390 K s . A L F O N S S C H L E T Z [ 2 ]
Oto tek st nekrologu:
Rdus admodum Dominus Vincentius, Institutor M issionis et primus Superior Generalis.
27 7-bris 1660
Anno Domini m illesim o sexcentesim o sexagesim o mensas Sep- tembris die vigesim a septima, obiit Parisiis in domo Sancti Lazari, Sacramentis E cclesiae munitus, et in aeternum victurus, V enera- bilis et honorandus multum, Reurendus Dominus D. V incentius a Paulo sacerdos, et Congrega[ti]o[n]is nostrae M issionis Institutor et primus Superior Generalis, sicut et Puellarum Charitatis, plurimum com m endabilis propter sdngulares eius virtutes, et praecipue prop- ter profundam humilitatem, et ardentem eius charitatem. V ere pater pauperum et zelo apostolico plenus, pro perfectione Status Ecclesiastici, et pro animarum salute, omnibus operibus bonis ad- dictus fuit, sed specialiter m issionibus faciendis, Seminariis cleri- corum erigendiis, ordinandorum exercitiis, et secessib u s spirituali- bus procurandis. Eius vita per Rdissdmum Lodouicum A belli Rute- narum 2 Episcopum com posita et typ is excusa, prolixius et fusius virtutes eius enuntiat. N atione erat Va®co, in D iaecesi Aquaxum Tarbellaruni, juxta m ontes pyreneos natus, octoginta quinque annos attigerat cum mortuus est. Sepultus est in Ecclesia Sancti Lazari, Parisiis, ante m aius altare in m edio chori.
2 Ludwik Abelly (1603—1691), dr teologii, proboszcz paryski, póź
niej biskup Rhodez, zrezygnował na starość z biskupstwa i osiadł u m i
sjonarzy w Paryżu. Jest autorem licznych prac z dziedziny teologii, ascetyki i hagiografii.
Ks. CZESŁAW SKOWRON
PIERWSZY KOŚCIÓŁ P. W. KRÓLOWEJ POLSKI Kult M aryi Królowej Polski, o którym pierw szą wzm iankę po
daje w X V w. D ługosz *, rozwinął się znacznie w XVII i XVIII w ieku.
G łów nym i przyczynam i w zm ożenia tego kultu w XVII w ieku jest przede w szystkim ogłoszenie objaw ień o. Juliusza M acinellego, jezuity, którem u Matka Boska m iała polecić: „Zow M ię Królową Polski" 2, a następnie obrona Jasnej Góry i śluby Jana Kazimierza.
W XVII w iek u w ażnym faktem, który św iadczy o dużym już rozpow szechnieniu się czci Królowej Polski, i co w ażniejsze, stanow i oficjalne zatw ierdzenie teg o kultu przez hierarchię K ościoła jest konsekracja kościoła OO. Pijarów w Krakowie pod w ezw aniem Kró
low ej Polski i ołtarz w tym że k o ście le pod tym sam ym w ez w a niem. — N ie m niejszej w a g i jest drugi fakt, m ianow icie założenie w tym sam ym czasie, pierw szego prawdopodobnie, Bractwa Królo
w ej Polski, przy k o ściele OO. Pijarów.
Podanie obu tych faktów, n ie znanych dotąd naszej literaturze m aryjnej, jest zadaniem n in iejszego artykułu s.
0 tym , że k ościół OO. Pijarów w Krakowie otrzymał — pierw szy zapew ne — wezrwanie Królowej Polski, m ówi notatka konsekracji tego kościoła, um ieszczona w A cta P on tylicalia Archiwum Kurii M etropolitalnej w Krakowie. Podano w niej następujące dane: 23 maja 1728 r. biskup Konstanty Felicjan Szaniawski dokonał k o n se
kracji k ościoła OO Pijarów pod w ezw aniem Przem ienienia Pańskiego 1 J. D ł u g o s z , Liber Beneficiorum, t. III, Kraków 1854, s. 123:
„Imago Gloriossimae et Excellentissimae Virginis et Dominae ac Regi- nae mundi et nostrae Mariae...”.
2 A. S. R a d z i w i 11, Dyskurs nabożny z kilku słów w zięty, o w y sławieniu N ajśw iętszej Panny Bogarodzicy M aryjej, Wilno 1635, s. 165,
166; por. O. Sykstus S z a f r a n i e c, Królowa Narodu Polskiego, «Homo Dei» 1957, s. 888—895.
a Dziękuję księdzu Bolesławowi P r z y b y s z e w s k i e m u za zwró
cenie mi uwagi na wzmiankę o konsekracji i na fakt istnienia Bractwa Królowej Polski.
392 K s. C Z E S Ł A W S K O W R O N [ 2 ]
i Opieki Matki Bożej Królowej Polski, a następnie konsekrow ał trzy ołtarze: p ierw szy pod w ezw aniem Przem ienienia Pańskiego, drugi O pieki N. M. P. Królowej Polski, trzeci N ajśw ięszej Rodziny i św.
A ntoniego *.
W yżej podana wzm ianka św iadczy o tym , że w ezw anie Królowej Polski dla k ościoła OO. Pijarów n ie jest jedynym , ani pierwszym . W ym ieniony bow iem k o śció ł posiada nadane rów nocześnie dwa w e zwania, a z nich tytuł Opieki N. M. P. Królowej Polski jest drugim wezwaniem .
Zw ykle drugiemu w ezw aniu w danym k o ściele jest p o św ięco n y ołtarz boczny, kaplica albo obraz, lub tytuł ten znajduje w yraz w kom pozycji obrazu głów n ego ołtarza, na którym jedna z figur przedstawia św iętego, który jest dla kościoła drugim patronem 5.
Omawiana wzm ianka mówi, że drugiemu w ezw aniu p ośw ięcon o w k o ściele OO. Pijarów w Krakowie ołtarz Opieki NMP Królowej Polski. Ołtarz ten zachow ał się do naszych czasów. Jest to pierw szy ołtarz w bocznej n aw ie kościoła, obok w ejścia do zakrystii. W na
staw ie tego ołtarza znajduje się obraz Królowej Polski, w yk on an y przez pierw szorzędnego artystę malarza ów czesnych czasów Szy
mona C zechow icza (1689— 1775). Obraz ten zdobił przypuszczalnie ołtarz w dniu konsekracji w roku 1728, a b ył w ykonany w Rzymie 8, gdzie w ym ien ion y artysta przebyw ał i pracow ał w latach od 1710 do około 1740 7.
N a uw agę zasługuje ikonograficzne przedstaw ienie Opieki Matki Bożej Królowej Polski na tym obrazie. Układ kom pozycji tego dzieła
„polega na zaakcentow aniu głów nej postaci i rozm ieszczeniu około niej reszty figur" 8. Tym centrum, około którego skupiają się inne figury, jest Chrystus Pan, um ieszczony w górnej części obrazu wśród
4 Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Acta Pontificalia 1728 r.: „Anno eodem dominica prima post Pentecosten, quae fuit dies 23 mensis maii illustrissimus et reverendissimus dominus Constantinus ecclesiam de novo erectam et fundatam Clericorum Regularium Paupe- rum Matris Dei Scholarum Piarum Cracoviae in honorem Transfigura- tionis Christi Domini et Patrocinii Reginae Poloniae, necnon altaria tria in eadem ecclesia, primum maius Transfigurationis Christi Domini, secundum Patrocinii Beatae Mariae Virginis Reginae Poloniae, tertium SSmae Familiae Nazarenae et S. Antonii consecravit et dedicavit. Alta- ribus reliquias S. Prosperi imposuit"; J. O r a ń s k a, Szymon Czechowicz, s. 34 mylnie podaje jako datę konsekracji kościoła OO. Pijarów rok 1729.
5 Przykładem ostatnio podanej formy kultu drugiego patrona jest m. in. obraz w głównym ołtarzu kościoła parafialnego w Kętach, przed
stawiający Najśw. Maryję Pannę w otoczeniu św. Małgorzaty pierwszej patronki i św. Katarzyny drugiej patronki tego kościoła. Por. Katalog Zabytków Sztuki, Warszawa 1953, t. I, s. 15.
« J. M ą c z y ń s k i , Pamiątka z Krakowa, Kraków 1842, t. II. s. 347.
i Polski Słownik Biograficzny, t. IV, s. 312.
8 J. O r a ń s k a , Szymon Czechowicz 1689—1775, Poznań 1948, s. 35.
[3] P I E R W S Z Y K O Ś C IÓ Ł P . W . K R O L .O W E J P O L S K I 393 obłoków, w pozycji siedzącej, który zdaje się w zn osić dłoń do bło
gosław ieństw a. Poniżej stojąca Matka Boża błagalnym gestem roz
łożonych rąk i schyleniem gło w y p oleca Synow i Bożemu 9 poruczone sw ej opiece państw o i m iasto, których herby trzyma skrzydlaty anioł pochylający sdę przed Bogarodzicą. U stóp M atki Boga berło, a niżej zarysow ane m iasto Kraków.
Orańska opisując w ym ien ion y obraz tytułuje go: O pieka Matki Boskiej nad Krakowem 10. N azw a ta n ie odpowiada nadanemu przy konsekracji w ezwaniu: Patrocinii Beatae M ariae V irginis Reginae Poloniae, oraz treści sam ego obrazu, na którym anioł pochylony przed Matką Bożą trzyma w ręku herby Polski i Litwy oraz m iasta Krakowa. W łaściw ą dla tego obrazu jest następująca nazwa: Opieka N. M. P. Królowej Polski.
W m alarstwie religijnym przedstawiającym Królowę Polski, od
nośnie kom pozycji obiaz ten stanow i jeden z nieznanych w yjątków . D otychczas bow iem za jedyne odchylenie od wzoru M adonny Ja
snogórskiej uw ażano za Skrudlikiem m iedzioryt w ileń sk ieg o ryto
w nika Aleksandra Tarasowicza, przedstaw iający M atkę Boską w ko
ronie z berłem w ręce, wśród aniołów , siedzącą na obłokach, a u Jej stóp kartograficznie u jęte ziem ie polskie. N ajczęściej bow iem — jak m ówi Skrudlik — artyści nasi nie poszukiw ali now ych kom po
zycyjn ych form dla oddania w iary narodu w panow anie M aryi nad Polską, a także w Jej opiekę nad narodem 11.
W artość tej kom pozycji zw iększa w ierność z jaką na tym obra
zie oddana jest prawda teologiczn a Wszechpośrednic-twa Maryi. Bo
garodzica bow iem sw ą prośbą, błaganiem , skłania Syna Bożego, by w ziął w opiekę swój lud i w yciągnął nad nim błogosław iącą dłoń.
Protektorem, który w skazał C zechow icza na w ykonaw cę oma
w ianego obrazu i innych m alow ideł ołtarzow ych zdobiących ten kościół był biskup krakowski Konstanty Felicjan Szaniawski. On bow iem w końcow ym etapie budow y kościoła był jeg o fundatorem i „przyłożył się do ozdoby tegoż kościoła znacznym i nieraz jał- mużnami'' 12.
Do tego biskupa jako ordynariusza i konsekratora należała d e
cyzja odnośnie w ezw ania a zw łaszcza w prow adzenie n ow ego ty tułu: Królowej Polski. Oprócz niego, do ustalenia tego w ezw ania przyczynili się zapew ne OO. Pijarzy, a w szczególności o. Stefan od św. W ojciecha Staniewski, poniew aż był on w ów czas rektorem
» Tamże.
10 Tamże.
11 m. S k r u d 1 i k, Królowa Korony Polskiej, Lwów 1930, s. 139, 150,^15^ ^ P r u s z c z , Klejnoty stołecznego miasta Krakowa, Kraków 1861, s. 44. (cyt. w g O r a ń s k i e j , Szymon Czechowicz, s. 34).
394 K s . C Z E S Ł A W S K O W R O N [4 ]
kolegium , a w d w a lata później starał s ię o erekcję Bractwa Kró
low ej P o ls k i1S.
W yrazem rozkrzewienda przez OO. Pi jarów, a szczególn ie przez o. Stefana Staniew skiego nabożeństw a ku czci Królowej Polski, jest założen ie przy k o ściele OO. Pijarów Bractwa O pieki N. M. P. Kró
low ej Polski (C onfraternitas sub in vo ca tio n e Patrocinii Beatae Ma- riae V irginis R eginae Poloniae).
Jest to pierw sze prawdopodobnie bractw o Królowej Polski, albo
w iem założona w 1718 r. K ongregacja Przenajśw iętszej M aryi Panny Matki Jezusow ej na Jasnej Górze...14 n ie posiada w tytule nazw y:
Królowa Polski, — a znane w e Lwowie, K rakowie, diecezji przem y
skiej i tarnaw skiej bractwa tej nazw y, p ow stały pod koniec XIX w ieku 15.
W ym ienione bractw o zostało erygow ane przez biskupa Konstan
tego Szaniaw skiego dokumentem w ydanym dnia 2 IX 1730 roku w Bodzentynie le. Celem bractwa, jak m ów i w spom niany dokument jest szerzenie czci Matki Bożej oraz spełnianie uczynków m iłosier
dzia. C złonkow ie i członkinie bractwa byli obowiązani do następu
jących praktyk religijnych: 1. raz w roku przez godzinę m odlić się za K ościół i Polskę (pro statu Regni Poloniae)-, 2. Odm awiać co
dziennie 12 Zdrowaś Mario; 3. Spełniać uczynki m iłosierdzia, a szcze
gólnie odw iedzać chorych. Prócz tego biskup poleca członkom brac
tw a zyskiw ać odpust zupełny w następujące uroczystości: Św ięto N iepokalanego Poczęcia N. M. P., Zw iastow ania N. M. P., uroczy
stość św. A nny i św. Kajetana, patrona Opatrzności Bożej.
D ziałalność om aw ianego Bractwa, mimo jeg o istnienia, przerwały rozbiory i zw iązany z tym upadek działalności klasztoru OO. Pija
rów w Krakowie. Poza tym, prawdopodobnie w pierw szej połow ie XIX w„ usunięto z nazw y Bractwa słow a: Królowa P o ls k i17. Skut
kiem te g o fakt istnienia Bractwa Królowej P olski poszedł w niepa
m ięć i dlatego zakładane w ostatnich latach XIX w. Bractwa N. M. P.
Królowej Polski, n ie naw iązyw ały do tej tradycji.
O głoszenie w ym ienionych faktów odsłania w ażne m om enty w dziejach kultu M aryi Królowej Polski.
13 Archiwum OO. Pijarów w Krakowie, t. VI, s. 103.
14 K. E s t r e i c h e r , Bibliografia polska, t. XX, s. 25.
15 S., Bractwo N. M. P. K rólow ej Polski w Krakowie — Notific.
e Curia Metrop. Crac. 1957, nr VII, s. 108.
Nie są znane początki Bractwa Królowej Polski w Poznaniu, któ
rego statutu wyd. w r. 1850, nie mogłem odnaleźć w bibliotekach.
16 Archiwum OO. Pijarów w Krakowie, t. VI, s. 103, 104.
17 w wydanej w r. 1878 broszurze pt.: Bractwo Opieki N ajśw iętszej Panny istniejące od dawna przy kościele XX. Pijarów w Krakowie, nie ma żadnej wzmianki o tytule Królowej Polski.
O ZAKONIE PP. MARIA WITEK
WYDAŁ KAROL GÓRSKI
Rękopis ten, który znajdował się w posiadaniu śp. J. St. Pietrzaka, pisany ręką „klasztorną" z XIX w ., został mi przez posiadacza uży
czon y do publikacji. Jest to jed yn e znane dotąd i dostępne źródło, d otyczące Zgromadzenia Sióstr M ariawitek, założonego w r. 1737 przez ks. Turczynow icza (t 1773). A utorka jest n ie znana, m oże to s. M ontw iłło, zmarła w Przyrowie pod C zęstochow ą 12 X 1914 r., 0 której m ów ił m i J. St. Pietrzak, albo s. Paulina Jelec. Portrety ks. Turczynow icza i s. A n ieli Potem kinowej przekazane zostały do muzeum d iecezjaln ego w K rakowie przez o. Podlew skiego.
N a okładce rękopisu ręka XIX w.: X. W in cen ty M aria P odlew ski S. ord. praed. K raków 1900. O Zakonie WW. PP. M a ry ja w ite k na L itw ie. Poniżej ręką J. St. Pietrzaka: W roku 1913 d a n y Józefow i S tan isław ow i P ietrza k o w i M arianinow i Białemu w celu odn ow ien ia tego zgrom adzenia w w o ln e j Polsce, która, że rych ło b ęd zie, p rzep o w ie d zia ł O. Bernard M arja od K rzy ża Pielasiński, M arianin Biały, 25 m arca 1913.
Rękopis zaw iera w ie le b łęd ów ortograficznych i przestankow a
nia: pisany jest ręką starczą.
Pam iętniczek, pisany naiw nie, stanow i jedyne znane dotąd źró
dło do w ew nętrznych dziejów m ałego zgromadzenia, które zajmo
w a ło się neofitkam i i n ie w yk a zy w a ło w yższych aspiracji u m ysło
w ych. Jest on ciekaw ym źródłem zarówno dla historii kultury, jak 1 w niektórych m iejscach dla historii m edycyny.
A im ię Panny Marya.
N ied ościgłe są w yroki Boże,
których rozum ludzki pojąć n ie może.
Z jakiego faktu w Bogu śp. W. I. X. Szczepan Józef Turczynowicz Suszycki kanonik piltyński, proboszcz Ś w iętego Szczepana w W ilnie na przedm ieściu Rudnickim sytuow any ustanow ił zgrom adzenie sióstr pod tytułem Im ienia M aryi Panny i św. Łazarza-
