Przemiany krajobrazu
kulturowego obszaro w wiejskich na wybranych przykładach
Paulina Dudzik-Deko
Przemiany krajobrazu
kulturowego obszaro w wiejskich na wybranych przykładach
Paulina Dudzik-Deko
Redaktor serii Zdzisław Jary
Redaktor techniczny Marek Kasprzak
Recenzent tomu
Dr hab. inż. arch. Irena Niedźwiecka-Filipiak Prof. dr hab. Jerzy Wyrzykowski
Skład komputerowy Paulina Dudzik-Deko
Projekt graficzny okładki Paulina Dudzik-Deko
Ilustracja na okładce:
Paulina Dudzik-Deko
Zalecane cytowanie
Dudzik-Deko P., 2015, Przemiany krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich na wybranych przykładach. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego NR, Uniwersy- tet Wrocławski, Wrocław.
©Copyright 2015 by Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego ISBN numer
Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski
Plac Uniwersytecki 1, 50–137 Wrocław
Druk i oprawa
Nazwa, adres wydawnictwa
Spis treści
1. WSTĘP... 7
2. CEL BADAŃ, ZAKRES PRACY I HIPOTEZY BADAWCZE ... 9
3. STAN WIEDZY ... 12
3.1. O problematyce krajobrazu i jego przekształceń ... 12
3.2. Percepcja krajobrazu i partycypacja społeczna ... 14
3.3. Przekształcenia obszarów wiejskich i geografia wsi ... 17
3.4. Badania na obszarze obecnego powiatu kłodzkiego ... 18
4. WYBRANE PROBLEMY BADAWCZE I TEORETYCZNE KRAJOBRAZU KULTUROWEGO ... 20
4.1. Czym jest krajobraz? Ewolucja podejścia do krajobrazu i jego oceny ... 20
4.2. Aspekt prawny ochrony krajobrazu ... 25
5. METODOLOGIA ... 34
5.1. Metodologia badań krajobrazu kulturowego ... 34
5.2. Obiektywne metody waloryzacji krajobrazu ... 36
5.2.1. Metoda Jednostek Architektoniczno-Krajobrazowych oraz Wnętrz Architektoniczno- Krajobrazowych (JARK/WAK) ... 36
5.2.2. Metoda sektorowej analizy panoram i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych ... 41
5.2.3. Krzywa wrażeń ... 44
5.2.4. Metoda bonitacji punktowej ... 47
5.3. Metody badań preferencji społecznych... 48
5.4. Inne metody ... 50
5.5. Podsumowanie ... 51
5.6. Metodologia badań zastosowana w pracy ... 53
6. OBSZAR BADAŃ... 68
6.1. Zakres terytorialny i ramy czasowe ... 68
6.2. Zarys kształtowania krajobrazu kulturowego na opracowywanym terenie ... 72
7. WYBRANE OBSZARY REPREZENTATYWNE ... 81
7.1. Kryteria wyboru obszarów reprezentatywnych ... 81
7.2. Wybrane obszary ... 85
7.3. Wsie o dominujących funkcjach rolniczych ... 89
7.4. Wsie o dominujących funkcjach przemysłowych... 116
7.5. Wsie o dominujących funkcjach turystycznych ... 127
7.6. Wsie wielofunkcyjne ... 154
8. WYNIKI ... 176
8.1. Przekształcenia krajobrazu obszarów wiejskich na przykładzie powiatu kłodzkiego .. 176
8.2. Świadomość zmian wśród mieszkańców ... 178
9. WNIOSKI. KRAJOBRAZ DLA LUDZI CZY LUDZIE DLA KRAJOBRAZU? ... 183
10. ZAKOŃCZENIE ... 188 Literatura 190
„Krajobrazu nie da się zakłamać, on zawsze nam powie jak gospodarujemy”
A. S. Ostrowicki
1. Wstęp
Krajobraz kulturowy to przede wszystkim mozaika elementów antropoge- nicznych oraz przyrodniczych, które ewoluują we wzajemnej zależności w czasie, wzbogacane o wartość duchową i kulturową, a także w dany sposób postrzegane, oceniane i doświadczane przez obserwatora. Czytając taką definicję krajobrazu ciężko pozbyć się wrażenia, że przebył on daleka drogę – od zestawu elementów, które tworzą jego fizjonomię, po nieuchwytny i niewyobrażalnie plastyczny miraż, wyłaniający się na styku jego cech własnych i cech obserwatora. Taka metamorfoza musiała pociągnąć za sobą tworzenie nowych narzędzi badawczych, próbujących zagadnienia te uchwycić i opisać. Owa złożoność i wielowarstwowa dynamika jest niezwykle problematyczna, jeżeli chcemy krajobraz badać. Dawne analizy i walory- zacje opierające się na ustaleniu rygorystycznych mierzalnych kryteriów oceny kon- kretnych elementów, musiały zostać zastąpione przez podejścia badające dodatkowo jego wartość symboliczną, odbiór przez mieszkańców, historię i kierunek transfor- macji, a także wciąż zmieniające się zależności pomiędzy tymi czynnikami. Ta ewo- lucja paradygmatu zaowocowała bogactwem nowych metodologii badawczych, dzięki którym możemy coraz precyzyjniej wspomniane związki diagnozować.
Historia ludzkości jest nierozerwalnie związana z historią przestrzeni. Ta in- terakcja z naszym gatunkiem niezmiennie skutkuje jej przekształceniami i jest przy- czyną ewolucji wybitnie różnej od tej powodowanej procesami naturalnymi. Po- przez nawarstwianie się śladów człowieka funkcjonujemy obecnie w krajobrazie ukształtowanym przez naszych przodków, zapominając często, że krajobraz kształ- tuje nas w równym stopniu co my jego. Proces formowania otoczenia wpływał na scalanie i kształtowanie tożsamości grup społecznych [Antrop 2005]. Jeżeli dany krajobraz nie zostanie zidentyfikowany jako element osobistej historii jego miesz- kańców to najpewniej nie przetrwa [Tempesta 2010]. Żyjemy więc z nierozerwal- nym dwustronnym związku z krajobrazem, na który mamy bardzo duży wpływ, choć często nieświadomy.
Krajobraz kulturowy zawsze będzie silnym elementem integrującym społe- czeństwo, a więź z nim jest jednoznaczna z tożsamością z otoczeniem oraz akcepta- cją swojego pochodzenia [Bogdanowski 1999]. Bardzo ważne w pracy z krajobra- zem jest połączenie elementów zrównoważonego rozwoju z ładem przestrzennym, teorii i praktyki, estetyki i ekologii – a więc pogodzenie kwestii określanych jako humanistyczne z naukami ścisłymi. Jak napisał Böhme [2002] „do zdrowego, by nie powiedzieć do dobrego życia, konieczne jest doświadczenie otoczenia posiadającego
określone wartości estetyczne. Musiałaby ona pokazać, że samopoczucie człowieka jest współokreślane przez zmysłowo-emocjonalne jakości jego otoczenia. Wreszcie musiałby wciąż na nowo przypominać, że do podstawowych potrzeb życiowych człowieka należy nie tylko ogólna potrzeba pięknego otoczenia, lecz także potrzeba przyrody: czegoś, co istnieje samo z siebie i co porusza człowieka przez swoje sa- modzielne istnienie. Człowiek ma głęboką potrzebę czegoś innego niż on sam. Nie chce żyć w świecie, w którym spotyka tylko siebie”.
Obecnie, równolegle z coraz większymi możliwościami z zakresu badań krajobrazu, stoimy przed coraz liczniejszymi i wcześniej niespotykanymi proble- mami. Problemy te – tak jak sam krajobraz, są wielowarstwowe i dynamicznie ewo- luują, jednak u ich podstawy leżą wciąż te same procesy, definiujące główne kwestie obszarów miejskich, podmiejskich i wiejskich. I chociaż można uznać, że obszary zurbanizowane charakteryzują się całkiem innym zestawem problemów, na obsza- rach wiejskich napotkać możemy pełną różnorodność zagadnień wymagających rozwiązania. Szczególnie większe wsie wielofunkcyjne generują ich najwięcej. Po- nieważ ludzie tęsknią do konkretnego obrazu wsi (jak pokazały badania za wsią tęsknią nawet mieszkańcy wsi), działania mające na celu zachowanie bądź przywró- cenie tej nieocenionej wartości kultury są nie do przecenienia. Aby miały one jednak sens i szansę powodzenia konieczna jest współpraca nie tylko pomiędzy różnymi dziedzinami nauki, ale także uwzględnienie potrzeb, pragnień i możliwości miesz- kańców oraz zdefiniowanie realnych problemów i opracowanie określonych działań, które będą dostosowane do lokalnych realiów. Tylko w ten sposób możemy rozpo- cząć proces transformacji polskiej wsi z uwzględnieniem jej wizualnych wartości. A dopiero osiągnięcie pewnego poziomu równowagi - ekologicznej, społecznej oraz ekonomicznej, oznacza równowagę wizualną oraz ład przestrzenny. Te dwa aspekty warunkują się nawzajem. Niestety, wiele wartości wokół nas zaczynamy dostrzegać dopiero gdy są zagrożone bądź w trakcie zanikania. Proces ten zachodzi obecnie na obszarach wiejskich – przekształcają się one z przestrzeni samowystarczalnej, pro- dukcyjnej, w przestrzeń wielofunkcyjnej konsumpcji, z nowa paletą funkcji, obej- mujących m. in. turystykę i rekreację, mieszkalnictwo. Równolegle z zachodzącymi zmianami krajobrazu, w społeczeństwie rodzi się tęsknota za romantyczną wizją wsi, opartej w formie i treści w głównej mierze na rolnictwie – im mniej uwspółcze- śnionym tym lepiej. Jak będzie wyglądała wieś w przyszłości? Aby odpowiedzieć na to pytanie trzeba zanalizować nie tylko jej obecny wygląd i funkcje, ale także prze- śledzić historię jej zmian.
2. Cel badań, zakres pracy i hipotezy badawcze
Cel naukowy badań zawiera się w dwóch obecnie szeroko dyskutowanych i popularnych dziedzinach. Pierwsza z nich, to geografia wsi, ze wskazaniem na za- gadnienia interpretacji i oceny zmian krajobrazowych oraz identyfikacji relacji człowieka ze środowiskiem. Konieczność rozwoju tej tematyki postuluje coraz licz- niejsza grupa polskich naukowców i jest to powiązane głównie z zachodzącymi w przestrzeni wiejskiej dynamicznymi zmianami, takimi jak jej różnicowanie się pod kątem funkcji oraz transformacja społeczna, prowadząca do upodabniania się struk- tury społeczno-zawodowej do tej charakterystycznej dla miasta [Ruskule et al.
2013]. Zmiany te prowadzą najczęściej do obniżenia wartości krajobrazu wsi na wszystkich płaszczyznach – estetycznej, ekologicznej oraz ekonomicznej i społecz- nej. I chociaż krajobraz wciąż ewoluuje, nie wolno nam zapominać, że naszym ce- lem jest wyciąganie wniosków z przeszłości, aby jego przyszły wizerunek był lepszy a nie gorszy [Antrop 2005, Palang et al. 2005, Tengberg et al. 2012]. Drugą kwestią jest percepcja krajobrazu oraz subiektywne metody jego oceny. Zagadnienia te są często poruszane podczas badań krajobrazowych oraz procesów planistycznych w krajach zachodnich oraz w Ameryce Północnej i Kanadzie [Lothian 1999], jednak w naszym państwie dopiero zyskują coraz szersze poparcie. Należy tutaj dodać, że prym w tej kwestii wiodą tereny zurbanizowane, gdzie wyniki przeprowadzonych badań, ankiet bądź wywiadów i konsultacji społecznych znajdują zwykle pewne odzwierciedlenie w praktyce. Obszary wiejskie pozostają nadal w cieniu. Rozwiąza- nie jednego z głównych problemów, czyli kwestii partycypacji i zaangażowania społecznego w proces planistyczny należy rozpatrzyć u podstaw, poprzez zdefinio- wanie dwóch składowych. Są to: określenie związków wybranych grup społecznych z krajobrazem oraz sposobu, w jaki jest on przez nich postrzegany, a także określe- nia sposobu w jaki zauważają oni i oceniają zmiany swojego otoczenia. Tylko po- przez konkretne nazwanie tych zależności możliwe jest opracowanie działań mają- cych na celu zaplanowanie i wdrożenie jakichkolwiek projektów i koncepcji doty- czących przestrzeni.
W ramach pracy podjęta została próba zdefiniowania stopnia zmian w wy- glądzie (czyli stronie wizualnej) krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich powia- tu kłodzkiego, czyli terenów o charakterze peryferyjnym, wielokulturowym i opiera- jącym się silnie, tak w przeszłości jak i obecnie, na turystyce. Skupiono się na okre- sie ostatnich ok. 100 lat, czyli szczególnie intensywnych zmian funkcjonalno- przestrzennych. Stworzenie schematu i zakresu tych przekształceń pozwala na okre- ślenie kierunku, w którym krajobraz podąża, ponieważ w tym, jak wygląda on dziś, zapisany jest jego przyszły wizerunek i sposób funkcjonowania. Drugim etapem pracy, było określenie, w jaki sposób zmiany krajobrazu postrzegają jego mieszkań- cy, będący specyficzną grupą społeczną, ze względu na swój trudny do przecenienia
wpływ na otoczenie [Antrop 1998]. Dodatkowo, za ważny element uznano ocenę i percepcję samego procesu zmian, a nie danego stanu krajobrazu, jako kryterium lepiej opisującego związek ludzi z otoczeniem, który sam w sobie jest dynamiczny i podlega ciągłej ewolucji.
Praca jest także próbą podejścia interdyscyplinarnego i holistycznego, a więc połączenie elementów nauk ścisłych i humanistycznych – zastosowano tutaj m.
in. elementy geografii, planowania przestrzennego, architektury krajobrazu, socjolo- gii.
Podsumowując, cele główne pracy to:
- identyfikacja tendencji zmian krajobrazu kulturowego obszarów wiej- skich oraz określenie głównych problemów związanych z estetyką przestrzeni;
- określenie sposobów i zakresu percepcji zmian krajobrazu kulturowe- go obszarów wiejskich przez mieszkańców (identyfikacja sposobu odbioru przemian środowiska przez człowieka, który je zamieszkuje);
- opracowanie metodologii waloryzacji zmian krajobrazu opartej na porównaniu archiwalnych fotografii z ujęciami współczesnymi.
Cele pomocnicze:
- inwentaryzacja, analiza oraz ocena zmian w krajobrazie kulturowym obszarów wiejskich powiatu kłodzkiego wykonana na reprezentatywnych przykładach;
- określenie, które cechy miejscowości wpływają najsilniej na negatyw- ne przemiany w obrębie krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich.
- określenie, na ile oceny badanej grupy społecznej (mieszkańcy) mogą mieć znaczący wpływ na ewentualne procesy planistyczne w obrębie rozważa- nych obszarów wiejskich i w jakim stopniu są spójne z wynikami analiz porów- nawczych;
- określenie od czego zależy sposób odbioru zmian krajobrazu przez mieszkańców oraz ich stopień zaangażowania w kształtowanie swojego otocze- nia;
- zdefiniowanie, od jakich aspektów zależy pozytywna a od jakich nega- tywna ocena zmian krajobrazu.
Hipotezy badawcze obejmują głównie kwestie spadku wartości i jakości krajobrazu, spójności ocen obiektywnych i subiektywnych (czyli wykonywanych przez wykwalifikowaną osobę bądź zespół oraz tych, będących wynikiem badań ankietowych bądź wywiadów) oraz problemów z postrzeganiem krajobrazu przez mieszkańców badanych terenów.
Są to:
1. Zmiany krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich powiatu kłodz- kiego wykazują ogólną tendencję spadku wartości wizualnej.
2. Negatywne zmiany krajobrazu kulturowego są silniej powiązane z położeniem danej miejscowości niż z innymi cechami, takimi jak np. jej wiek i wielkość oraz współczesny kierunek rozwoju.
3. Zmiany krajobrazowe oraz wartość krajobrazu jest oceniana podob- nie podczas waloryzacji eksperckich jak i dokonanych przez badaną grupę społeczną.
4. Mieszkańcy badanych terenów nie zauważają w pełni swojego wpły- wu na otaczający krajobraz oraz nie traktują go całościowo.
3. Stan wiedzy
3.1. O problematyce krajobrazu i jego przekształceń
Zagadnienia w zakresu oceny otoczenia są ściśle powiązane z naukami geo- graficznymi – w tym głównie takimi ogólnie znanymi i zasłużonymi badaczami jak Humboldt, Banse i Younghusbad. To właśnie im zawdzięczamy opracowania, anali- zy i inwentaryzacje oraz sposoby ich przeprowadzania, które są nie tylko wstępem i pierwszym etapem jakichkolwiek waloryzacji, ale też stanowią ich nieodłączny i ważny element. Tematyka zróżnicowania krajobrazu pojawiła się już pod koniec lat 40. XX wieku w pracach J. Czyżewskiego, jednak w pełni rozwinęła się około czterdzieści lat później. W tym okresie warto jednak zwrócić uwagę na zagadnienie powiązania systemów krajobrazowych i teoretycznej podstawy badań środowiska człowieka [Baraniecki 1974]. Wspomniana praca zakłada rejonizację działalności gospodarczej, której wynikiem jest właściwe użytkowanie terenu celem ochrony środowiska. Rejonizacja ta wynika z właściwości kompleksów krajobrazowych.
Zainteresowanie i zapotrzebowanie na metodę waloryzacji, która może być wskazówką dla późniejszych planów i projektów zrodziły się dopiero na początku XX wieku. W pierwszej kolejności objęły one obszary miejskie, z natury uznawane zwykle jako bardziej problemowe i bardziej znaczące. Dopiero w latach 60. opraco- wania i metodologie „wyszły” poza granice miast i zaczęły obejmować krajobrazy wiejskie i kulturowe, a także te uznawane za naturalne (co zwykle było jednoznacz- ne z krajobrazami niezabudowanymi i nie uprawianymi) [Chmielewski et al. 2014].
Kolejnym i ważnym krokiem w ewolucji metodologii było uzupełnienie ich przez architektów krajobrazu – dziedzinę o wiele młodszą, ale wprowadzającą bar- dziej całościowe podejście do estetyki i harmonii krajobrazu. Wymieniając obecnie używane sposoby analiz i oceny, trzeba zacząć od jednej ze starszych, ale wciąż wykorzystywanych propozycji, czyli metody indeksowania Söhngena [1975], której elementy można znaleźć nie tylko w metodzie bonitacji punktowej Wyrzykowskie- go [1991] (metoda wykorzystywana obecnie często na potrzeby waloryzacji krajo- brazu dla potrzeb turystyki), ale także większości dostępnych obecnie (określenie wyraźnych kryteriów oceny oraz podporządkowanie im stałej ilości punktów jest często spotykanym elementem większości sposobów oceny).
Bardzo duży wkład tak z dziedziny metodologii waloryzowania otoczenia oraz późniejszej z nim pracy, jak i wiedzy o zasobach kulturowych wsi są prace J.
Bogdanowskiego [1974, 1990, 1994, 1996, 1999, 2000]. Opracował on metodę oce- ny na podstawie jednostek architektoniczno - krajobrazowych oraz wnętrz architek- toniczno - krajobrazowych (JARK/WAK). Metody te wykorzystywane są przy spo- rządzaniu studiów zagospodarowania przestrzennego oraz przy programach ochrony wartości kulturowych. We współpracy z M. Koneckim zajmował się także katalo-
gowaniem form budownictwa oraz innych ważnych elementów kulturowych dla obszarów Małopolski [2001]. K. Wejchert [1984] opracował metodę zwaną krzywą wrażeń, która jest stosowana zarówno przy ocenie krajobrazu miejskiego jak i wiej- skiego i opiera się na ocenie widoku przez obserwatora, który porusza się ciągiem czasoprzestrzennym (nominalnie opracowana dla oceny wartości wizualnych napo- tykanych przez obserwatora poruszającego się wzdłuż ulicy w przestrzeni miejskiej, lecz mogąca być bardzo łatwo zaadaptowana do innych warunków – jej główną zaletą jest dość duża prostota przeprowadzenia waloryzacji). Wartości estetyczne krajobrazu oraz ocena jego wartości wizualnych poruszane są także w pracach au- torstwa K. Dąbrowskiej-Budziło [1990, 2002] oraz K. Wojciechowskiego [1986, 2004], którzy w swoich publikacjach poruszają także problematykę percepcji krajo- brazu oraz wagi uczuć i nastrojów budowanych przez dane elementy otoczenia. T.
Bajerowski z zespołem [2007] wprowadza podział metod pracy z krajobrazem na opierające się o metody graficzne oraz terenowe. Opracowaniem typologii podziału krajobrazów kulturowych jako wstępu do ich późniejszych ocen zajmuje się także A. Paprzycka [2005]. Metody analityczne opierające się na fotografiach prezentują między innymi badacze L. Garcia, J. Hernandez i F. Ayuga [2006], a ich analizy opierają się na takich elementach jak kolor, faktura i lokalizacja. Prowadzili oni również badania odbioru krajobrazu przez osoby w różnym wieku i o zróżnicowa- nym statusie społecznym. Graficzną analizę panoram przeprowadzali również bada- cze litewscy I. Daujotaite i G. I. Laukaityte [2000].
Krajobrazem kulturowym wsi Polski południowo-zachodniej oraz określa- niem wyróżników krajobrazu i architektury zajmuje się w swych pracach I. Nie- dźwiecka-Filipiak [2005, 2009], stosując w swoich pracach m. in. metodę sektoro- wej analizy panoram i wnętrz krajobrazowych. W tym samym ośrodku krajobraz i architekturę wsi opisuje Z. Borcz [1990, 1999, 2003], Z. Kuriata [2005] oraz R. i J.
Gubańscy [2005]. Zespół badaczy z Politechniki Wrocławskiej (Wydział Architek- tury) pod kierunkiem T. Biesiekierskiego podejmuje tematy związane z cechami budownictwa regionalnego w Sudetach [Biesiekierski et al. 1999]. Historią badań krajobrazu kulturowego oraz jego przekształceń zajmuje się między innymi U. My- ga-Piątek [2005, 2012], jego rozwojem, ze wskazaniem na obszar Sudetów oraz antropopresję na elementy przyrodnicze A. Latocha [2005]. Ważną pozycją jest także publikacją Richlinga i Solona [1994] na temat ekologii krajobrazu. A także książka autorstwa Buchwalda i Engelhardta wydana w 1975 r. o powiązaniach po- między kształtowaniem krajobrazu a ochroną przyrody, gdzie m. in. poruszana jest problematyka ochrony krajobrazu kulturowego. Podobną tematyką zajmuje się w swoich pracach B. Żarska [2011].
Jednym z ważnych elementów krajobrazu kulturowego są założenia ogro- dowe i parki. Historię ich ochrony i konserwacji można przytoczyć na podstawie książek autorstwa G. Ciołka „Ogrody Polskie. Przemiany treści i formy” z 1954 r.
oraz „Zarys ochrony i kształtowania krajobrazu” z 1964 r., a także L. Majdeckiego
„Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń ogrodowych” z 1993 r. i „Historia ogrodów” z 1972 r. Są to nazwiska ogólnie znane nie tylko wśród historyków i kon- serwatorów zabytków, ale także wśród architektów i architektów krajobrazu.
Przechodząc do kwestii socjologicznych, krajobraz kulturowy związany jest z tożsamością społeczeństwa i jest elementem nauki określanej jako heritologia, czyli studia nad dziedzictwem. Pierwszą w Polsce książką opisującą jej istotę i wagę jest „O istocie dziedzictwa europejskiego – rozważania” K. Kowalskiego [2013].
Wiele informacji o krajobrazie jako nośniku idei i tożsamości można także znaleźć w pracy zbiorowej pod redakcją K. Kołodziejczyka, D. Chylińskiej oraz A. Zaręby z 2014 r., prezentującej humanistyczne oraz teoretyczne ujęcie problemu.
W literaturze angielskiej można znaleźć wiele interesujących pozycji doty- czących wagi estetyki oraz historii postrzegania piękna krajobrazu, który to aspekt bezpośrednio wiąże się z kwestiami postrzegania krajobrazu kulturowego i jego wartości. Przytoczyć tutaj można artykuł Lothiana [1999] na temat filozofii estetyki czy Parsonsa i Daniela [2002] będącej dyskusją na temat postrzegania krajobrazu.
Chyba najbardziej rozpoznawalnym nazwiskiem w dziedzinie krajobrazu, jego przekształceń i identyfikacji podstawowych problemów, a także propagatorem in- terdyscyplinarnego i holistycznego podejścia, pozostaje Marc Antrop [1998, 2000, 2005]. Poruszając kwestie całościowego traktowania otoczenia, najpopularniejsze są metody łączące elementy ocen obiektywnych i subiektywnych. Przykładem może być skandynawska metodologia DIVE (Describe, Interpret, Valuate and Enable, czyli „opisz, zinterpretuj, oceń i umożliw”, co jest wartym rozważenia zmodyfiko- waniem procesu stosowanego w Polsce, czyli „inwentaryzacje, analizy, waloryzacje, projekt”) [Riksantikvaren 2009, Tengberg et al. 2012], która główny nacisk kładzie na całościowe traktowanie krajobrazu nie tylko jako pojedynczego obrazu utrwalo- nego i ocenionego w danym momencie, ale jako ciągłego procesu nawarstwień uzu- pełnianych przez wartości określane jako „niemierzalne”, czyli m. in. symbolikę, kulturę, tradycję.
3.2. Percepcja krajobrazu i partycypacja społeczna
Zagadnienia partycypacji społecznej w procesie projektowym są obecnie co- raz częściej poruszane tak przy kształtowaniu przestrzeni miejskiej jak i wiejskiej.
W przeprowadzanych na potrzeby tej pracy wywiadach i spotkaniach w oczywisty sposób pojawiają się także kwestie postrzegania i oceny otoczenia, jednak jako ele- ment samodzielny są wciąż nowością w naszym kraju. Zajmując się kwestiami per- cepcji krajobrazu, należy wymienić książkę K. Połomskiego „Miejsce i przestrzeń”
[2010], który zajmował się doświadczaniem przestrzeni oraz rolą krajobrazu wśród mieszkańców Bieszczadzkiego Parku Narodowego, stosując interesujące podejście metodologiczne, obejmujące m. in. badanie percepcji krajobrazu poprzez warsztaty fotografii cyfrowej - jest to praca z pogranicza antropologii kultury, psychologii i
etnografii, a zastosowane podejście opierało się na socjologicznej zasadzie triangu- lacji. Także ciekawą metodologię proponuje w swojej publikacji A. Kępkowicz [2013]. Badając świadomość społeczności lokalnych na Lubelszczyźnie zapropono- wała respondentom stworzenie posteru składającego się ze zdjęć przedstawiających okoliczne widoki, odzwierciedlającego ich pojęcie harmonii i dysharmonii. W Kra- kowie badania na temat odbioru otoczenia przez mieszkańców zajmowała się Paw- łowska [2002], która jest uważana za jedną z prekursorek wykorzystywania party- cypacji społecznej w procesie projektowym [Pawłowska 2008, 2012, Pawłowska et al. 2010]. W badaniach przeprowadzonych w 2002, na temat percepcji krajobrazu kulturowego mieszkańców dzielnicy Dębniki w Krakowie potwierdziła, iż miesz- kańcy doceniają i dostrzegają bardzo podobne wartości co profesjonaliści. Co cie- kawe respondenci wykazywali znaczną pomysłowość w zakresie sposobów ochro- ny, które pozostawałyby w zgodzie z ich poczuciem sprawiedliwości. Sposoby te okazały się całkiem bliskie podejściu stosowanemu w podobnych sytuacjach w urbanistyce zachodnioeuropejskiej. O sposobach wyceny krajobrazu opierających się na badaniach ankietowych wspominają w swojej publikacji A. Kupidura, M.
Łuczewski oraz P. Kupidura [2011]. Zagadnienie „psychologii krajobrazu” oraz jego rozwoju na przykładzie krajobrazu kulturowego, a także rozbudowaną próbę podejścia interdyscyplinarnego do tego tematu przytaczają K. Kopczyński i J. Sko- czylas [2008]. Warto wspomnieć także publikację pod redakcją J. T. Królikowskie- go, B. Rothimela i K. Juśkiewicza „Kultura przestrzeni gminy” [2010], zawierającą artykuły na temat partycypacji społecznej [m. in. Gawryszewska 2010]. Tą samą tematyką zajmuje się szeroko I. Niedźwiecka-Filipiak, która w swojej pracy z 2009 roku proponuje metodę kreowania wizerunku wsi, opierającą się na współpracy z władzami lokalnymi i mieszkańcami danej miejscowości.
Ważnymi głosami w dziedzinie percepcji krajobrazu są te pochodzące z po- granicza nauk ścisłych i humanistycznych. Ciekawą publikacją jest książka K. Kaj- danek z 2012 r. na temat suburbanizacji terenów podmiejskich Wrocławia, a także bardzo interdyscyplinarna pozycja „Społeczno-kulturowe podstawy gospodarowania przestrzenią” z 2009 r., która prezentuje zagadnienia z zakresu architektury i plano- wania przestrzeni wraz z kwestiami psychologii, filozofii i socjologii, wpisując się w nurt określany czasami jako psychologia krajobrazu. Inną interesującą pozycją, która zabiera głos w kwestiach partycypacji społecznej jest książka R. Idema [2012]
„Kształtowanie mikrośrodowiska jako miejsca wspólnoty”. Prezentując przekrój poprzez oddolne próby mieszkańców budowy lokalnych wspólnot, a także studia literaturowe oraz studia przypadków uzasadnia wagę elementu często brakującego przy partycypacji społecznej w proces kształtowania przestrzeni, czyli wspólnoty mieszkańców i wynikającej z niej dbałości o otoczenie.
Waga podejścia subiektywnego i partycypacji społecznej jest kwestią poru- szaną w ekspertyzach tworzonych w ramach Europejskiej Konwencji Krajobrazowej [de Montmollin, 2002] (tabela 1).
Tab. 1. Fragment celów innowacyjnych multidyscyplinarnych narzędzi mających na celu zrozumienie i rozwój aspektu społecznego krajobrazu oraz spójność z założeniami pracy. Źródło: de Montmollin, 2002,
str. 83
A.
Narzędzia partycypacji
A1. Umożliwienie udziału społeczności w ochronie, go- spodarowaniu i planowaniu krajobrazu
A2. Wsparcie lokalnych społeczności na poziomie lokal- nym w identyfikacji i zrozumieniu cech, wartości i wraż- liwości krajobrazów, w których żyją, a także na wyrażaniu swoich aspiracji
B.
Narzędzia przekrojowe
B1. Integrowanie krajobrazu z różnymi sferami działalno- ści administracyjnej
B2. Uwzględnianie krajobrazu jako czynnika, który poja- wia się w różnych politykach publicznych w zakresie użytkowania gruntów
B3. Opracowanie całościowego podejścia w zakresie kra- jobrazu
B4. Integracja dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego B5. Uwzględnianie krajobrazu na obszarach różnorodności biologicznej
C.
Narzędzia służące pod- noszeniu świadomości i narzędzia szkoleniowe
C1. Uświadamianie i szkolenie różnych grup i agencji zajmujących się krajobrazem na temat interdyscyplinarne- go i szczególnego charakteru problemów z nim związa- nych
C2. Uświadamianie i szkolenie polityków i urzędników C3. Uświadamianie i szkolenie lokalnych władz i admini- stracji
C4. Uświadamianie i kształcenie dzieci w zakresie krajo- brazu
C5. Kształcenie społeczności w zakresie krajobrazu C6. Zrozumienie, określenie i opisanie priorytetów w za- kresie krajobrazu
C7. Promowanie kierunków studiów związanych z gospo- darowaniem i planowaniem krajobrazu
C8. Podnoszenie świadomości w sektorze turystyki na temat zachowania i promocji dziedzictwa przyrodniczego i krajobrazowego
Subiektywne oceny waloryzacji krajobrazu, które w znacznej mierze oparte są właśnie na efektach związków danych grup społecznych z danym otoczeniem, są dość mocno rozpowszechnione na zachodzie Europy oraz w Skandynawii, w Sta- nach Zjednoczonych i Kanadzie [Lothian 1999]. Często poruszanym określeniem
jest „poczucie miejsca” (sense of place”) oraz związki z przestrzenią. Jedną z czę- ściej wspominanych i także jedną z pierwszych prac na ten temat było badanie Kal- tenborna [1998] przeprowadzone na Svalbardzie na Spitzbergenie. Trzeba tutaj też wspomnieć artykuł napisany w Finlandii przez K. Soini, H. Vaarala, E. Pouta [2012], którzy odnoszą się do bardzo przydatnych podziałów związków z przestrze- nią opracowanych przez Jorgensena i Stedmana [2006] (są to przywiązanie do miej- sca, satysfakcja z miejsca, zależność od miejsca oraz tożsamość związana z miej- scem). Ogólnie, najczęściej stosowane podejścia obejmują konfrontację ze zdjęciami i ich ocenę [Tempesta 2010], badania ankietowe oraz wywiady [Ruskule et al. 2013, Kaur et al. 2004]. Studiując wyniki prac oraz podejście badaczy do tematu, można w tym miejscu wysunąć hipotezę, że indywidualne podejście w formie strukturalizo- wanych wywiadów daje najlepsze i najpełniejsze wyniki.
3.3. Przekształcenia obszarów wiejskich i geografia wsi
Przedstawiciele wielu dyscyplin naukowych poruszają w swoich badaniach zagadnienia związane z problematyką przyszłego wizerunku Polskiej wsi. Są to między innymi architekci krajobrazu, geografowie, architekci, urbaniści i ekonomi- ści, ale także humaniści oraz socjologowie. Narodziła się dzięki temu coraz dyna- miczniej rozwijająca się dziedzina określana jako geografia wsi.
Od przełomu XIX i XX wieku funkcjonuje w Polsce pojęcie regionalizmu, które łączy się ściśle z ideą rozwoju obszarów wiejskich. Opisy regionalnej zabu- dowy zawarte są m. in. w pracach autorstwa F. Piaścika, W. Wieczorkiewicza i J.
Wiśniewskiego [1998], T. Tłoczka [1980, 1985] oraz M. Prokopa [1976]. Geografią historyczną oraz zagadnieniami krajobrazu kulturowego obszarów rolniczych zaj- mowała się bardzo szeroko w swoich pracach M. Dobrowolska [1961].
Geografia osadnictwa zaprezentowana jest w książce D. Szymańskiej z 2013 r. (wydanie drugie), gdzie opisane są kwestie historyczne oraz podstawowe determi- nanty kształtujące sieć osadniczą oraz współczesne problemy doby globalizacji.
Drugą publikacja na ten temat jest „Osadnictwo wiejskie” M. Wiśniewskiej z 2007 r.
Kwestie wiejskiego krajobrazu oraz jego przyszłości, a także jego znaczenia i elementów charakterystycznych poruszane są w pozycji pod redakcją J. Janeckiego i Z. Borkowskiego [2006] „Krajobraz i ogród wiejski” z cyklu „Dziś i jutro wsi”.
Bogatym źródłem artykułów prezentujących współczesne podejście do pro- blemu są „Studia Obszarów Wiejskich” wydawane przez Komisję Obszarów Wiej- skich Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Tematykę obecnych przekształceń strukturalnych obszarów wiejskich podejmują w swoich pracach Kłodziński M.
[1996, 1999], K. Heffner [2001, 2011 (1), 2011 (2)], J. Tkocz [1998], Wójcik [2011, 2013] oraz J. Bański [2007, 2011 (1), 2011 (2)]. Zagadnienia z zakresu współcze- snego planowania wsi w Polsce i powiązanych z tym zagadnień i problemów po- dejmuje w swoich książkach Z. Kamiński [2008] oraz A. Górka [2012].
Należy także wspomnieć o coraz bogatszym wyborze pozycji traktujących całościowo i interdyscyplinarnie o kształtowaniu przestrzeni wiejskiej [Bielska i Kupidura 2013], konieczności ochrony krajobrazu podczas przekształceń zachodzą- cych obecnie w obrębie obszarów wiejskich [np. Raszeja 2013].
3.4. Badania na obszarze obecnego powiatu kłodzkiego
Na konieczność usystematyzowanej pracy i ochrony tego terenu zwracał uwagę już ponad 40 lat temu prof. B. Winiarski w wystąpieniu na Konferencji Urbanistów Polskich we Wrocławiu w 1973 roku, opisując fakt przybierania przez obszar Sudetów charakteru obszaru problemowego. Wypowiedź ta została przyto- czona przez T. Biesiekierskiego w jego pomyśle na plan ochrony z 1987 roku. Nie- stety od tego czasu krajobraz kulturowy Kotliny Kłodzkiej jest chroniony w bardzo niewielkim stopniu. Zjawisko zatracania typowego krajobrazu sudeckiego oraz jego transformacji w złym kierunku zauważa także Ojrzyńska [2012]. Względem historii Ziemi Kłodzkiej, bardzo interesującą pozycją jest „W kraju Pana Boga. Źródła i materiały do dziejów Ziemi Kłodzkiej od X do XX wieku” opracowana przez A. Her- ziga i M. Ruchniewicz [2010], a także „Dzieje Ziemi Kłodzkiej” tych samych auto- rów [2008]. Kolejnymi polskimi publikacjami są opracowanie autorstwa Walczaka [1961] oraz dwie pozycje pod redakcją R. Gładkiewicza [1990, 1998]. Warto wspomnieć także o wydanej przez Ossolineum monografii K. Bartkiewicza na temat dziejów Ziemi Kłodzkiej w okresie średniowiecza [1977], w której to publikacji na opracowanej przez autora mapie przeanalizować można główne osie rozwoju osad- nictwa (północ-południe, czyli Kłodzko-Międzylesie oraz wschód-zachód, czyli Kłodzko-Kudowa/Radków, co było typowym dla Słowian kierunkiem rozbudowy systemu osadniczego w górę rzek). Duży wkład w badania pradziejów tych terenów mają badacze z wrocławskiego Muzeum Archeologicznego J. Lodowski [1972, 1992] i C. Franke (głównie badania na temat zamków znajdujących się na terenie Ziemi Kłodzkiej [1993, 1999, 2005]). Bardzo rozległa wiedza na temat historii re- gionu znajduje się w książkach niemieckojęzycznych oraz tych wydawanych po czesku. Wymienić tu można takie pozycje jak A. Bernatzky „Landeskunde der Gra- ftshaft Glatz” [1988] oraz „Lexikon der Graftshaft Glatz” [1984], kronika hrabstwa autorstwa Köglera [1992-2003] oraz Wadekinga [1857], a także liczne publikacje wspomnianego wcześniej historyka A. Herziga. Wiele informacji – kartograficz- nych, kulturalnych i historycznych, zawierają także „Zeszyty Muzeum Ziemi Kłodz- kiej” wydawane od 1985 roku. Północno – zachodnia część powiatu, czyli obręb noworudzki, opisany jest szeroko w książce T. Biedy [2007] oraz w publikacjach pozostawionych przez J. Wittiga [1937]. Regularnie ukazujące się publikacje na temat terenów Ziemi Kłodzkiej znajdują się we wspomnianych już „Zeszytach Mu- zeum Ziemi Kłodzkie”, „Roczniku Ziemi Kłodzkiej” oraz wydawanym przez Oficynę Wydawniczą BRAMA „Almanachu Ziemi Kłodzkiej”. W szczególności „Zeszyty
Muzeum Ziemi Kłodzkiej” oprócz wyczerpujących opisów dziejów kultury na tych terenach jak i historii rozwoju niektórych miejscowości czy założeń sakralnych i obronnych, zawierają informacje m. in. o hutach szkła [Zrůbek 1998], wzmiankach o Ziemi Kłodzkiej w ważniejszych polskojęzycznych opracowaniach geograficz- nych [Szymczyk 1998], budownictwie drewnianym [Itman 1990] czy problemach sozologicznych tych terenów [Mazurski 1992]. Pomocne są także przewodniki po Ziemi Kłodzkiej, wymienić tutaj można wiele publikacji, m. in. „Ziemia Kłodzka”
Walczaka [1951], „Ziemia Kłodzka przewodnik” Migonia [1996], „Ziemia Kłodzka informator turystyczny” Marcinka i Prokopa oraz liczne współczesne wydania. Dużą ilość informacji na temat poszczególnych miejsc i miejscowości, a także zabytków zawiera „Słownik geografii turystycznej Sudetów” (obecnie 21 tomów opracowa- nych w latach 1989-2008) pod red. M. Staffy. Obszar Kłodczyzny opisany jest w tomach 13 (Góry Stołowe), 14 (Góry Bystrzyckie, Góry Orlickie), 15 (Kotlina Kłodzka, Rów Górnej Nysy), 16 (Masyw Śnieżnika, Góry Bialskie), 17 (Góry Zło- te), a także częściowo w tomach 11 (Góry Sowie, Wzgórza Włodzickie) i 12 (Góry Bardzkie).
W 1991 roku ukazała się monografia S. Cioka „Sudety. Obszar problemowy”
zawierająca kompleksowy opis wielu niekorzystnych zjawisk i procesów na obsza- rze Sudetów. Temat ten podejmował autor także w późniejszych publikacjach, bada- jąc zjawisko depopulacji, dekapitalizacji majątku trwałego, niekorzystnych zmian w obrębie funkcji regionu, a także restrukturyzacji gospodarki [Ciok 1988, 1992, 1996]. Transformacje środowiska przyrodniczego w wyniku działalności człowieka dotyczące obszaru Masywu Śnieżnika znajdują się w obszernej monografii opraco- wanej przez A. Jahna, J. Klementowskiego, P. Migonia i J. Piaseckiego [Jahn et al.
1997]. Szczegółowe studia krajobrazowe obejmujące teren Dolnego Śląska [Plew- niak et al. 1993; Plewanik, Ruszycka-Mizera 1995] ukazały się jako kontynuacja kompleksowej pracy zbiorowej z 1991 roku na temat oceny krajobrazu polski w aspekcie fizjonomicznym na potrzeby turystyki. Zagadnienia problemów ludno- ściowych, rozwoju i rozmieszczenia poszczególnych funkcji gospodarczych, rolni- czych i turystycznych są tematem prac W. Hasińskiego [1991], A. Jerkiewicza [1983], M. Slenczeka [1993], A. Zagożdżona [1990] oraz J. Wyrzykowskiego [1965]. Ważną pozycją jest praca J. Chachaja z 1978 roku, poruszająca problem zanikania wsi.
Trzeba także zaznaczyć, że powiat kłodzki promuje się jako ”turystyczne hrab- stwo Sudetów”. Ze względu na duże znaczenie turystyki większość miejscowości, jak i sama Ziemia Kłodzka posiadają wiele stron internetowych, które bywają po- mocne –m. in. Oficjalny Serwis Hrabstwa Kłodzkiego (www.hrabstwo.pl), strona Starostwa Powiatowego w Kłodzku (www.powiat.klodzko.pl), Portal Internetowy Ziemia Kłodzka (www.ziemiaklodzka.pl), www.ziemiaklodzka.info oraz www.hrabstwo.info.
4. Wybrane problemy badawcze i teoretyczne krajobrazu kulturowego
4.1. Czym jest krajobraz? Ewolucja podejścia do krajobrazu i jego oceny
Rozważając kwestie krajobrazu warto na wstępie określić czym właściwie dziś on jest. Nie ulega wątpliwości, że w historii człowieka odgrywał i odgrywa on ważną rolę, jednak określenie jak znaczny jest jego zakres oraz czym tak naprawdę krajobraz jest ulegało zauważalnym przemianom (ryc. 1). Poczynając od podejścia stricte geograficznego (krajobraz jako wycinek fizycznego otoczenia), poprzez nało- żenie warstwy przyrodniczej, a następnie symbolicznej, duchowej i kulturowej. Od traktowania krajobrazu jako wycinka przestrzeni istniejącego w danym momencie, poprzez dodanie do niego osi czasu i postrzeganie go jako dynamicznie ewoluujące- go, po obraz będący mozaiką wielu nawarstwień, w którym zapisana jest nie tylko historia ale i przyszłość. I co najważniejsze – od krajobrazu, który jest nieodmiennie piękny bądź brzydki i cechy te są zapisane w nim samym, do krajobrazu, który two- rzony jest na styku jego rzeczywistego wyglądu, cech obserwatora oraz sytuacji, w której jest on obserwowany. Można to porównać do sytuacji, w której przeszliśmy od statycznej czarnobiałej fotografii oglądanej przez specjalistę do ruchomego filmu w technologii 3D doświadczanego przez pełną salę kinową . Ta ewolucja umożliwia oczywiście pełniejsze i wielopłaszczyznowe opisywanie naszego otoczenia, ale równolegle rodzi wiele nieznanych wcześniej wątpliwości i problemów (ryc. 2).
Podsumowując, krajobraz jest obecnie postrzegany jako system wzajemnych zależ- ności ujawniających się na wielu wymiarach i posiadających wiele cech, które do- datkowo zmieniają się na różnych poziomach dynamicznie w czasie i przestrzeni oraz powstają jako wypadkowa cech własnych krajobrazu, cech obserwatora i cech sytuacji, w której jest on doświadczany. Uświadamia nam to, jak wiele składowych i zależności pomiędzy nimi może zostać zbadanych, aby ująć krajobraz całościowo, w porównaniu choćby do starszego podejścia, opisującego krajobraz jako pewne ce- chy, takie jak: zajmowanie określonego wycinka przestrzeni, który jest możliwy do odwzorowania na mapie, posiadanie określonej fizjonomii, którą można przedstawić na fotografii lub rysunku, zachodzące w nim wzajemnie powiązane, dynamiczne procesy oraz ewolucja, a więc posiadanie własnej historii [Richling i Solon, 1994].
ryc. 1. Czym jest krajobraz? Ewolucja podejścia do krajobrazu oraz wynikająca z niej zmiana zakresu badań krajobrazowych: 1. Krajobraz jako zbiór cech fizycznych otoczenia, 2. Krajobraz jako wynik obser-
wacji człowieka, 3. Krajobraz jako zbiór fizycznych elementów obserwowanych i ocenianych przez czło- wieka, a więc będący wypadkową jego własnych cech, cech obserwatora oraz sytuacji, w której jest obserwowany, 4. Krajobraz jako proces, powstający na styku dynamicznie zmieniającej się interakcji pomiędzy ewoluującym elementem obserwowanym a obserwatorem, zależny od czasu i sytuacji, w której
następuje interakcja. Źródło: opracowanie własne
ryc. 2. Współczesny podgląd na krajobraz jako mozaikę zmieniających się elementów i wzajemnych zależności. Zmienne: A – krajobraz, B – społeczeństwo, C – percepcja zmian w krajobrazie. D – jedyny element uznawany za stały, czyli preferencje ludzi względem danego typu krajobrazu. Źródło: opracowa-
nie własne
Krajobraz jest obecnie tematem badań wielu dyscyplin naukowych, jak choćby nauk przyrodniczych, ścisłych i humanistycznych. Jego najpełniejszy obraz powstaje jednak na ich styku. Coraz częściej wiele dyscyplin zaczyna ze sobą współpracować i wzajemnie się uzupełniać, mając na celu jak najpełniejsze opisanie naszego otoczenia. Te tendencje owocują bardziej kompleksowym podejściem do tego zagadnienia, które uwzględnia nie tylko jego pojedyncze aspekty lecz wzajem- ne zależności pomiędzy przyrodą, społeczeństwem a ekonomią. Ta wieloaspekto- wość krajobrazu składa się m. in. z [Kozłowski 1980]:
- zestawu obiektów fizycznych,
- systemu procesów przyrodniczych i społecznych, które integrują różne obiekty fizyczne,
- zbioru usług potencjalnych i rzeczywistych dla różnych grup użytkowni- ków,
- zbioru obiektów o określonej fizjonomii,
- zbioru wartości przyrodniczych, społecznych, ekonomicznych, material- nych, duchownych, historycznych etc., o względnym, możliwym do porównania z innymi obiektami znaczeniu.
Popularność ujęcia całościowego można zauważyć w wielu definicjach kra- jobrazu, jak choćby definicji Przewoźniaka z 1987 r: „dowolnej wielkości system powiązanych funkcjonalnie komponentów abiotycznych i biotycznych oraz tworzo- nych przez nie jednostek przestrzennych różnej rangi taksonomicznej, również po- wiązanych funkcjonalnie, wraz z materialnymi i jakościowymi efektami wpływu na niego działalności człowieka”. Jak również w definicji Bogdanowskiego [2000], która chyba najpełniej oddaje nie tylko wielkowymiarowość przestrzeni, lecz także połączenie nauk przyrodniczych i humanistycznych: „Co to jest krajobraz? Najkró- cej mówiąc krajobraz jest fizjonomią środowiska. To znaczy, że uznając iż środowi- sko jest treścią, to krajobraz jej formą. Zatem są to dwa elementy ze sobą nieroz- łącznie związane. Dlatego traktujemy formy kulturowe i formy naturalne jako ca- łość”.
Coraz pełniejsze i wielowymiarowe opisywanie krajobrazu zaowocowało z pewnym momencie przeniesieniem uwagi badaczy z samego krajobrazu na osoby, które go doświadczają, analizują i oceniają. W wyniku tego trendu początkowe po- dejście, określane jako stricte „mierzalne” zostaje „uspołecznione”, a coraz liczniejsi naukowcy, planiści i projektanci otwarcie uwzględniali takie elementy jak np. od- biór krajobrazu przez ludzi w swoich opracowaniach. Według Pietrzaka [1998] ta wieloaspektowa struktura krajobrazu najlepiej oddawana jest właśnie przez podej- ście interdyscyplinarne, które określone zostało jako percepcja krajobrazu, składają- ce się z aspektów przyrodniczych (przestrzenne zróżnicowanie, zmienność w czasie oraz funkcjonowanie) oraz społecznych (odwzorowania oraz użyteczność krajobra- zu) (sytuacja 3 na rys. 1). Owa percepcja jest elementem scalającym, a efektem staje się synteza krajobrazu, zawierająca wiele informacji o możliwościach postępowania z otoczeniem, wynikających z jego odwzorowania, rozpoznania, użyteczności i od- bioru, takich jak optymalne sposoby zarządzania i gospodarowania. Można tutaj przytoczyć definicję Wolskiego z 2002 r.: „ Wszystko co istnieje w powłoce ziem- skiej (…), człowiek, jako istota biologiczna, gospodarująca i tworząca kulturę, pola, budynki, komunikacja, wszystko to w całości i wzajemnym powiązaniu tworzy krajo- braz. W tym znaczeniu krajobraz jest pojęciem, które dopiero tworzy się w naszej świadomości”.
Istnieje wiele sposobów klasyfikacji i podziału typów krajobrazu, jednak najbardziej podstawowy i najczęściej spotykanym jest podział na krajobrazy natu- ralne i kulturowe (antropogeniczne). Spotyka się także podziały, które uwzględniają jeszcze dwie dodatkowe kategorie, a mianowicie krajobraz zdewastowany oraz kra- jobraz naturalny kulturowy. Złożoność dyskusji o krajobrazie dobrze odzwierciedla fakt istnienia tak wielu definicji krajobrazu naturalnego i kulturowego w literaturze, które znacznie różnią się od siebie, przy czym wydaje się, że powinny być one jed-
noznaczne. Definicje krajobrazów naturalnych i kulturowych są nie tylko różne w wydźwięku, lecz także różne znaczeniowo. Wynika to z faktu, na który zwrócił uwagę Wolski [2002], a mianowicie, iż określanie krajobrazu, jako antropogenicz- nego, stosowane w celu uwypuklenia jego różnic z krajobrazem określanym jako naturalny, jest w znacznej mierze nieodpowiednie. Ciężko bowiem w chwili obecnej mówić o krajobrazach, na które człowiek nie wywarł wpływu, a więc krajobrazach
„naturalnych” sensu sticto. Idąc dalej tym tropem, zaproponował on definicje:
- krajobraz naturalny, to krajobraz, który ukształtowały procesy naturalne z dodatkowym uwzględnieniem późniejszych wpływów jakie wywarł na niego czło- wiek w ramach gospodarki rolnej, leśnej i wodnej, z wyłączeniem krajobrazów zur- banizowanych (miejskich i przemysłowych);
- krajobraz kulturowy jest efektem świadomego kształtowania przez czło- wieka, w którym wzajemne stosunki pomiędzy składowymi, ukształtowane były celowo przy uwzględnieniu wszystkich następstw, które teoretycznie można było przewidzieć i którym ewentualnie można było zaradzić.
Analogiczny podział zaproponował Kozłowski [1980], przy czym wprowa- dził on dodatkową kategorię, czyli krajobraz zdegradowany, a za podstawę podziału uznał zdolność do samoregulacji. Idąc tym tropem, uzyskujemy:
- krajobraz naturalny – procesy antropogeniczne , nie naruszyły podstawo- wych cech krajobrazu umożliwiających zachowanie równowagi biologicznej (obsza- ry posiadające naturalną zdolność do samoregulacji);
- krajobraz kulturowy – tereny intensywnej działalności człowieka, których efektem jest naruszenie naturalnej zdolności samoregulacji procesów zachodzących w krajobrazie – prawidłowo zagospodarowane i użytkowane lasy, kompleksy urba- nistyczno-architektoniczne;
- krajobraz zdewastowany – brak zdolności samoregulacji oraz zniszczona równowaga biologiczna.
Ze względu na dalsze wewnętrzne podziały w tych dwóch podstawowych grupach (krajobraz naturalny i kulturowy) oraz uwzględnianie grup dodatkowych (krajobraz zdewastowany) dokładne definicje będą zamieszczane przy opisie metod waloryzacji krajobrazu. Niemniej jednak już na tym etapie autorka pragnie zwrócić uwagę, iż określenie krajobraz naturalny, ze względu na tematykę pracy w większo- ści odnosić się będzie do terenów leśnych, będących zgodnymi w pełni bądź czę- ściowo z roślinnością potencjalną terenu, lub od niej różnych jeżeli nie jest prowa- dzona na ich terenie intensywna gospodarka leśna, terenów nieużytków, na których można zaobserwować wyraźnie trwające procesy sukcesji naturalnej oraz terenów nieregulowanych cieków wodnych. Trzeba też wspomnieć, że najbardziej widocz- nymi i ogólnie znanymi elementami tworzącymi krajobraz kulturowy są układy urbanistyczne, parki i ogrody, budowle sakralne, cmentarze, aleje i szpalery drzew, jednak nie jest w żadnym wypadku pełna lista a o wielu wręcz esencjalnych formach często się zapomina (np. układ pól uprawnych czy parcelacja przestrzeni).
Bardziej szczegółowy podział obejmujący kategorie krajobrazu kulturowego jakie możemy rozpatrywać to krajobrazy powiązane z życiem wiejskim i gospodar- ką wiejską w każdym zakresie, od prehistorii do chwili obecnej, z życiem miejskim, z przemysłem, procesami przemysłowymi i produkcją manufakturową, z pojedyn- czymi budowlami historycznymi oraz zabytkami lub grupami historycznych budow- li lub zespołami zabytków, historyczne parki, ogrody i tereny rekreacyjne, powiąza- ne z ludźmi lub wydarzeniami o historycznym znaczeniu, miejsca scen historycz- nych [Knercer, 2003]. Jak zauważa Solon [2007] można wymienić także pięć pod- stawowych prawidłowości krajobrazu: związek pomiędzy strukturą a funkcją, od- działywania zewnętrzne, wielkoskalowość, zmiany w czasie, optymalizacja struktu- ry krajobrazu.
4.2. Aspekt prawny ochrony krajobrazu
Ochronę krajobrazu kulturowego można rozważać na dwóch płaszczyznach – jako ochronę elementu przyrodniczego, który podlega ustawom o ochronie przy- rody i środowiska oraz jako ochronę elementu zabytkowego, podlegającego prawo- dawstwu z zakresu ochrony zabytków. Zagadnienia te są także silnie powiązane z planowaniem przestrzennym i najbardziej pożądanym rozwiązaniem jest wzajemne uzupełnianie się tych trzech aspektów.
W momencie gdy początkowa nieznaczna, uwarunkowana wieloma ograni- czeniami ingerencja człowieka w swoje otoczenie wraz z dynamicznym rozwojem techniki i zmianami na tle społeczno-gospodarczym szybko przybierała na sile, po- jawiły się pierwsze działania, które można uznać za chęć ochrony pewnych elemen- tów przekształcanej przez człowieka przyrody (miały one początkowo powiązania jedynie religijne i obejmowały ochronę elementów przyrody tworzących m. in.
święte gaje, drzewa, strumienie). Z upływem czasu system ten zaczął przybierać rozleglejsze i bardziej usystematyzowane formy oraz obejmować elementy świec- kiego życia. Szybkie zmniejszanie się obszarów leśnych oraz dynamicznie rozwija- jące się średniowieczne osadnictwo sprowokowało ówczesnych władców Polski do wprowadzenia praw mających na celu ochronę zwierzyny łownej jak i niektóre ga- tunki drzew (np. cis, co było przypisane głównie względom militarnym, gdyż drew- na cisowego wyrabiane były łuki) – działanie to było podyktowane głównie przy- czynami gospodarczymi. Kwestie ekonomiczne były zresztą głównym motorem wprowadzania jakichkolwiek sformalizowanych elementów ochrony i trzeba było dość długiego okresu zanim zaczęto chronić otoczenie ze względów podyktowanych takimi elementami jak estetyka, zagadnienia naukowo-dydaktyczne lub badawcze.
Nie oznacza to bynajmniej braku zainteresowanie kwestiami piękna i harmonii este- tycznej krajobrazu – świadczyć o nim może choćby bogata historia rozwoju sztuki ogrodowej na ziemiach polskich, której efektem w szczytowym momencie było nie tylko tworzenie rozległych parków, ale tez przekształcanie krajobrazu na szeroka
skalę – przekształcanie podyktowane właśnie w znacznej mierze kwestiami este- tycznymi, będące uschematyzowanym i przemyślanym programem zagospodarowa- nia szeroko rozumianej przestrzeni, nie tylko zabudowanej ale też przyrody. Twórcy tych założeń ingerowali w materię otoczenia czasami poprawiając naturę, ale też bardzo często systematyzując i naprawiając to co wcześniej zostało przekształcone przez człowieka.
Zagadnienia dotyczące ochrony i konserwacji tych założeń – ogrodowych, parkowych i krajobrazowych pojawiły się na naszych ziemiach już dość wcześnie, bo w XVIII w. Było to efektem panującej ówcześnie mody epoki oświecenia i na- stępującego po nim romantyzmu, które dyktowały zainteresowanie owymi cennymi tak wizualnie jak ideologicznie „reliktami przeszłości”, w doskonały sposób wpisu- jąc się w tworzone malarstwo i literaturę, nawiązującą często do tego co minione.
Rozwój konserwacji i ochrony tych elementów w Polsce można podzielić, analo- gicznie jak rozwój ochrony przyrody, na cztery główne okresy – a są nimi: pierw- szy do poł. XIX w., drugi - lata 1863-1918, okres międzywojenny (1918-1939) oraz ostatni - po 1945 roku.
Opisując pierwszy okres, a więc do poł. XIX w., wspomnieć można o racjo- nalizmie epoki oświecenia, który był pierwszą przyczyną wzrostu zainteresowania elementami przeszłości jak i historią kraju – proces ten rozpoczął się w drugiej poł.
XVIII w., a jego efektem stał się początek systematycznej dokumentacji obiektów świadczących o historii danego obszaru, których wartość coraz bardziej doceniano – przykładem mogą tutaj być opisowe i rysunkowe inwentaryzacje wykonane przez Z.
Vogela, J. Richtera, A. Majerskiego oraz M. Zaleskiego. Fundamenty pod dostrze- ganie i docenianie piękna rodzimego krajobrazu położyli właśnie ci twórcy skupieni wokół Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz Canaletta (Bernardo Bellotto).
Wspomniany wcześniej Vogel, wykonuje na zlecenie króla obszerny album „Zbiory widoków sławniejszych pamiątek narodowych jako też zwalisk zamków, świątyń, nagrobków, starożytnych budowli i miejsc pamiątkowych w Polsce z natury rysowa- nych”, wydany drukiem pod tytułem „Podróże malownicze” w 1806 r. będącym jeszcze długo dużą inspiracją dla innych twórców. Sam fakt odbywania dalekich podróży oraz szybszy przepływ informacji rozpowszechnił modę na krajobraz w stylu angielskim, który przez wielu po dziś dzień uważany jest za esencję kształto- wania otoczenia z dbałością o estetykę i naturalność.
Przełom XVIII i XIX w. miał duży wpływ na późniejsze kształtowania się poglądów na to co z danymi obiektami należy zrobić (czyli na temat ochrony i kon- serwacji, a nie wyłącznie dokumentowania) – jednym w powodów stała się panująca moda na zamianę istniejących rozwiązań na parki krajobrazowe połączona z chęcią pozostawienia i zachowania choćby w części już istniejących układów o cechach regularnych (Mała Wieś, Rogalin, Nieborów). Wspomniany już wcześniej roman- tyzm był pierwsza epoką, która w pełni „odkryła” obiekty zabytkowe i się nimi za- chwyciła (do tego stopnia, że gdy w okolicy brakowało tych obiektów budowano je
od podstaw, na przykład jako sztuczne ruiny mające urozmaicić istniejący krajo- braz) - oprócz docenianych i wkomponowanych do planowanego w zgodzie z no- wymi trendami ruin, starych wież i pozostałości różnych historycznych budowli zaczęto otaczać opieką elementy flory, co zaowocowało wprowadzeniem określenia szeroko stosowanego obecnie – a mianowicie „pomnika przyrody”. Autorem tego określenia był A. Humboldt na początku XIX w. Warto też zwrócić uwagę na pa- triotyczną wartość krajobrazu w naszym kraju, która wysunęła się na jedno z czoło- wych miejsc kształtowania tożsamości narodowej. Społeczeństwo wychowywane przez wieki na twórczości wspaniałych artystów zaczęło identyfikować w znacznym stopniu przedstawiane przez nich sceny jako wzorce estetycznego postrzegania kra- jobrazu.
W drugim okresie, który obejmował lata 1863-1918, na ziemiach polskich zaczęła zaznaczać się tolerancja dla niejednolitości stylów jako swoiste przeciwsta- wienie do podejścia francuskiego, charakteryzującego się daleko posuniętym pury- zmem i czystością formy (głównymi celami było przywracanie formy wyjściowej oraz usuwanie nawarstwień historycznych). Podejście, które wykształciło się na naszych ziemiach, było spójne z postawą zauważalną w angielskiej sztuce konser- wacji (traktowanie nawarstwień historycznych jako równoznacznej formy zabytku).
Oba te podejścia mają swoje zalety i wady oraz oba można przenieść z ich pierwot- nego terytorium, a więc z obszaru architektury, na krajobraz kulturowy. Doceniono także elementy pozostające niejako na uboczu od elementów architektonicznych, czyli założenia ogrodowe, parki i krajobraz, uznając je za działo sztuki, ze względu na wartości naukowo-poznawcze i historyczne – jest to czas formułowania się pod- stawowych zasad ich ochrony i konserwacji, która przyjęła kierunek restauratorski (czyli działań mających na celu przywrócenie danym elementom ich dawnej formy oraz funkcji użytkowej). Koncepcje ochrony przyrody pochodzące z tego okresu uznawane są za pionierskie, a przyczyniły się do tego między innymi prace prof. M.
Raciborskiego „Zabytki Przyrody” (1900) oraz J. G. Pawlikowskiego „Kultura i natura” (1913).
Początki ochrony przyrody w Polsce, która uwzględniała także zręby zało- żeń ochrony krajobrazu kulturowego można datować na 27 grudnia 1919 r., kiedy to jeszcze przed zakończeniem I wojny światowej przy udziale J. G. Pawlikowskiego, S. Sokołowskiego oraz B. Wigilewa, stworzono w Warszawie zaczątki państwowej organizacji zajmującej się ochroną środowiska, a była to Państwowa Rada Ochrony Przyrody. Oprócz organizacji lasów państwowych do jej obowiązków należała or- ganizacja i określenie granic parków narodowych i rezerwatów. Ze względu na współpracę PROP z administracją państwową powstały ustawy (m. in. rozporządze- nie prezydenta RP w prawie budowlanym i zabudowie osiedli z 16.02.1928), które ograniczały możliwości budowy, przebudowy i rozbudowy na terenach cennych pod względem krajobrazowym – były to więc ustawy o silnym wydźwięku planistycz- nym, mające w założeniu na celu całościową i kompleksową ochronę cennego kra-
jobrazu („w miejscowościach, których krajobraz zasługuje na ochronę właściwa władza może odmówić pozwolenia na budowę, przebudowę lub zmiany budynków o ile by te roboty spowodowały zeszpecenie krajobrazu” art.337 „o prawie budowla- nym” z 14 lipca 1936 r. oraz „pozwolenie na roboty polegające na burzeniu, przera- bianiu, odnawianiu i rekonstruowaniu, zdobieniu lub uzupełnianiu budynków zabyt- kowych, jako też na roboty powodujące zmiany w najbliższym otoczeniu tych budyn- ków może być udzielane tylko po uprzednim uzyskaniu przez osoby zainteresowane pozwolenia w myśl obowiązujących przepisów o opiece nad zabytkami” art. 341 ust.
1). Fakt faktem nacisk kładziony był na krajobraz naturalny, który wypierany był sukcesywnie przez krajobraz kulturowy, jednak uwagę zwraca skupienie się na ko- nieczności chronienia charakterystycznych, czyli przewodnich, form krajobrazu, a także konieczność zachowania cech regionalnych oraz estetyki krajobrazu. Natural- ną konsekwencją stało się objęcie w okresie międzywojennym kierunku konserwa- torskiego w ramach ochrony przyrody, a więc priorytetem stało się zachowanie sta- tus quo z pewnymi elementami chęci nawiązania i powrotu do przeszłości –. wpro- wadzono nawet możliwość wywłaszczania obszarów specjalnych oraz obowiązek ochrony ozdobnych i zabytkowych ogrodów i parków, jak też zadrzewień i zieleni otaczających cenne zespoły architektoniczne.
Rada Regencyjna po zakończeniu I wojny światowej wydała dekret o opiece państwa nad zabytkami (nr 16, poz. 63 z 31 października 1918 r.) oraz powołała do życia państwową służbę konserwatorską, która otoczyła swoją opieką także elemen- ty krajobrazu. W myśl wspomnianej wcześniej ustawy zabytkiem stały się przed- mioty ruchome i nieruchome, posiadająca wartość artystyczną, kulturową, archeolo- giczną bądź paleontologiczną, które można było określić jako charakterystyczne dla określonej epoki i które zasługiwały na zachowanie. W późniejszych zmianach (1928, 1933 i 1934) za granicę dla obiektów zabytkowych uznano 1860-65 r. (a więc najmłodsze zabytki miały w swojej metryce niewiele ponad pół wieku). Dzia- łania konserwatorskie oraz te mające na celu integrację elementów zabytkowych skupiły się głównie w miejscach, które najbardziej ucierpiały w czasie wojny oraz zabytkach pełniącym funkcje reprezentatywne (warszawskie Łazienki i Ogród Sa- ski, Natolin, Białystok, Wola Justowska). Podyktowane w znacznym stopniu patrio- tyzmem działania na rzecz krajobrazu w okresie międzywojennym Bogdanowski [1999] podzielił na cztery główne nurty, a są to:
- kierunek utylitarny – przynoszący rozwiązania praktyczne
- kierunek przyrodniczy – skupiony wokół prof. W. Szafera, prof. A. Wo- diczki (w szczególności na uwagę zasługuje praca „O uprawie krajobrazu” wydana po wojnie w 1945 r.) oraz prof. W. Goetela
- kierunek architektoniczno-krajobrazowy – reprezentowany przez prof. T.
Tołwińskiego, prof. Z. Novaka, prof. W. Czarneckiego oraz prof. W. Plapisa
- kierunek konserwatorski – reprezentowany przede wszystkim przez wybit- nie zasłużonego w tej dziedzinie prof. G. Ciołka (wśród wielu publikacji na szcze-
gólną uwagę w tym zakresie zasługuję „Piękno przyrody i piękno sztuki w planowa- niu przestrzennym w Polsce” wydana po wojnie w 1948 r.).
Te tak rozbieżne i różnice się między sobą nurty miały możliwość połączyć się w interdyscyplinarne podejście dzięki prof. O. Sosnowskiemu, założyciela Kate- dry Historii Architektury Polskiej na Politechnice Warszawskiej. W ramach tej współpracy powstało wiele innowacyjnych metod pracy z krajobrazem oraz sposo- bów jego rozumienia. Warto wspomnieć o podziale wprowadzonym przez A. Wo- diczkę, który uważał, że nad krajobrazem trzeba stale pracować aby mógł zyskać miano krajobrazu kulturowego. Podzielił on sposoby tej pracy („uprawy krajobra- zu”) na następujące terminy:
- ochrona krajobrazu – utrzymanie danych wartości krajobrazu, głównie opierające się na działaniach konserwatorskich,
- pielęgnowanie krajobrazu –przywrócenie i utrzymanie dobrej kondycji krajobrazu zmienionego przez człowieka poprzez ciągłe zabiegi mające na celu po- prawę jego jakości,
- kształtowanie krajobrazu – uzdrawianie zniszczonych bądź silnie niefunk- cjonalnych krajobrazów z zachowaniem ścisłego powiązania z planowaniem prze- strzennym regionu, przebudowa krajobrazu.
Działania te zostały przerwane wkrótce przez II wojnę światową, której efekty wymusiły wzrost działań konserwatorskich. Zniesiony został wcześniejszy obowiązujący ustawowo „cenzus wieku”, rozszerzając pojęcie zabytku na obiekty współczesne i tworząc pojęcie „dobro kultury”. Ochronę prawną zapewniała ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury i zabytkach. Od 1951 r. założone po wojnie Pracownie Konserwacji Zabytków zajęły się sporządzaniem dokumentacji historycznej zabytków z uwzględnieniem elementów przyrodniczych i krajobrazo- wych, a podjęte na szeroką skalę prace konserwatorskie objęły między innymi liczne ogrody i parki historyczne. Ustawa z dnia 19 lipca 1990 r. rozszerzyła zakres ochro- ny elementów zabytkowych na krajobraz kulturowy, rezerwaty i parki kulturowe. W okresie powojennym jednak zabrakło sił aktywizujących konserwację i ochronę zabytków, dodatkowo zmagającą się z rosnącym zbiurokratyzowaniem i znacjonali- zowanym rolnictwem i przemysłem. Zanika długofalowa perspektywa, stawia się na osiągnięcie celów doraźnych. Na uczelniach rozwijane są teoretyczne zasady kształ- towania i ochrony krajobrazu, jednak pozostają one zamknięte w ich murach i pozo- stają swoistą „sztuką dla sztuki”.
W 1972 r. Polska podpisała konwencję UNESCO dotyczącą Ochrony Świa- towego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego, która otaczała pieczą najważniej- sze dobra architektoniczne i urbanistyczne, a od 1992 r. także krajobraz kulturowy, czego inspiracja było ważne wydarzenie - krakowskie sympozjum z 1991 r. w któ- rym uczestniczyły państwa Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE). Efektem sympozjum było określenie wagi krajobrazów kulturowych jako nieodłącznej części danej cywilizacji i historii, przez co ważna jest ich pełna i stała
