sta n o w ić dow ód, że b y ł to n a jw a ż n ie js z y ro d z a j zboża w e w c z e sn y m o k re s ie d z ie jó w R z ym u .
H is to ria p o szczegó ln ych ro ślin u p ra w n y c h rz u c a c z a sa m i zu p ełn ie n o w e św ia tło n a z a g a d n ie n ie p o stę p u tech n iczn eg o w r o ln ic tw ie s ta ro ż y tn e j I t a lii. W o k re sie , k tó r y d z ie li t r a k t a t K a to n a od e n c y k lo p e d ii P lin iu s z a , w I t a lii ro z p o w szech n ia s ię — ja k w y k a z a ł K u ziszczin — w ie le n o w y c h ro ś lin u p ra w n y c h , j a k : o w ies, k o n o p ie, seza m , p h a s e o l u s (w s p ię g a a n ie f a s o la !) o raz lu c e rn a . M a m y te ż u P lin iu s z a p ie r w szą w iad o m o ść o p o ja w ie n iu s ię ż y ta n a te re n ie I t a lii.
B a d a n ia n ad h is to rią p o szczeg ó ln ych u p r a w p o z w o liły a u to ro w i n a w y c ią g n ię c ie p e w n y c h o g ó ln ych w n io sk ó w d o ty c z ą c y c h s ta n u r o ln ic tw a I ta lii. J e s t on z w o len n i k ie m te z y „ o p ty m is ty c z n e j” g ło sz ące j, że p rz e c e n ia s ię u p a d e k k u ltu r zbo żow ych sp o w o d o w an ych k o n k u r e n c ją p ro w in c ji. R o d z im a p ro d u k c ja m u s ia ła w całości zasp o k o ić p o trze b y c a łe j I t a lii z w y ją t k ie m R z y m u i k ilk u w ię k s z y c h p o rtó w . N aw et w s a m y m R z y m ie o grom ne f a m i l i a e n ie w o ln ic z e b y ły ż yw io n e zbożem w y p ro d u k o w a n y m w ita ls k ic h p o siad ło ściach w ła ś c ic ie la . In n e u p r a w y p ró cz zboża c a łk o w icie c h y b a z a s p o k a ja ły p o trze b y m ie jsc o w e .
W y d a je m i się, że a u to r z w a lc z a ją c tez ę o k r y z y s ie r o ln ic tw a I t a lii p o su w a się 9 Z o stały one w y k o rz y s ta n e d la G re c ji w a r ty k u le Z. G a n s i n i e c , Z b o ż e w G re c ji w c z e s n o a rc h a ic z n e j, „ A rc h e o lo g ia ” t. V III, z. 1, 1956 [1958], s. 1— 48.
c z a sa m i z b y t d alek o . T a k n a p rz y k ła d (s. 170—:176) tw ie r d z i on, że w I w . n.e. isto tn e z n aczen ie m ia ł -proces z d o b y w a n ia n o w y ch ziem p o p rzez k a rc z o w a n ie la só w i o su sz an ie b a g ie n . 'Nie m o żn a n a tu r a ln ie n e g o w a ć , że z ja w is k a t a k ie is tn ia ły , lecz c h y b a n ie o d g ry w a ły one w ię k s z e j r o li eko n o m iczn ej. P o w o ływ a n ie s ię n a w y c ię c ie la s u z p o le c e n ia A g r ip p y koło je z io ra A rv e rn u m w K a m p a n ii n ie dow odzi niczego. B yło ono b o w iem sp o w o d o w an e b u d o w ą o k rę tó w w o je n n y c h p o trze b n yc h do w a lk i z S e k s tu s e m P o m p eju szem .
B ard zo cen n a je s t też p a r tia k s ią ż k i (s. 194—2-27) z a ty tu ło w a n a „N orm y p ra c y n ie w o ln ic z e j” . T y tu ł te g o p od ro zd ziału m oże c z y te ln ik a w p ro w a d z ić w b łąd , gdyż je s t zb yt w ą s k i. N o rm y p r a c y n ie d o ty c z yły ty lk o s a m y c h n ie w o ln ik ó w . A u to r a n a liz u je b ard zo d ro b iazgo w o w s z y s tk ie p rz e k a z y , dość z re sz tą lic z n e , j a k s ię okazało, d o tyczące w y d a jn o śo i p ra c y w ro ln ic tw ie I t a lii. J e s t to p ierw sz e w ła ś c iw ie w l it e r a tu r z e p rz e d m io tu t a k w y c z e r p u ją c e i k r y ty c z n e o p ra c o w a n ie ty c h is to tn y c h z a g a d n ie ń 10.
S zk o d a ty lk o , że a u to r w ty m w y p a d k u z b y t ś c iśle trz y m a ł s ię ra m ch ro n o lo gicz n y c h z azn aczo n ych w t y t u le k s ią ż k i. P e w n y c h w iad o m o ści d o ty c z ą cy c h w y d a jn o ś c i p ra c y m oże d o sta rc z yć t r a k t a t P a lla d iu s z a . P o w sta ł on w p ra w d z ie w k o ń cu IV lu b n a p o c z ątk u V w ., le c z jeg o a u to r w w ię k sz o śc i w y p a d k ó w w y k o rz y s ty w a ł s ta rsz e źró dła. Z n a jd u je m y ta m m ię d z y in n y m i n o rm y p ra c y p rz y zb io rach ję c z m ie n ia (V II 2, 1) u z a le ż n ia ją c e czas p ra c y od ja k o ś c i ro b o tn ik a . W ed łu g P a lla d iu s z a do bry ż n iw ia rz sk o si w c ią g u d n ia ję c z m ie ń z o b szaru , n a k tó ry m w y s ia n o 5 m o d i i , śre d n ie j ja k o ś c i — z o b szaru o bsian ego p rz e z 3 m o d i i , a zły — z jeszcze m n ie jsz e g o . J e s t to te k s t, k tó r y w a rto p od d ać d o k ład n ej a n a liz ie .
Z p u n k tu w id z e n ia źró dło znaw czego n a szczeg ó ln ą u w a g ę z a słu g u je a n a liz a d a n y c h z a w a r ty c h w e fr a g m e n ta c h t r a k t a t u agro no m icznego S a s e r n y (w ła ś c iw ie : o jc a i s y n a S a s e rn ó w ), k tó r y p o w stał w k o ń cu II lu b n a p o c z ątk u I w . p .n.e. w o p a r ciu o d o św ia d c z e n ia o b szaró w n a d p a d a ń s k ic h . J e s t to jeszcze je d e n p rz y k ła d m o żli w o ści b a d a w c z yc h , ja k ie d a je a n a liz a „ z a g in io n e j lit e r a t u r y a g ro n o m ic z n e j” lł .
P o ja w ie n ie się n orm p r a c y o raz ic h co raz to w ię k s z e u d o sk o n a la n ie , a u to r u w a ż a słu sz n ie za je d e n z is to tn y c h c z y n n ik ó w ro z w o ju r o ln ic tw a s ta ro ż y tn e j I ta lii. P ro ces ten p o leg ał n a ipołączeniu i s y s te m a ty z a c ji n orm p r a c y sto so w a n y c h w ró żn ych m ie jsc o w o śc ia c h I t a lii. W r e z u lta c ie p o w sta ły je d n o lite n o rm y z ró ż n y m i w a r ia n t a m i w z a leżn o ści od ro d z a ju g le b y , ro d z a ju u p r a w y itp .
A n a liz a n o rm p ra c y p o z w o liła też p o głębić znajo m o ść dw óch ty p ó w g o sp o d ark i: in te n s y w n e j i e k s te n s y w n e j. A u to r szczegółow o z e s ta w ia d an e z a w a r te w t r a k t a c ie K o lu m e lli, g o rąceg o z w o le n n ik a i p ro p a g a to ra g o sp o d a rk i w y b itn ie in te n s y w n e j o raz P lin iu s z a S ta rsz e g o , k tó r y p isze o go sp od arce e k s te n s y w n e j. B ard zo in te re s u ją c o
10 Z nam ty lk o n a s tę p u ją c e k ró tk ie o m ó w ien ia tego z a g a d n ie n ia : F. M . d e R o b e r t i s, C o n t r i b u t i v a r i i a l l a s t o r i a e c o n o m i c a e s o c i a l e d i R o m a , B a r i b. d., s. 70 n. — z e s ta w ie n ie p rz e k a z ó w bez żad n eg o k o m e n ta rz a ; K. D. W h i t e , T h e P r o d u c t i v i t y o f L a b o u r i n R o m a n A g r i c u l t u r e , „ A n tiq u ity ” 1965, s. 102—107 — z e s ta w ie n ie p e w n y c h d a n y c h d o ty c z ą cy c h w y d a jn o ś c i p ra c y w s ta ro ż y tn e j I t a lii n a tle p o ró w n aw cz ym . P or. t e n ż e , T h e E f f i c i e n c y o f R o m a n F a r m i n g u n d e r t h e E m p i r e , „ A g r ic u ltu r a l H is to r y ” 1956, s. 88; S . F. S t r і e 1 e c k i j, K l e r y C h e r s o n e s a T a w r i c z e s k o g o , „ C h e rso n e ssk ij S b o rn ík ” t. V I, 1961, s. 149 n. (z b łęd am i). Z a g a d n ie n ie w y d a jn o ś c i p r a c y w r o ln ic tw ie I t a lii o m aw iam w p r a c y P o s t ę p t e c h n i c z n y a p r o b l e m · s i ł y r o b o c z e j w r o l n i c t w i e s t a r o ż y t n e j I t a l i i (w d ru k u ).
W w ie lu p u n k ta c h m o je u ję c ie z a g a d n ie n ia ró żn i s ię od tego , k tó re d a je K u ziszczin. R ó żn ice te w y n ik a ją g łó w n ie z f a k tu , że u w a ż a m p o d sta w o w y t e k s t w t r a k ta c ie K o lu m e lli m ó w ią c y o w y d a jn o ś c i p ra c y (!R . r ., II 1-2) z a zapo życzo n y p ra w ie w cało ści z t r a k t a t u S a s e rn ó w . D o tych czas u w a ża n o , że ty lk o jed n o z d an ie K o lu m e lli (R. r„ II 1>2, 7), g d z ie a u to rz y ci s ą w y m ie n ia n i e x p r e s s i s v e r b i s , zostało p rz e ję te z tego t r a k t a tu .
11 P o r. J . K o l e n d o , r e c e n z ja z p r a c y M. E. S i e r g i e j e n k o , O c z e r k i p o
B A D A N I A N A D H IS T O R IĄ R O L N IC T W A S T A R O Ż Y T N E J IT A L II
495
w y p a d ła c h a r a k t e r y s ty k a teg o o statn ieg o ty p u g o sp o d ark i. N ie m ia ła o n a n ic w sp ó l nego z w ie lk im i d o m e n a m i-la ty fu n d ia m i. P lin iu s z , z w o len n ik g o sp o d a rk i e k s te n s y w n e j, w y s tę p u je b ard zo ostro p rz e c iw k o la ty fu n d io m . G o sp o d ark a e k s te n s y w n a , podobnie z re sz tą ja k i g o sp o d a rk a in te n s y w n a w ią z a ł a s ię z p o siad ło ściam i ( v t t l a e ) śre d n ic h ro z m iaró w , o p a rty m i n a p r a c y n ie w o ln ic z e j. R ó ż n ic a p o m ięd zy o b yd w o m a ty p a m i s p ro w a d z iła s ię ty lk o do w ie lk o ś c i n a k ła d ó w . W g o sp o d a rstw a c h ty p u e k s te n sy w n e g o u p ra w ia n o z ie m ię , ja k p o k a z u ją d an e d o tycz ące n orm p ra c y , tro ch ę m n ie j 's ta ra n n ie . J e d n a k , zd an ie m a u to ra , m o żn a m ó w ić o d o b rej u p r a w ie z iem i w ty m ty p ie g o sp o d ark i.
M n ie j u w a g i p o św ię c a m oże a u to r go sp od arce in te n s y w n e j. W y d a je m i się , że p a n o w a ła ona w ła ś c iw ie w b ard zo n ie lic z n y c h p o siad ło ściach n a le ż ą c y c h do d o sko n a ły c h ro ln ik ó w , k tó rz y u ż y w a ją c słów iP iin iu sz a [>N. H. X V Iill 6(7) § 37] u p r a w ia li z iem ię n ie ty lk o d la k o rz y śc i ek o n o m iczn ych , a le ró w n ie ż i d la „ s ła w y ” . B y li to lu d z ie głęboko z a in te re s o w a n i k w e s tia m i ro ln ic tw a , b ard zo często e k s p e r y m e n ta to rzy. O prócz K o lu m e lli n a le ż y tu w y m ie n ić w z o ro w y c h ro ln ik ó w , ja k A c iliu s S th e - n e lu s, czy V e tu le n u s A e g ia lu s , o k tó r y c h p isze P lin iu s z [IN. H. X IV 4(5) § 48 n ]. W a rto zw ró cić u w a g ę , że zaró w n o K o lu m e lla , ja k i ci „w zo ro w i r o ln ic y ” in te r e s o w a li się szczegó ln ie u p r a w ą w in n e j la to ro śli.
Z n aczen ie tego ty p u g o sp o d a rstw in te n s y w n y c h n ie m oże b yć m ierzo n e je d n a k ty lk o sto p n iem ic h ro z p o w sz ech n ien ia. O d egrały one b o w iem o gro m n ą r o lę w ro z w o ju te c h n ik a g r a r n y c h . A n a liz u ją c zaś, w o p a rc iu o t r a k t a t K o lu m e lli, d an e d o ty czące g o sp o d a rk i in te n s y w n e j p o z n a je m y n ie ja k o w a r to ś c i g ra n ic z n e w y d a jn o ś c i p r a c y , ja k ie m ogło o sią g n ą ć ro ln ic tw o s ta ro ż y tn e w k o n k re tn y c h w a r u n k a c h te c h n o lo g iczn ych i g o sp o d arczo -sp o łeczn ych .
S t u d iu ją c d a n e m ó w ią c e o n o rm ach p r a c y K u ziszczin in te r e s u je s ię szczegó ln ie k w e s tią w y d a jn o ś c i p ra c y n ie w o ln ic z e j. A u to r s ta r a s ię u d o k u m e n to w ać tez ę, że w y d a jn o ś ć p ra c y n ie w o ln ik a b y ła n iż sz a n iż czło w iek a w o ln ego . P o d staw o w eg o a r g u m e n tu d o sta rc z a a u to ro w i a n a liz a f r a g m e n tu iS a se rn y p rz e k a z a n e g o p rz e z W a rr o n a 1'2, k tó r y b rz m i: „ S a s e rn a p isze, że do u p r a w y 8 ju g e r ó w w y s ta r c z y 1 człow iek. P o w i n ie n je sk o p ać w c ią g u 45 d n i, ch o ciaż m oże w c ią g u 4 d n i sk o p ać 1 ju g e r . P o zo stałe 13 d n i są stra c o n e z pow odu choro by, złej p ogody, b ezczyn n o ści i n ie s ta ra n n o ś c i”. T en b ard zo in te r e s u ją c y te k s t m oże b y ć d o sko n ałym dow odem św ia d c z ą c y m o b r a k u z a in te re s o w a n ia n ie w o ln ik a r e z u lta ta m i s w o je j p ra c y . W ed łu g K u z iszcz in a (s. 206 n.) p o w y ższ a k a lk u la c ja m a je d n a k m ó w ić n a m d o kład n ie, o ile p r a c a n ie w o ln ic z a b y ła w p o siad ło ści S a s e r n y m n ie j w y d a jn a od p r a c y łudzi w o ln y ch . R ó ż n ic a t a w e d łu g a u to ra w y n o s iła 40% . T ego t y p u o b lic z e n ia są b łędne. A u to r n ie ro zró żn ia tu dw óch n ie p o k r y w a ją c y c h s ię ze sobą p o ję ć ; ek o n o m iczn a w y d a jn o ś ć p r a c y i sp o łeczn a w y d a jn o ś ć p ra c y . T a o s ta tn ia ró żn i się od eko n o m iczn ej w y d a jn o ś c i p r a c y ty m , że za p o d sta w ę b ierz e s ię n ie f a k ty c z n ie w y d a tk o w a n y n a p ro d u k c ję czas p ra c y , le c z lic z b ę ro b o tn ik ó w z a tru d n io n y c h w p ro d u k c ji. N iep ełn e w y k o rz y s ta n ie s ił y ro b o czej p o w o d u je , że sp ołeczn a w y d a jn o ś ć p r a c y jes't z w y k le n iż sz a od w y d a jn o ś c i eko n o m ic z n e j 13 W w y p a d k u o p isan ym p rzez S a s e r n ę deszcze s ta n o w iły o b ie k ty w n ą p rz e szko d ę w k o p a n iu z iem i n ie z a le ż n ie od teg o , czy p rz y w y k o n y w a n iu t e j p ra c y z a tru d n io n y b y ł n ie w o ln ik czy ro b o tn ik n a je m n y , a n a w e t sa m w ła ś c ic ie l. S fo rm u ło w a n ie -S asern y m oże b y ć w ła ś n ie w p ro st k la s y c z n y m p rz y k ła d e m ró ż n ic y p o m ięd zy p o ję c ie m eko n o m iczn ej a sp ołeczn ej w y d a jn o ś c i p ra c y . Z a słu g u je ono w ię c d la te g o
12 V a r r o, R . r. I 18, Z: S a s e r n a s c r i b i t s a t ó s e s s e a d i u g e r a V III k o m i n e m ,
u n u m ; ę a d e b e r e c u m c o n f o d e r e d i e b u s XLV, t a m e t s i q u a t e m i s o p e r í š s i n g u l a o p e r a p o s s i t ; s e d r e l i n q u e r e s e o p e r a s X I I I v a l e t u d i n i , t e m p e s t a t i , i n e r t i a e , i n d i l i g e n t i a e .
13 P o r. P o j ę c i a e k o n o m i c z n o - r o l n i c z e , „ Z esz y ty P ro b le m o w e P o stęp ó w N au k R o l n ic z y c h ”, z. 68. W a rs z a w a 1967, s. 21.
n a s p e c ja ln ą u w a g ę w ła ś n ie ja k o c ie k a w y p rz y k ła d r e f le k s ji s ta ro ż y tn y c h n ad sto s u n k a m i ek o n o m ic zn y m i.
N ie ty lk o t a p ró b a dokład nego p o ró w n a n ia w y d a jn o ś c i p ra c y n ie w o ln ic z e j i p r a c y w o ln y c h n a je m n ik ó w m oże b u d zić z a strz e ż e n ia . A u to r s t a r a s ię w y k a z a ć z k o le i (s. 223—227), że p ra c a n ie w o ln ik ó w b y ła b a rd z ie j w y d a jn a n iż p ra c a d ro b n ych p ro d u cen tó w lu b d z ierż a w c ó w u p r a w ia ją c y c h sa m o d z ie ln ie m a ły k a w a łe k ziem i. N ie s te ty , p rz e p ro w ad z o n y p rzez a u to ra sz a c u n ek je s t c a łk o w icie d o w o ln y . D laczego b o w ie m m a m y p r z y ją ć , że d z ia łk a z ie m i d rob n ego w ła ś c ic ie la m ia ła 20 lu b 30 ju g e - ró w , a z w łasz cza d laczego p ra c o w a ły n a n ie j 3— i osoby. Z a sa d n ic z a te z a a u to ra , że w d ro b n e j go sp o d arce c h ło p sk iej o bsad a s iły rob o czej b y ła w ię k s z a n a je d n o stk ę p o w ie rz c h n i, a w y d a jn o ś ć p r a c y n iższ a n iż w p o siad ło ści o p a rte j n a p ra c y n ie w o l n ic z e j, w y d a je s ię słu sz n a z p u n k tu w id z e n ia teo re ty c zn e g o . N ie m a m y je d n a k ż a d n y c h d a n y ch , ż eb y tez ę tę u d o k u m en to w ać. W o b yd w u z a n a liz o w a n y c h tu w y p a d k a c h a u to r poszedł z b y t d a le k o w p io n ie r s k ie j zu p ełn ie in te r p r e ta c ji t a k cenn ego , a je d n o c z e śn ie t a k r e w e la c y jn e g o m a te ria łu , ja k im o k a z a ły s ię d an e d o tyczące norm p r a c y w r o ln ic tw ie I t a lii.
W ie le m ie js c a p o św ię c a też K u ziszczyn zag a d n ien io m s p e c ja liz a c ji i k o o p e ra c ji p ra c y , k tó re jeg o z d a n ie m b y ł y w ła ś n ie p o d sta w ą w y ż s z e j w y d a jn o ś c i p r a c y n ie w o l n ic z e j w p o siad ło ściach śre d n ic h ro z m ia ró w w p o ró w n a n iu z d ro b n ą g o sp o d ark ą ch ło p ską. A u to r z w r a c a u w a g ę n a t a k ie c z y n n ik i, ja k m ożność zao szczęd zen ia n a r z ę dzi, a z w łasz cza s iły p o c ią g o w e j, w ra m a c h w ię k s z e j g o sp o d ark i. P rz e p ro w a d z a on ró w n ie ż d ro b iaz g o w ą a n a liz ę te rm in ó w o z n a c z a ją c y c h ró żn e k a te g o rie ro b o tn ik ó w , w z a leżn o ści od w y k o n y w a n y c h p rz ez n ic h z a ję ć . A n a lo g ic z n y z a b ie g w sto su n k u do n a z w o k r e ś la ją c y c h lu d z i n a le ż ą c y c h do a d m in is tr a c ji pozw o lił n a w y c ią g n ię c ie c ie k a w y c h w n io sk ó w d o ty c z ą cy c h p ro p o rc ji p o m ięd z y lu d ź m i z a tru d n io n y m i b ezp o śred nio w p ro d u k c ji a lu d ź m i z a p a r a tu n ad zo ru . L ic z b a lu d z i n a le ż ą c y c h do t e j o sta tn ie j k a te g o r ii w z r a s ta ł a w r a z ze w z ro ste m w ie lk o ś c i p o siad ło ści i to n ie w sposób w p ro st p ro p o rc jo n a ln y le c z z n ac z n ie s z y b c ie j. F a k t te n p o w o d o w ał n ie re n to w n o ść z asto so w a n ia p r a c y n ie w o ln ik ó w w w ie lk ic h p o sia d ło śc ia c h z ie m sk ic h — la ty f u n d ia c h . B yła o n a o p ła ca ln a ty lk o w p o sia d ło śc ia c h śre d n ic h ro z m ia ró w , g d z ie k o s z ty a p a r a tu n a d zorczego n ie b y ł y je szc z e ta k w y s o k ie .
A u to r p rz e p ro w a d z a ró w n ie ż a n a liz ę p ołożen ia n ie w o ln ik ó w z a tru d n io n y c h w r o ln ic tw ie z w r a c a ją c szczeg ó ln ą u w a g ę n a k w e s tię p o ż y w ie n ia o ra z d łu g ości d n ia p r a c y . N ie w s z y s tk ie w y w o d y w y d a ją m i s ię p rz e k o n y w a ją c e . W ie le z n ic h o p a rty ch je s t n a p e w n y c h o b licz en iach , w k tó ry c h e le m e n t p rz y b liż e n ia i s z a c u n k u o d g ry w a z b y t w ie lk ą ro lę . P rz y k ła d e m m oże b yć k a lk u la c ja , k tó r a m ia ła w y k a z a ć n ie o p ła caln o ść w y c h o w a n ia n ie w o ln ik a w dom u (s. 287). A u to r o b licza, ile m ogło k o szto w ać u tr z y m a n ie d z ie c k a do sz esn aste g o ro k u ż y c ia . P o d s ta w ą ty c h o bliczeń je s t połow a r a c ji p o ż y w ie n ia , k tó r ą d o sta w a ł n ie w o ln ik "nie p ra c u ją c y fiz y c z n ie w go sp od arce K ato n a. N ie w o ln ik je d n a k z a c z y n a ł p ra c o w a ć c h y b a w c z e ś n ie j n iż w 16 ro k u ż y c ia . P ró c z tego n ie m o żem y sp ro w a d za ć do w sp ó ln eg o m ia n o w n ik a k o sz tó w u trz y m a n ia i cen n iew o ln ik ó w . N asze w iad o m o śc i o c e n ac h w sta ro ż y tn o śc i są b o w iem z b yt s k ą p e i odnoszą s ię do ró ż n y ch o k resó w i te ry to rió w . Z b y t w ie le je s t w t e j k a lk u la c ji e le m e n tó w n ie w ia d o m y c h o raz sz ac u n k o w y c h , a b y m o gła ona p o p rzeć tez ę o n ie o p ła c a ln o śc i w y c h o w a n ia n iew o ln ik ó w . K u ziszczin n ie u w z g lę d n ił te ż n a jw a ż n ie js z e g o c h y b a c z y n n ik a d e c y d u ją c e g o o re n to w n o śc i n ie w o ln ik ó w u ro d zo n ych w dom u
( v e r n a e ) . Z a k u p n ie w o ln ik a w y m a g a ł z a a n g a ż o w a n ia p e w n e j s u m y p ie n ię d z y , pod
czas g d y p rz y w y c h o w a n iu d z ie c k a w y d a tk i, m oże c z a sa m i n a w e t w su m ie i w ię k sz e , ro z k ła d a ły s ię n a sz e re g la t i b y ły d lateg o w ła ś c iw ie p ra w ie n ie d o strz e g a ln e Vl.
14 Z w ró c iła n a to u w a g ę I. B i e ż u ń s k a - M a ł o w i s t w a r t y k u le d o ty c z ą cym n ie w o ln ic tw a w E gip cie g re c k o -rz y m s k im ( R e c h e r c h e s s u r l ’e s c l a v a g e d a n s
l ’E g y p t e r o m a i n e , „C o m p tes re n d u s d e l ’A c a d é m ie d es In sc rip tio n s e t B e lle s L e t tr e s ”
B A D A N I A N A D H IS T O R IĄ R O L N IC T W A S T A R O Ż Y T N E J IT A L II
497
C h c ia łb y m zw ró cić jeszcze u w a g ą n a k ilk a błędów czy też k w e s tii d y s k u s y jn y c h d o ty c z ą c y c h p e w n y c h z a g a d n ie ń szczegółow ych.
O m a w ia ją c k w e s tie z m ian k lim a ty c z n y c h a u to r (s. 14) p o w o łu je s ię n a z d an ie S a s e rn ó w (u K o lu m e lli, R . r., I 1, 5), że w ich c za sach o liw k a i w in n a la to ro ść ro sn ą w m ie jsc o w o śc ia c h , w k tó ry c h p op rzednio n ie w y s tę p o w a ły . P o n ie w a ż S a s e rn o w ie k o r z y s ta li z d a n y c h astro n o m a H ip p a rc h a , ż y ją c e g o w II w . p .n .e., a le o p ie ra ją c e g o się n a m a te r ia ła c h sw o ich p o p rz ed n ik ó w z III/IV, a n a w e t V w . p .n.e., K u ziszczin chce tu w id z ie ć dow ód n a is tn ie n ie z m ian k lim a ty c z n y c h , k tó re w e d łu g s p e c ja lis tó w m ia ł y m ie js c e ok. ro k u 500 p .n .e. H ip o teza ta n ie w y d a je s ię m o ż liw a do p r z y ję c ia H ip p a rc h m ógł s ię oprzeć n a o b s e rw a c ja c h p o c z y n io n y c h w G re c ji i n a te re n ie ś w ia ta h e lle n isty c z n e g o , podczas g d y S a s e rn o w ie p is a li o p ółnocnej I ta lii. P rz e su n ię c ie się p ó łn o cn ych g r a n ic u p r a w y w in n e j la to r o ś li i o liw k i m o żn a w y ja ś n ić w e d łu g R . D i o n a 15 r a c z e j d z ia ła ln o śc ią czło w iek a.
Z e s ta w ie n ie w ie lk o ś c i o p a d ó w w e d łu g k a le n d a r z a K o lu m e lli (s. 2J. n.) n ie je s t sp orząd zon e p o p ra w n ie . A u to r u w z g lę d n ił b o w iem w y łą c z n ie ty lk o d n i d eszczo w e, p odczas g d y n a le ż a ło b y u w z g lę d n ić je sz c z e d n i, w k tó r y c h p a d a ł g ra d i śn ieg . W z w ią z k u z ty m z m ien i s ię ró w n ie ż w y k r e s n a s. 22.
N iesłu sz n e je s t p o w o ły w a n ie s ię p rz y o m a w ia n iu d a w n o śc i p s z e n ic y (t r i t i c u m ) w I t a lii (s. 91) n a sło w a W a rro n a , R . r., I 1, 6: R o b i g u m a e F l ó r a m , q u i b u s p r o p i t i i s
n e q u e r o b i g o f r u m e n t a a t q u e a r b o r e s c o r r u m p i t , n e q u e n o n t e m p e s t i v e f l o r e n t .
T erm in f r u m e n t a o zn acza b o w iem różn ego ro d z a ju z b o ż a 16.
W y ja ś n ia ją c p o ja w ie n ie s ię n a te r e n ie I t a lii c i c e r p u n i c u m (s. 146, p rz yp . 151) a u to r w y s u w a n ie słu sz n y a rg u m e n t, że o k re ś le n ie „ p u n ic k i” n ie m ogło p rz e trw a ć od II w . p .n.e. do czasó w K o lu m e lli. W rz e c z y w isto śc i m a m y w ie le p rz y k ła d ó w n a z w ró ż n y ch p rz ed m io tó w i ro ś lin z o k re śle n ie m „ p u n ic k i” 17.
N ie m o żn a też w ią z a ć (s. 163) p o ja w ie n ia s ię lu c e r n y ( m e d i c a ) z o ż y w ie n ie m k o n ta k tó w z P a r ta m i w o k re s ie , k ie d y p o w stał t r a k t a t W a rro n a i p o em at W e rg iliu s z a . N az w a m e d i c a dow odzi z n a c z n ie w c z e śn ie jsz e g o z a p o z n an ia s ię G rek ó w z tą ro ś lin ą .
P ró b a w y ja ś n ie n ia (s. 199), d laczeg o K ato n n ie p o d a je norm p r a c y p rz y u p r a w ie k u ltu r zbożow ych, n ie je s t p rz e k o n y w a ją c a . A u to r w ią ż e to z w ię k s z y m u ż y c ie m n a je m n e j s ił y ro b o czej p rz y u p r a w ie zboża o raz z m n ie js z y m sto p n iem p o w ią z a n ia z r y n k ie m . B a rd z ie j -praw dopodobne w y d a je się w y ja ś n ie n ie tego f a k tu h is to rią p o w s ta n ia czy te ż k o m p o z yc ją t r a k t a t u K atom a, k tó r y p e w n e k w e s tie o m a w ia b ard zo szero ko n ie w s p o m in a ją c z k o le i o in n y c h , m oże n a w e t w a ż n ie js z y c h .
H ip o teza o p o w szech n ym sto so w a n iu tró jp o ló w k i w g o sp o d a rstw ie S a s e rn ó w (s. 205 p rz yp . 14), n ie p o p a r ta z re sz tą ż a d n y m i a rg u m e n ta m i, n ie je s t m o ż liw a do p rz y ję c ia . N iesłu szn ie te ż a u to r u w a ż a (s. 204), że S a s e rn o w ie p is a li o p o lu , n a k tó r y m ro s ła o liw k a lu b d rz e w a ow ocow e o ra z w in o ro śl. W e fra g m e n c ie , k tó r y c y tu je K o lu m e lla (R. r. II 12, 7) je s t m o w a o a r b u s t u m , t j. u p r a w ie w in n e j la to r o ś li ro z p ię te j n a d rze w a ch . W y ją tk o w o zaś ty lk o ro lę podpór s p e łn ia ła o l iw k a ls.
W t a b lic y -na s. 213 p o d a ją c e j n o rm y p r a c y w e d łu g K o lu m e lli (R. r. II 12), w r u b ry c e „ o rk a ”, zaznaczono p rz y lu c e r n ie O. J e s t to b łęd n e, g d y ż w te k ś c ie K o lu m e lli b r a k je s t t y lk o lic z b y d n i o rk i, co s ię w ią ż e z re sz tą ze sp e c y fic z n ą fo rm ą u p r a w y t e j ro ś lin y . W t a b lic y t e j w y s tę p u je też k i l k a in n y c h błęd ów (lic z b y w złych k o lu m n ach ). 15 R . D i o n, H i s t o i r e d e l a v i g n e e t d u v i n e n F r a n c e d e s o r i g i n e s a u X I X - e s i è c l e , P a r is 1959, s. 98. 16 P or. D ig. L 16, 77. 17 W . E n s s l i n , D e r E i n f l u s s K a r t h a g o s a u f S t a a t s v e r w a l t u n g u n d W i r t s c h a f t d e r R ö m e r , [w :] R o m u n d K a r t h a g o , L e ip z ig [1943], s. 288 n. 18 P l i n . , N. H. X V II 2Э(35) §200; F l o r e n t i n e s (G eop., IV 1, 12) u w a ż a , że m o żn a sa d z ić o liw k ę w p la n t a c ji w in n e j la to ro ś li, p o d k r e ś la ją c je d n a k , że n ie w s z y s c y a u to rz y s ą teg o z d an ia.
W ty tu ła c h c y to w a n y c h p r a c p is a n y c h affiabetem ła c iń s k im je s t sporo błędów (z re g u ły n ie m a a k c en tó w ). C z y te ln ik o d czu w a te ż b ra k in d e k s u źródeł o raz in d ek su te rm in ó w łac iń sk ic h .
P o w yższe u w a g i k ry ty c z n e , p o d a n e z o b o w ią zk u re ce n z e n ta , n ie u m n ie js z a ją w a r to ś c i p ra c y K u z iszc z in a. J e s t ona n ie ty lk o n a jb a r d z ie j k o m p le tn y m i k ry ty c z n y m z e s ta w ie n ie m m a te ria łó w d o ty c z ą cy c h wietlu a sp e k tó w h is to rii ro ln ic tw a I ta lii. P o k a z u je ona ta k ż e m eto d ę b a d a ń n ad ro ln ic tw e m s ta ro ż y tn e j I t a lii.
*
P r a c a D o h r a s t a r a s ię d ać o b raz ro z w o ju r o ln ic tw a I t a lii w o k re sie II — I w . p.n .e. w o p a rc iu o t e k s t y t ra k ta tó w ag ro n o m ic z n y c h .K atona i W a rro n a . A u to r s tu d iu je k o le jn o p ołożenie p o siad ło ści z ie m sk ic h z p u n k tu w id z e n ia w a r u n k ó w n a tu r a ln y c h i go sp o d arczych , ja k ró w n ie ż w ie lk o ś c i ty c h p o siad ło ści. Z o stały ró w n ież p rz e d sta w io n e k w e s tie d o tyczące p o szczegó ln ych d z iałó w g o sp o d ark i ro ln e j, ro d z a jó w u p r a w o ra z p o sz cz eg ó ln ych z a b ie g ó w a g ro te c h n ic z n y c h . W re sz c ie tro c h ę m ie js c a a u to r p rz e z n a c z a n a o m ó w ien ie p ro b le m u s iły rob o czej w r o ln ic tw ie I ta lii. J e s t to p ro b le m a t y k a b ard zo ro zleg ła. K ażd e z p o ru sz o n yc h tu z a g a d n ie ń m ogłoby stać s ię p rz e d m io te m sp e c ja ln e g o stu d iu m . S t ą d też z a w ę ż e n ie ra m ch ro n o lo giczn ych do o kresu r e p u b lik i te o re ty c z n ie m oże w y d a w a ć s ię z a b ie g ie m u z asad n io n y m . W p r a k ty c e je d n a k z a b ie g ten b ard zo p o w ażn ie o b n iża w a rto ś ć p ra c y . Z n aczn ie le p ie j b yło b y, ż e b y a u to r o g ra n ic z y ł s ię do p e w n y c h ty lk o z a g a d n ień . M ógłby je w te d y le p ie j o p rac o w ać w o p a rc iu o całą b azę źródłow ą.
H. D ohr n ie ch ciał d ać m o n o g ra fii dw ó ch g o sp o d a rstw czy r a c z e j ty p ó w go sp o d a r s tw o p isa n y c h w t r a k t a ta c h K a to n a i W a rro n a . Je g o a m b ic ją było p o k az an ie d z ie jó w ro ln ic tw a i u c h w y c e n ie b ard zo isto tn y c h zm ian zach o d zących w s tru k tu r z e a g r a r n e j I t a lii w o k re s ie r e p u b lik i. O s ią g n ię c ie tego c e lu ty lk o w o p a rc iu o t r a k t a t y K a to n a i W a rro n a n ie je s t je d n a k zu p ełn ie m o żliw e. N ie zaw sze d a s ię p o ró w n y w a ć ze sobą d an e z a w a r te w d ziełach t y c h dw ó ch au to ró w . T ra k ta t K a to n a je s t b ardzo sp e c y fic z n y . N ie k tó re s p r a w y d la n a s d ru g o rz ę d n e są ta m o m a w ia n e b ard zo szcze gółow o, p odczas g d y o in n y c h , zn aczn ie w a ż n ie js z y c h , b ra k je s t n a w e t ja k ie jś w z m ia n k i, g d yż b y ły one d la K a to n a c a łk o w ic ie o czy w iste . P ró cz tego trz e b a p a m ię ta ć , że n a jb o g a ts z y m i źró d łam i do d z iejó w r o ln ic tw a s ta ro ż y tn e j I t a lii s ą : t r a k t a t K o lu m e lli w X II k s ię g a c h o ra z n ie k tó re p a r tie „ N a tu ra lis H is to ria e ” P lin iu s z a S ta rsz e g o .
O g ran icz en ie s ię ty lk o do tr a k ta tó w a g ro n o m ic z n y c h K ato n a i W a rro n a p ow o d u je n ie ty lk o b a rd z o p o w ażn e zu b o żen ie o b raz u r o ln ic tw a I t a lii. P rz e k r e ś la ono po p ro stu m ożność p rz e ś le d z e n ia e w o lu c ji s t r u k t u r y a g r a r n e j P ó łw y sp u A p e n iń sk ie g o w sta ro ż y tn o ści. U c h w y c e n ie z m ian je s t m o żliw e d z ię k i p o ró w n y w a n iu d an y ch z a w a r ty c h u p o szczeg ó ln ych p is a rz y ro ln ic z y c h . Z n a m ie n n a je s t pod ty m w z g lę d e m k o n s tr u k c ja k la s y c z n e j ju ż dziś p r a c y G u m m e r u s a ® , k tó r y po k o le i o m aw ia go sp o d arstw o K ato n a, W a rro n a i K o lu m e lli d a ją c w ten sposób n ie ja k o 3 p rz e k ro je ch ro n o lo giczn e r o ln ic tw a I t a lii w II w . p .n .e., I w . p .n .e. i w I w . n.e.
B a d a n ia M . E. S ie r g ie je n k o p o z w o liły n am n a b ard zo p o w ażn e w z b o g acen ie o b ra z u ro z w o ju r o ln ic tw a I t a lii. J e j s tu d ia n a d „ n ie zn an ą lit e r a t u r ą ag ro n o m icz n ą ” 20, n a d t e k s ta m i p is a rz y ro ln ic z y c h , z k tó r y c h zac h o w ały s ię ty lk o f r a g m e n t y 21, p o zw o liły n a dość d o kład n e n ie k ie d y z re k o n stru o w a n ie o b razu g o sp o d a rstw a S a s e r
-19 H. G u m m e r u s , D er römisch-e G u t s b e t r i e b a l s w i r t s c h a f t l i c h e r O r g a n i s m u s n a c h d e n W e r k e n d e s C a t o , V a r r o u n d C o l u m e l l a , „K lio ” B e ih e ft 5, L e ip z ig 1906. 20 P a r a f r a z u ję tu t y t u ł p r a c y H. В a r d o n , L a l i t t é r a t u r e l a t i n e i n c o n n u e t. I—II, P a r is 1952—JOôfï. 21 Poť; R . R e i t ż e n s t e i n, D e s c r i p t o r u m r e v r u s t i c a e q u i i n t e r c e d u n t i n t e r C a t o n e m e t C o l u m e l l a m l i b r i s d e p e r d i t i s , diss. B e ro lm i 1884.
B A D A N I A N A D H IS T O R IĄ R O L N IC T W A ST A R O Ż Y T N E J IT A L II
499
nów , T rem eiliu sza S k r o fy czy K o rn e liu sz a C elsu sa. W ie le w a ż n y c h asp ektó w r o l n ic tw a s ta ro ż y tn e j I t a lii z n a m y w ła ś n ie d zięk i stu d io m n ad fra g m e n ta m i p isa rz y ag ro n o m iczn ych , k tó r y c h d zieła n ie d o tarły do n a s W całości. T a k np. n a jb a rd z ie j d o k ład n ych d a n y c h o w y d a jn o ś c i p r a c y w ro ln ic tw ie sta ro ż y tn e j I t a lii d o sta rc z a ją n a m fr a g m e n ty t r a k t a tu S a s e rn ó w . T yp g o sp o d ark i e k s te n s y w n e j m ożem y poznać
d z ięk i fra g m e n to m K o rn e liu sz a C e lsu sa .
W s tu d ia c h n ad ro ln ic tw e m s ta ro ż y tn e j I t a lii n ie m ożna s ię w ię c dziś o g r a n ic z y ć do tr a k ta tó w K ato n a, W a rro n a i K o lu m e lli, ja k to robił h . G u m m eru s w 1906 r. T rzeb a ró w n ie ż u w z g lę d n ia ć in n y c h p is a rz y ag ro n o m iczn ych , z k tó ry c h zach o w ały s ię ty lk o fra g m e n ty . P ró c z tego n ie m o żn a zap o m in ać o G eo rg ik ach W e rg iliu s z a , e n c y k lo p e d ii P lin iu s z a S ta rsz e g o , t r a k t a c ie P a lla d iu s z a o ra z o sc h o liac h do „ B u k o lik ” i „ G eo rg ik ” W e rg iliu s z a .
D z ięk i ty m w s z y s tk im tek sto m m o żn a o trz ym ać sz e re g o brazó w ro ln ic tw a rz y m sk ie g o w ró ż n y ch p rz e k ro ja c h ch ro n o lo giczn ych . Co w ię c e j w ie le z ty c h t e k stó w m o żem y tra k to w a ć ja k o źró dła do p o z n a n ia r o ln ic tw a n a o k re ślo n y m te re n ie . J e ś li t r a k t a t K ato n a o p ie ra s ię głó w n ie n a o b s e rw a c ja c h p o czyn io n ych w K am p an ii, W a rro n a — w k r a ju S a b in ó w , a K o lu m e lli w o k o lic ac h R z y m u , to a n a liz a fr a g m e n tó w S a s e r n y p o z w a la n a m p oznać ro ln ic tw o G a lii P rz e d a lp e js k ie j. Do tego sam ego re g io n u (ok o lice M anitui) odnoszą s ię w zn acz n ym sto p n iu d an e z a w a rte u W e r g iliu sz a, k tó r y je d n a k w y k o rz y s ty w a ł w „ G eo rg ik ach ” znajo m o ść r o ln ic tw a p o łu d n io w ej I t a lii. S to s u n k i a g r a r n e w G a lii P rz e d a lp e js k ie j m o żem y p oznać ró w n ie ż d z ięk i sch o lio m do „ B u k o lik ” i „ G eo rg ik ” W e rg iliu s z a , k tó re c z e k a ją jeszcze n a o d k ry c ie ja k o b ard zo cen n e sa m o istn e źródło do d z iejó w r o ln ic tw a . W w ie lu w y p a d k a c h m o żem y n a w e t o k re ślić t y p g o sp o d a rk i (in te n s y w n a i e k s te n s y w n a ), k tó r ą o p is y w a li p oszczegó ln i a u to rz y z a jm u ją c y s ię ro ln ic tw e m .
T a k w ię c ro z p o rz ąd z am y sz e re g ie m k o n k re tn y c h „ o b razó w ” r o ln ic tw a ita ls k ie g o . N a tu r a ln ie ró ż n ią się one m ię d z y sobą pod w z g lę d e m b o g a c tw a szczegółów d o ty c zą cy c h ró ż n y ch asp e k tó w g o sp o d ark i w ie js k ie j. W p r a k ty c e je d n a k z a jm u ją c się ja k im ś z a g a d n ie n ie m z d z ie jó w r o ln ic tw a ita ls k ie g o zaw sze m o żem y z e s ta w ia ć i p o ró w n y w a ć co n a jm n ie j k ilk a te k s tó w o d n o szących s ię do ró ż n y c h o kresó w , ró ż n y ch te ry to rió w , a często te ż i ró ż n y ch ty p ó w g o sp o d ark i.
O g ran icz en ie się, ja k to u c z y n ił H. D ohr, ty lk o do dw óch p rz e k ro jó w w o p a rc iu 0 te k s ty K a to n a i W a rro n a , u n ie m o ż liw ia zu p ełn ie s tu d ia n ad e w o lu c ją ro ln ic tw a I t a lii. T rz e b a też p a m ię ta ć , że w O kresie, k tó ry o d d ziela p o w sta n ie t r a k t a t u K ato n a 1 W a rro n a , działało je sz c z e k ilk u p is a rz y ag ro n o m ic z n y c h (S a se rn o w ie , T re m e liu sz
S c ro fa), z k tó ry c h z a c h o w a ły się dość isto tn e f ra g m e n ty .
D ohr z d aw ał sobie s p ra w ę , że n ie m o żn a z a jm o w a ć s ię h is to rią ro ln ic tw a rz y m s k ie g o ty lk o w o p a rc iu o te k s ty K a to n a i W a rro n a . W p ra k ty c e dość często c y tu je on ró w n ie ż K o lu m e llę i P lin iu s z a S ta rsz e g o . W y k o rz y s tu je on ta k ż e ta b lic e a lim e n ta c y jn e z W a le i i z B e n e w e n tu . J e d n a k źró d ła te n ie s ą w y z y s k a n e w stopffiu o d p o w ia d a ją c y m ic h w a rto ś c i. P odobne z a strz eż e n ie m o żn a m ieć ró w n ie ż do sposobu sp o ż y tk o w a n ia m a te ria łó w arc h e o lo g ic z n y c h , głó w n ie v i l l a e r u s t í c a e n a te re n a c h z a s y p a n y c h p rzez w y b u c h W e z u w iu sza.
D ru g im z a sa d n ic z y m b łędem p ra c y je s t b r a k a n a liz y źró d ło zn aw czej w y k o rz y s ty w a n y c h tr a k ta tó w K a to n a i W a rro n a . A u to r n ie w y k o rz y s ta ł o gro m n ych d y s k u s ji filo lo g ic z n y c h to c z ąc yc h s ię w o kół k o m p o z yc ji i czasu p o w s ta n ia p o szczegó ln ych p a r tii „De a g r ic u ltu r a ” K a to n a . P o z w a la ją one zaś n a w y d o b y c ie z t r a k t a t u K ato n a d a n y c h o d no szących s ię do k o n k re tn y c h jeg o dom en.
Z k w e s tii b a r d z ie j szczegó ło w ych z a strz e ż e n ia m oże b u d zić o p ie ra n ie s ię n a
d a n y c h s z a c u n k o w y c h d o ty c z ą cy c h w ie lk o ś c i p o siad ło ści ziem sk ic h . N ie z aw sz e też ze sposobu p rz e d s ta w ia n ia a u to ra w id a ć , że id zie tu o lic z b y p o d a w an e w lite r a tu r z e p rz e d m io tu ty lk o w c e la c h o rie n ta c y jn y c h . N ie w iad o m o też, n a ja k ie j p o d sta w ie
b y ł y p rz e p ro w ad z o n e te o b lic z e n ia sz a c u n k o w e . O dnosi się to do w ie lk o ś c i p o s ia dłości z ie m sk ic h w y s t ę p u ją c y c h w ta b lic a c h a lim e n ta c y jn y c h z W a le i (s. 35), czy też w ie lk o ś c i p r a e d i a w o k o lic ac h P o m p ei (s. 37).
A u to r, ch ociaż n ie w n o si w ie lu w ła s n y c h o b s e rw a c ji, je d n a k dość dobrze o rie n tu je się w p ro b le m a ty c e . W śró d p ra c c y to w a n y c h z n a jd u je się k i l k a p o w o je n n y ch a r ty k u łó w M. E. S ie r g ie je n k o , k tó re z o stały n a w e t r e a ln ie w y k o rz y s ta n e . J e s t to jeszcz e je d e n dow ód, że do sko n ałe p ra c e t e j a u to rk i w e sz ły n a szczęście, m im o b a r ie r y ję z y k o w e j, do lit e r a t u r y z a c h o d n io e u ro p e jsk ie j.
M im o ty c h w s z y s tk ic h z a strz eż e ń p r a c a D o h ra m oże oddać p e w n e u słu g i ja k o s ta ra n n e z eb ra n ie d a n y c h d o ty c z ą cy c h h is to rii r o ln ic tw a I t a lii z a w a r ty c h w t r a k t a ta c h K a to n a i W a rro n a .
*
B a d a n ia n a d h is to r ią r o ln ic tw a s ta ro ż y tn e j I t a lii m a ją p rz ed so b ą o grom n ą p r z y szłość. W ią ż e s ię to p rz e d e w s z y s tk im z b o g a ctw e m d a n y c h z a w a r ty c h w z a c h o w a n y c h w cało ści b ąd ź też r e k o n s tru o w a n y c h z fra g m e n tó w ła c iń sk ic h t r a k ta tó w a g ro n o m iczn ych . T e k s ty te p o z w a la ją n a bardzo d ro b iazgo w e n a w e t o p ra c o w a n ie h isto rii r o ln ic tw a s ta ro ż y tn e j I t a lii, zw łaszcza w o k r e s ie od II w . p .n.e. do I w . n.e.
