Z A P I S K I 145
p o lity czn e tego ok resu sta n o w ią n iem a l w y łą c z n ie zm agan ia d w óch obozów — d e m ok ratów i olig a rch ó w , przy czym w sz e lk ie d zia ła n ia p ro sp a rta ń sk ie in terp retu je się jako w y r a z p rzew a g i oligarch ów , a te n d en cje w r o g ie S p a rcie tłu m aczy się d oj ściem do głosu dem ok ratów . A u tor k o n se k w e n tn ie bada u k ład s ił w ew n ą trz A ten w p o w ią za n iu ze zm ien n ą sy tu a cją na teren ie G recji w sk a zu ją c zarazem na s t a b iln y jak ch yb a n ig d y p rzed tem k szta łt d em o k ra ty czn eg o u stroju p ań stw . W za j m u jącym au tora o k resie n ie w y stę p o w a ło b o w iem , w p r z e c iw ie ń stw ie do sch y łk u V w .p.n.e. i ok resu ca łej m oże w o jn y p elo p o n esk iej zagrożen ie zm ian ą u stro ju przez zw o le n n ik ó w o lig a rch iczn ej fo rm y rządów . P rzy w ó d cy p o lity czn i tego okresu w y w o d zą się w s z y sc y z obozu d em ok ratyczn ego, a sam ustrój d em o k ra ty czn y zn a la z ł w te d y w łS śn ie sw ą n a jp ełn iejszą i najb ard ziej k o n sek w en tn ą form ę. To o sta t n ie stw ie r d z e n ie je s t w p ełn ej zgod zie z w y n ik a m i n a jn o w szy ch stu d ió w nad u stro je m A ten teg o okresu, nad procedurą n o m o th e sii, nad rolą boule , zgrom ad zen ia czy tryb u n ałów .
A n a lizie sto su n k ó w p o lity czn y ch m ięd zy p a ń stw a m i G recji w ok resie w o jn y k oryn ck iej p o św ięco n a je s t druga część k sią żk i (s. 75— 167), gd zie au tor szczeg ó ło w o i p rzek on yw ająco, w op arciu o p e łn y m a teria ł źród łow y, b u d u je obraz załam u jącej s ię p o tęg i A ten , k tó re n a w e t po od b u d ow ie w o k resie p ó źn iejszy m Z w iązk u M or sk ieg o n ie sta ły się ju ż n ig d y siłą o d ecy d u ją cy m zn aczen iu dla d alszych lo s ó w G recji. Z d an iem au tora i w ty m p ierw szy m ok resie, i p óźn iej, grupą k iero w n iczą i d ecyd u jącą o p o lity c e p a ń stw a b yła ta sam a w a r stw a sp ołeczn a złożona z dość zam ożn ych p r z e d sta w ic ie li k la sy śred n iej, której za jm u ją cy się p o lity k ą p rzed sta w ic ie le m ie li z grubsza te n sam ogóln y program działan ia i pod ob n ie p rod em ok ra- ty czn e n a sta w ie n ie . D o p ro w a d ziw szy jed n ak , w sk u te k sp lo tu czy n n ik ó w zew n ę tr z nych, do n iep o w o d zen ia ek sp a n sjo n isty czn y ch dążeń A ten , n ie zd o ła li ju ż ci p rzy w ó d cy p rzy w ró cić p a ń stw u jego d aw n ej św ie tn o śc i.
Do bardzo w a ż n y c h u sta leń k sią żk i n a le ż y w ła śn ie w y k a z a n ie p rzew a g i teg o dem ok ratyczn ego k ieru n k u w p a ń stw ie przez c a ły czas trw a n ia w o jn y k o ry n ck iej oraz tłu m a czen ie p o k o ju „ k ró lew sk ieg o ” u w a ru n k o w a n ia m i m ilita rn o -zew n ętrzy m i a n ie n a g ły m d ojściem do gło su n iech ętn y ch w o jn ie e le m e n tó w o ligarch iczn ych . P o p a rł tę tezę autor p rzek on u jącym d ow odem , że m ea n d ry p o lity k i a teń sk iej teg o ok resu dadzą się w y tłu m a c z y ć ż y w y m r ea g o w a n iem na w y d a rzen ia w G recji a n ie w a lk a m i p o lity czn y m i w e w n ą tr z p ań stw a.
H istoria A ten teg o okresu ja w i się w k siążce F u n k e g o jako ciąg prób p o d ejm o w a n y ch przez d em ok ratyczn ą polis dla od b u d ow an ia d aw n ej, d em ok ratyczn ej w sen sie u stro ju p o lis-h eg em o n a , arche a teń sk iej. N a p y ta n ie o p rzy czy n y teg o n iep o w o d zen ia od p ow iad a autor w sk a zu ją c n a rozw ój i p o tęg ę Sparty, k tóra zn a czn ie siln iej niż w w ie k u V o k reśla ła w ó w c z a s ca ło k szta łt sto su n k ó w w G recji.
M onografia F u n k eg o sta n ie się za p ew n e na d łu go p o d sta w o w y m o p racow a- nien > tem a tu i n a leży jej ty lk o życzyć szy b k ieg o w e jśc ia w obieg n a u k o w y , co zresztą g w a ra n tu je jej fa k t w y d a n ia w zn an ej i cen io n ej serii w y d a w n iczej pro w ad zon ej p rzez jed n o z najb ard ziej u zn a n y ch cza so p ism fach ow ych .
W. L.
Franz J. F e l t e n , Ä b t e u n d L a i e n ä b t e i m F ran ken reich . S tu d i e
z u m V e r h ä lt n is v o n S t a a t u n d K i r c h e i m f r ü h e r e n M i tt e la l te r , „M ono
gra p h ien zur G esch ich te des M itte la lte r s” t. X X , in V erb in d u n g m it F ried rich P r i n z hrsg. v o n K arl В o s 1, A n ton H iersem ann . S tu ttg a rt 1980, s. 378, 7 m ap poza tek stem .
N in iejsza k siążk a, która p o w sta ła w ram ach badań n ad w cz e sn o śr e d n io w ie c z n y m m on a sty cy zm em p ro w a d zo n y ch z ч in sp ira cji F ied rich a P r i n z a , jest w rów··
146 Z A P IS K I
n y m a m oże n a w et w w ię k sz y m stop n iu pracą z zak resu g łęb iej p o jętej historii p o lity czn ej. A utor p o d ejm u je dw a zagad n ien ia: stara się ok reślić zn aczen ie, jak ie m ie li opaci w sy ste m ie w ła d z y p a ń stw a i K ościoła fr a n k ijsk ie g o oraz za sta n a w ia się nad p rob lem em tzw . o p a tó w św ieck ich . R ozw ażan iam i sw y m i ob ejm u je w z a sa d zie okres od p oczątk u V I do p o ło w y IX w ., cza sem jed n a k sięga m y ślą aż w głąb X stu lecia.
R ozpatrując p o zy cję p o lity czn ą urzędu opata, autor w y ró żn ia trzy epoki. W o k resie do sch y łk u V II w . öp aci o d g ry w a li n ie w ie lk ą r o lę zarów n o w sy stem ie w ła d zy p a ń stw o w ej j a k i k o śc ie ln e j. Z n ajd ow ało to w y ra z np. w fa k cie, że rzadko p o ja w ia li się na syn od ach i na d w orze k ró lew sk im , b isk u p i n ie sta ra li się zdo b y w a ć w z g lę d n ie za trzy m y w a ć w sw y m ręku god n ości o p ack iej, wFadcy n ie in te re so w a li się tym , k to stoi na c z e le klasztorów . Z r a d y k a ln ie in n ą sy tu a cją m am y do czy n ien ia za p a n o w a n ia K arola W ielk iego i L u d w ik a P ob ożn ego, k ied y to lu d z ie - sto ją cy na czele k la szto ró w sw y m zn a czen iem p o lity czn y m d o ró w n y w a li biskupom . N a le ż e li do a k ty w n y c h u czestn ik ó w syn od ów , b y li n ie ty lk o sta ły m i b y w a lc a m i n a dw orze k ró lew sk im , ale sp ra w o w a li tam urzęd y. U b oku w ła d cy sp e łn ia li najb ard ziej o d p o w ied zia ln e fu n k cje p o lity czn e. K ró lo w ie z n a jw y ższą trosk ą ob sad zali u rzędy op ack ie, a b isk u p i d ok ład ali starań, ab y sk u p ić w sw ym ręk u jak n a jw ięk szą liczb ę op actw . R ządy m ajord om ów z d y n a stii k aroliń sk iej sta n o w ią okres p rzejścio w y m ięd zy ty m i d w iem a epokam i.
W ybitna p ozycja o p a tó w w p a ń stw ie zm u szała K a ro lin g ó w do p row ad zen ia rozw ażn ej p o lity k i ta k w ob ec p o szczeg ó ln y ch k la szto ró w ja k i w ob ec całego śro d o w isk a m on astyczn ego. K arol W ielk i w r o zd a w n ictw ie dóbr fa w o r y z o w a ł cen ob ia położon e w cen tru m im p eriu m — m ięd zy Loarą a R enem . N a to m ia st p rzy w ileju w o ln eg o w yb oru opata u d z ie la ł ośrodkom zn ajd u jącym się na p ery feria ch — na p ołu d n iu G alii, w e W łoszech i w G erm anii. A L u d w ik P ob ożn y, który w p ra w d zie szczerze sp rzy ja ł d ziełu refo rm y m on astyczn ej, p r z y w ile je m ty m obdarzał n a j ch ętn iej k la szto ry u b ogie i bez zn a czen ia p olityczn ego.
W yp ow iad ając się w sp r a w ie op atów św ieck ich autor p r z e c iw sta w ia się d o ty ch cza so w ej opinii, ja k o b y b y li oni n ieszczęściem dla sw y c h k la szto ró w . O w szem , nierzad k o p rzy czy n ia li się do ic h rozw oju. N ie zgadza się ró w n ież z p ogląd em uczonych, k tórzy p o czą tk ó w in s ty tu c ji o p atów św ie c k ic h u p atru ją jeszcze w ep oce m ero w iń sk iej. T y m cza sem in sty tu c ja ta p o w sta ła w zasad zie dopiero za L u d w ik a P obożnego. N a jej p o w sta n ie zło ży ły się d w a czyn n ik i: w y b itn a p ozycja p o li ty czn a k la szto ró w oraz ruch refo rm y m on astyczn ej. P od w p ły w e m ruchu reform y p o słu g iw a n ie się op atam i w w y p e łn ia n iu fu n k cji p a ń stw o w y ch , zw ła szcza w o jsk o w y ch , n a tra fia ło na opór ze stro n y środ ow isk k o ścieln y ch , w ty m też osób b e z pośred n io za in tereso w a n y ch . P o n iew a ż m onarcha n ie m ó g ł zrezy g n o w a ć z ta k w a ż nego in stru m en tu w ła d zy , jak im b y ły k lasztory, na ich czele zaczął sta w ia ć lu d zi św ieck ich .
A utor n ie od p ow iad a na p y ta n ie, dlaczego zn a czen ie o p a tó w w życiu p u b licz n y m ta k bardzo w zro sło m ięd zy V I a I X w . P rzy czy n ą tej p o w śc ią g liw o śc i jest być m oże p o sta w ą m etod yczn a w ła śc iw a w sp ó łczesn ej h isto rio g ra fii n iem ieck iej, p o le gająca na tym , że pi*ży ro zp a try w a n iu zagad n ień u str o jo w y c h i p o lity czn y ch śred n io w ieczn eg o m o n a sty cy zm u unika się n a w ią z y w a n ia do z ja w isk z d zied zin y d u ch ow ości. W isto cie, z ja w isk a m i ty m i F e l t e n n iem a l w o g ó le się n ie za j m u je. T ym czasem próbując rozw iązać o m a w ia n e za g a d n ien ie n a leży w p ierw szy m rzęd zie się za sta n o w ić, czy w ła ś n i e ,t y p r elig ijn o ści i sy s te m w a rto ści istn ieją cy w ep oce m ero w iń sk iej n ie sta ł na 'przeszkodzie tem u, żeb y op aci za jm o w a li s i ę sp ra w a m i w y b ie g a ją c y m i poza b ezp ośred n ie in te r e sy k la szto ró w , k tórym p rzew o dzili; typ r elig ijn o ści i sy s te m w a r to śc i m u s ia ł, s ię za K a ro lin g ó w zm ien ić. N ie za leż n ie jed n ak od ogran iczeń za sto so w a n ej m eto d y o m a w ia n a praca je s t w ażn ym
Z A P I S K I
147
przy czy n k iem do p o zn a n ia sp o łeczeń stw w czesn o śred n io w ieczn y ch . W artość k sią żk i p odnoszą c en n e m apy, na k tórych zan o to w a n o g eo g ra ficzn y rozrzut k la szto ró w , k tóre o trzy m a ły od K arola W ielk iego d ok u m en ty, dobra m a ją tk o w e, im u n itet i in n e p rzy w ileje.
R. M.
A. I. S o b o 1 e w s к i j, I s to r i ja ru s s k o g o lite r a tu r n o g o j a z y k a ,
I z d a tie lstw o „N au k a”, L en in grad 1980, 's. 194.
J est to p ie r w sz e w y d a n ie n ap isan ej w 1889 rok u p rzez w y b itn eg o s la w is tę ro sy jsk ieg o , ak a d em ik a S o b o l e w s k i e g o , pracy, która w zam ierzen iu autora m iała sta n o w ić p o d sta w ę cy k lu w y k ła d ó w u n iw e r sy te c k ic h na tem a t h isto rii r o sy j sk iego języ k a litera ck ieg o . O ile w ia d o m o jed n ak , u czo n y n ie z rea lizo w a ł teg o p la nu, ja k ró w n ież n ie ch cia ł p racy p rzygotow ać do p u b lik a cji. R ękopis, p r zech o w y w a n y w ro d zin ie jed n eg o z u czn ió w S o b o lew sk ieg o , z o sta ł p od arow an y w 1974 roku A k a d em ii N a u k w L en ingradzie.
Do druku p rzy g o to w a ł p racę A. A. A l e k s е е w , który p o p rzed ził tek st w stę p e m o m a w ia ją cy m w k ła d S o b o lew sk ieg o do n a u k i i k o n cep cję dzieła oraz op atrzył je dobrym i p rzy p isa m i-k o m en ta rza m i. D o łą czy ł doń ró w n ież d w a n ie w ie lk ie (op u b lik ow an e .w 1897 i 1894 r.) o d czy ty S o b o lew sk ieg o n a tem a t cech p rzek ła d ó w ru sk ich z grek i przed n ajazd em m o n g o lsk im i w p ły w ó w p o łu d n io w o - -s ło w ia ń sk ic h na p iśm ien n ictw o ru sk ie w X IV i X V w iek u .
W szystk ie trzy te k s ty do c h w ili obecnej za ch o w a ły w znacznej m ierze sw ą w a rto ść n au k ow ą.
K. S.
A rif A l i , D a n is z m e n d n a m e . K s i ę g a c z y n ó w M e l ik a D a n is z m e n d a , z tu reck ieg o p rzeło ży li M ałgorzata Ł a b ę c k a - K o e c h e r o w a i T a deu sz M a j d a , P a ń stw o w y In sty tu t W yd aw n iczy, W arszaw a 1980, s. 338.
W y d a w n ictw o r e k la m u je p rzed sta w io n y tu u tw ó r jak o „k ron ik ę tu r e c k ą ”. W isto cie trudno „K sięgę czy n ó w M elika D a n iszm en d a ” zaliczyć do d zieł h isto rio graf icznych. N ie dlatego, że brak w niej e le m e n tó w ch ron ologiczn ych : p ozb aw ion a ich jest p rzecież choćby w ie le śred n io w ieczn y ch k ro n ik eu rop ejsk ich . N ie są też to g e s t a e M elika D an iszm en d a (czyli W ład cy Ś w ia tłeg o , M ądrego), w k ażd ym razie w eu ro p ejsk im se n sie ich rozu m ien ia. P rzy ró w n u ją c tu reck i za b y tek do śred n io w ieczn eg o p iśm ie n n ic tw a eu ro p ejsk ieg o n a leża ło b y go chyba zaliczyć do ep osu rycersk iego.
M elik D an iszm en d , z a ło ży c iel tu reck iej d y n a stii, która w z ię ła n azw ę od jego im ien ia, p a n o w a ł w K ap ad ocji od około 1085 do 1105/1106 r. Z a sły n ą ł z w a lk z k rzy żow cam i p ierw szej k ru cja ty i S eld żu k am i, z k tó ry m i k o n k u ro w a ł do w ła d z y nad środ k ow ą A natolią. Z n ają go ch rześcija ń sk ie (zachodnie i "bizantyjskie) źródła d o ty czą ce p ierw szej w y p r a w y k rzyżow ej.
W X III w ie k u ż y w ą , u stn ą tra d y cję o M elik u zeb ra ł i sp isa ł prozą Ib n A l a odnosząc czy n y M elik a do X w iek u . W sto k ilk a d ziesią t la t p óźniej u tw ór p rzered a gow ał, p o d z ie lił na rozd ziały oraz w p ro w a d ził doń w ła sn ą p o ezję A rif A l i , k tó rego u w aża się za au tora eposu. I p óźniej o p o w ieść o M elik u b y ła jeszcze p rzera biana.
