Ireneusz Soltyszewski
Ratat Ptoski
Mirostaw Lisiecki
Pr
aktyczne
as
pekty
postepowanla
w sprawac
h
o
przestepstwo
seksualne ze szczeg61nym
uwzqlednlenlern
z
naczenia nowoczesnych
badan
b
iologicznych
Wst~p
Zgwalcenie nalezy do najczescle] spotykanych form przemocy seksu-alnej. Literatura przedmiotu definiuje je jako przestspstwo skierowane przeciwko wolnosci czlowieka w z a-kresie dysponowania wlasna osoba w sferze zycia seksualnego. lstota kaidego zgwalcenia jest naruszenie sfery wolnosci seksualnej pokrzyw -dzonego poprzez doprowadzenie przernoca, groibq bezprawna lub podstepem do obcowania plciowego ze sprawca lub poddania sie albo wykonania innej czynnoscl seksu-alnej. Jest kilka teorii opisujqcych zjawisko przestepczosci. W 1918 r. Lombrosso przedstawil teorie badan nad uwarunkowaniami dziedziczny-mi zachowan przestepczych, czyli dotyczaca tzw. przestepcy z urod ze-nia.Na przelomie lat 60. i70.lanso -wano teorle kariotypu 0 XYY. Cam-belliIhsan AI-Issa wskazywali, ze to p/e6 determinuje charakter sprawcy. Badania Gierowskiego doprowadzily zas do stwierdzenia, zeistnieje z wia-zek miedzy uszkodzeniami I dysfunk-cja rnozqu a psychopatycznq osobo -woscia sprawcy'.Dodatkowymi ele-mentami wplywajqcymi na tl? kwestie sa: patologia srodowiska rodz inne-go, zaburzenia osobowcsci, do -swiadc zenla przemocy seksualnej czy nieudane relacje malz enskie. Duze znaczenie w tego typu prze -stepstwach ma rownlez alkoholizm
inarkomania.
16
Wedlug statystyk Komendy G 16w-nej Policji liczbazgloszonychw ciaqu roku zgwalcen w ciqgu ostatnich 5 lat ustabllizowala sie na poziomie ok. 2300.Nalezy rowniez podkreslic bar -dzo wysoki wskainik wykrywalnosci, ktory przekracza 80% zgloszonych spraw. Statystycznie przewazaja zgwalcenia heteroseksualne, w kto-rych ofiara jest kobieta, co pot wier-dza funkcjonujqce powszechnie przekonanie,ze sprawcazgwalcenia jest zwykle mezczyzna wymuszajqcy na kobiecie stosunek seksualny. W USA na 100 000 kobiet przypada 36 zgwalcen,w Norwegil - 1,w Anglii - 3, w Polsce - 7, w Japonii - 12, w Turcji - 14. Liczba ujawnionych zqwalcen jest jednak daleko mnie j-sza od rzeczywistej. Czynnikiem za-sadniczym, wplywajqcym na zanie -chanie zgloszenia 0 przestepstwie zgwalcenia,jest obawa przed zernsta ze strony sprawcy (50%). Inne czynniki to: wstyd przedotoczeniem (30%),niewiara w skutscznosc dzia -lania organ6w sciqania (10%), nie -cnec do poddania sil? cqledzinom (5%) oraz inne przyczyny (3%), wsrod kt6rych dominuje zbagate lizo-wanie skutkowczynu2.
.Jednaz form ochrony spolec zen-stwa przed rosnaca falq przestepstw seksualnych jest obowiqzkowa reje-stracja prawomocnie skazanych sprawcow przestepstw na tie seksu-alnym (Sex Offenders Registration). Rejestry takie prowadzone sa ww ie-luinnych krajach Iwydajesie, ze do
pewnegostopniapozwalato naogr a-niczanie liczby popelnianych prze
-stepstw seksualnych poprzez moni-torowanie os6b, kt6re choc raz dopu-scily sietakiego przestspstwa. Praw-dopodobienstwo,ze popetnia jez no-wu, sil?ga bowiem niekiedy 25%. Gromadzone daneulatwiaja tez usta-lenie sprawcy wledy, gdy przestep-stwozostanie pope/nione ponownie. Funkcjonujqce w Europie bazy da-nych profili DNA rowniezsa wykorzy -stywane przy wykrywaniu sprawcow przestspstw seksualnych,trudno jed-nak rnowic0 profilaktycznej roli tych baz3.
Obserwacje w/asne auto row wskazuja,ze slady biologiczne zgro -madzone w tych sprawach sa bardzo czesto pomijane lub niew/asciwiewy -korzystywane w zlecanych eksperty-zach. Osoona kwestia jest wtasclwe zabezpieczenie materialu dowodo-wego,ktory ma decydujqcy wplywna wynik badan laboratoryjnych.Powyi -sze obserwacje znajdujq potwierdze-nie w badaniach empirycznych. Charakterystyka
slad6wbiologicznych
wyst~pujllcychw przestepstwach zgwalcenia
W sprawach przestepstw seksual-nych wystepuje duza roznorodnoso sladow biologicznych.Do najbardziej charakterystycznych z nich nalezy zaliczy6 slady nasienia. Nie mniej istotne znaczeniemaja r6wnieislady
Rye.1.Obrazmikroskopowy plemnik6w.Preparat
sporzqdzonyZwyciqgu badanejpiamy.
Fig.1.MicroscopiC imageofspermatozoa. Prepa ra tionmade from extract of evidentialstain. krwl, sllny, wydzieliny pochwowej,
wymazy spod paznokci iwlosy.Siady spermy megq wystepowac na po-wierzchni ciala, w jego naturainych
otworach (pochwa, odbyt, jama ust
-na), na odztezy, poscieli, ot
aczaja-cych przedmiotach lub na podlozu w miejscu przestepstwa,Swieze sla-dy nasienia (np. w prezerwatywie) rnaja ptynna lub galaretowatq konsy-stencje i wydzielajq charakterystycz-ny zapach. Po wyschnle ciu piamy
spermy zwykle maja bialoszara lub bialobezowa barwe,mogq bye lekko opalizujqce lub tez wystepowac
wpostacibialawych,szklistych,dr ob-nych grudek. Roztarte napodl ozu nasienielub plamy nasienia0 w od-nistej konsystencji
s
a
praktycznieniewidoczne golym okiem.
Wykazanie obecnosci plemnl-k6w w badanym sladz ie
jedno-znacznie wskazuje na obecnosc nasienia. Pelna wartosc dowodo-wa iidentyfikacyjnq ma wytacznie stwierdzona obecnosc calych plemnik6w wraz z gl6wkq i ogon-kiem.Wynikujemny niejest do
wo-dem nieobecnosci nasienia, gdyz
takie stady rnoqa pochodzic od
osobnikawykazujqcegoaz oosper-mi~ lub oiiqospermie. Przyjmuje sie, ze obecnosc plemn ik6w zy-wych mozna wykazac w wymazie
zpochwydo 5 godzinpo odbytym
stosunku.W odniesieniu do plem-nik6w martwych czas ten wynosi
24-48 godzin. Badania wlasne wska-zuja,ze optymalnym czasem pobra-nia wymazu jest 12 godzin po stosun-ku.W pojedynczych przypadkach au-torzy uzyskali profil DNA nawet po
ponad 96 godzinach. Obecnosc
plemnik6w w zwlokach ocenia siena 2 tygodnie. Przy normozoospermii
plemniki rnozna wykrye w plamach
nawet po kilku latach. W przypadku nasienia patologicznego (obnizona
nose
plemnik6w,plemniki0 nieprawi-dlowej budowie morfologicznej) ich
idenly1ikacja w piamach bywa trudna lub wrecz niemozliwa.Ponadto czyn-niki takiejak wilgoe,swiat/o,tempe
-ratura oraz niekt6re zwiqzki chemicz-ne wplywajq chemicz-negatywnie na trwalose plemnik6w,a tym samym na ich
iden-tyfikacj~ w plamach. Nasienie jest
takze znakomita pozywka dla d
rob-noust roj6w, kt6re w sprzyjaj qcyc h
warunkach temperaturyIwilgotnosci mogq w ciqgu kilkugodzinzniszczyc
skladnikinasieniaumozuwiaiacejego identyfika cje .Innym specyficznym te-stemwykrywajqcym obecnosc nasie-nia jest ujawnienieLDH - C4 enzymu
dehydrogenazy mleczanowej
wyste-pujace] w gl6wkach plemnik6w. Nie
stwierdzono LDH - C4 w innychtkan -kachludzkich poza jadramlIplynem nasiennym. Czas wykrywan ia tego
enzymu w plama ch zalezy od ilosci plemnik6w wplamle (w plamachna -sienia normozoospermicznego a
k-tywnosc LDH - C4 wystepuie przez wiele rniesiecy). Wszystkie czynniki fizykochemiczne dzialajace nisko-rzystnie na plemniki takze beda osla-bialy mozhwoscwykrycia LDH - C4.
W zwiazku z rnozllwoscla wyste-powania w sladach nasienia zdegra-dowanych form plemnik6w lub ich
cal kowitego zaniku wykorzystuje sie testy idenly1ikujqcezwiqzki chem
icz-ne wystepujac e w spermiew zna
cz-nej ilosci,np.kwasna tosfataze,a nty-gen prostaty,cholinelub cynk.K
rymi-nalistyczna przydatnosc powyzszych test6w budzi czesto kontrowersje,
wiadomo bowiem, ze w powyzszych testach nie mozna wykluczye wystq-plenia falszywej reakcji pozytywnej4.
W wielu sprawach istotne znacze-nle odgrywa zabezpieczenie slad6w spod paznokci. Siady te powinny
bye pobierane w postaci wymaz6w zar6wno od os6b pokrzywdzonych,
jakitypowanychsprawcowprzestep
-stwa. Mozna rowniez pobierac wy-skrobiny spodpaznokci czytez s cin-ki. W probkac h,poza komorkarnina
-skorka osoby, od kt6rej material ten jest pobierany, mogq znajdowac sle sladykrwi,wlosy, wl6kna bqdz mikro-sladytkanek innej osoby.
Wydzielina pochwowa ofiary wy
-stepuiena bielizn ie,poscieli, a takze
na przedmiotach wprowadzanych do pochwy. Slady te sa trudno zau
wa-zalne zuwagi na slaba nuorescenqe
w swietre UV. Podobnie jak w p
rzy-pad ku innych slacow, zrodle m DNA
do identyfikacjiosobn iczej sa wyste-pujace w wydzielinie kom6rki,np.k o-m6rkiblony sluzowe]pochwy.Specy -ficznym materiatemjest wymaz z
po-chwy, kt6ry powinien bye pobierany
rnozliwte bezposredniopozdarzeniu.
Popluczyny lub wymazy z us! ofiary
sa
cennym materialem z uwa-gi narnozuwosc
zabezpieczeniarn
a-terialu biolog icznego (plernnikow)
w przypadku podejrzenia kontaktu (stosunku) oralnego.
Og61ne zasady zabezpieczania
slad6w biologicznych w przypadkach zgwalcenia
Proces zabezpieczania sladow biologicznych na potrzeby analizy
DNA w sprawach przestepstw seksu-alnych jest inny od procedury stoso-wanej w odniesieniu do badari w i n-nych sprawach 0 charakterze krymi-nalnymS. Szczeg61nq role odgrywajq tu bowiem oqledziny ciala pokrzyw-dzonej. Ogl~dziny te charakteryzujq sie szczeqolowyrn opisem dozna-nych obrazeri oraz umozliwiajaujaw
-nien ie i zabezpieczenie wszelkich sladow biologicznych na ciele p
o-krzywdzonej . Podczas przeprow
a-dzania og l~dzi n miejsca lub rzeczy nalezypamietac0 wlasciwym zabez-pieczeniu przedmiotu oqledz ln, tak
aby nie doszlodo powstaniasladow wt6rnych, kt6re spowodujq bl~dnq interpretacj~, a co za tym idzie, bl~d
nq rekonstrukcj~ przebiegu zdarze-nia. W pierwszej kolejnosci ujawnio
po-Rye.2. Podst awowe srodkiumozflwiajaceprawidl owe zabezp'eczenfesladu
biologiczneg o dobadenDNA: jedno razowerekawice, jalowawoda, sterylna
wyma zowka.lekka fizelinowa maseczkado as/anyustjnosa
Fig.2.Basic meansnecessaryfor anappropria terecove ryof biolog ical traces
forDNAanalysis: disposab legloves,sterilised waterand swab,ligh t face mask forcovering mouth andnose
)
szkodowanej i sprawcy naleiy sloto-gralowae i opisac, a opis uzupelnic szkicem. Siad biologiczny naleiy slotogralowae razem z podzialka rnetryczna, co umoiliwia odtworze-nie jego naturalnej wlelkoscl albo wy-konanie reprodukcji w skali 1:1.Opis ujawnionego sladu powinien zawie-rae wielkosc, ksztalt i lokallzacje. Prawidlowy opis powyiszych para-rnstrow powinien rownlez uwzqled
-niac rodzaj podloza, na
ktoryrn slad bioiogiczny wystepu]e. Precyzyjne wy-konanie tych czynnoscl pozwala na podiecie proby odtworzenia przebiegu zdarzenia.
Ze wzqleou na duza czulosc anaiizy DNA zale-ca sie przestrzeganie po-niiszych zasad:
• Wszystkie ujawnione i zabezpieczone slady bio-logiczne naleiy traktowac jako potencjalny material do analizy DNA.
• Szczeqolne znaczenie rnaja sla-dy biologiczne zabezpieczone na cie-Ie pokrzywdzonej, np. slady sliny i spermy.
• Tam gdzie jest to wskazane, na-leiy uzywac sterylnych wyrnazowek i wody destylowanej w celu pobrania odpowiednich wyrnazow z ciala osoby pokrzywdzonej.
• Wymazy z pochwy powinny zo-stac pobrane moiliwie bezposrednio po zgloszeniu 0 przestepstwie zgwalcenia w liczbie co najmniej 3 sztuk (przednia i tylna sciana po-chwy oraz okolice szyjki macicy).
• Do ujawniania sladow biologicz-nych naieiy stosowae papierki testo-we, ktore moqa bye potencjalnym zrodlern DNA wykorzystywanym w badaniach laboratoryjnych.
• W zabezpieczeniu materialu biologicznego efektywne sa dwie me-tody:wysuszenie w temperaturze po-kojowej albo zamroienie materialu w temperaturze -20°C lub niiszej.
• Siady biologiczne (wysuszone) ujawnione na dowodach rzeczowych naleiy zabezpteczyc, pakujac oddzielnie w: papier pakowy,koperty
18
lub tekturowe pudelka. Nie naleiy stosowac hermetycznie zamykanych opakowan, Sposob pakowania powi-nien gwarantowae ochrone samego dowodu i wszystkich cech identyfika-cyjnych znajdujqcych si(l na nim.
Waine jest rowniez czytelne i niebu-dzace watpliwosci oznaczenie w po-staci metryczki sladu biologicznego.
• Kaide otwarcie opakowania lub bezposrednikontakt ze sladem
biolo-gicznym powinien bye odnotowany na wszystkich etapach postepowania przygotowawczego i sqdowego, np. na tylnej powierzchni rnetryczki. Moil/wosci wykorzyslania
badan genelycznych do idenlyfikacji sprawc6w przestepstw seksualnych
W praktyce laboratoryjnej stosuje sie rozns metody analizy DNA.
Pierwsza obejmuje analize polimor-ficznych sekwencji mikrosatelitarnych DNA jqdrowego technikq PCR. Ukla-dy typu STR(short tandem repeats) zlokalizowane na chromosomach au-tosomalnych sa wysoce polimorficz-nymi loci wystepuiacymt we wszyst-kich genornach eukariotycznych. Ich charakterystycznq cecha jest wyste-powanie tandemowo powtarzanych sekwencji 0 dlugosci 2-6 pz. Zasto-sowanie reakcji PCR pozwala na okreslenie fenotypow szeregu loci DNA nawet w bardzo rnalych i sta-rych sladach biologicznych.
Powszechnie stosowany w Polsce ina swiecle panel obejmuje 10 takich
rnarkerow, ktore sa dziedziczone w pelni niezaleinie i dzieki temu wy
-stepujaw bardzo wielu kombinacjach genotypowych w populacji.To zrozni-cowanie pozwala praktycznie we wszystkich przypadkach na jed no-znaczne wykluczenie lub potwierdze-nie z prawdopodobienstwern grani
-czacyrn z pewnoscia hipotezy na te-mat pochodzenia te-materialu dowodo-wego od danej osoby. Zaleta reakcji multipleksu PCR jest row-niei stosunkowo krotki czas wykonania analizy i relatywnie niski koszt ba
-dan. Metoda ta rnozna ba-dacwszystkie rodzaje ma-terialu biologicznego.
Pomimo bardzo wyso
-kiej informatywnoscl anali-zy opartej na autosomal-nych STR jej przydatnosc w badaniach dotyczacych przestepstw seksualnych jest ograniczona. Powo-dem tego jest lakt,ze ma-terial najczescie] badany w tego typu sprawach to wymaz z pochwy,zawierajqcy przede wszystkim kornorki kobiety (nablonek pochwy). Ze wzqledu naznaczna je-go ilosc w klasycznych badaniach ge-netycznych,DNA zawarte w tych ko-morkach zdecydowanie dominuje nad zazwyczaj slabszym profilem po-chodzacym z plernnikow sprawcy, co utrudnia, a czasem
vaecz.
uniemoili-wia, analize.Stosowana w tych przy-padkach procedura tzw. preferencyj-nej lizy nie zawsze pozwala na roz-wiazanie problernow, Procedura ta jest oparta na wieksze] opornosci jq-der kornorkowych plemnikow na tra-wienie proteinaza. Pozwala to w od-powiednich warunkach na wybiorczeusuniecie z mieszaniny wiekszosci
komorsk nablonkowych (kobiecych),
a tyrn samym na zwiekszenie wzqledne] ilosci plernnikow, co po-prawia jakosc analizy.Niestety, meto-da preferencyjnej lizy zawodzi w sy-tuacji degradacji biologicznej mate-rialu,podczas ktorej nastepuje uwol-nienie DNA z [ader kornorkowych
plemnlkow, z czym wiaze sie utrata wzqlsdnej opomosci na trawienie proteinaza.
Nowoezesnq metoda analizy ge-nelyeznej,kt6ra pozwala na orninie-eie problem6wzwiqzanyeh z obeeno-seta DNAkobiety w badanej miesza-ninie, jest badanie STR z lokalizowa-nyeh na ehromosomieY.Chromosom
Y nie wystepujs u kobiet,w zwiazku z ezym produkt amplifikaejiuzyskany w lakiejanaliziepozwalana badanie wylqeznie rneskieqo skladnika m ie-szaniny, co jest znacznym
ulatwie-niem. Dodalkowq zaleta
wykorzysla-niamarker6w na ehromosomie Y jesl lakt, ze chromosom ten wystepuje tylkow jednej kopii (haploidalny
ele-menl ludzkiego genomu).Wobec l e-go, w przypadku obecnosci w mal e-riale dowodowym mieszaniny po cho-dzacejod 2 rub wiekszej Iiczby rnez-czyzn badania oparte nac hromoso-mie Y sa latwiejsze do inle rprelacji. Wynika to z taktu srednio 2 razy
mniejszej ilosci slwie rdzanych p
oli-morficznych cech w por6wnaniu z analizaoparta na markerach a
utoso-malnych.Znaczna liczba p
olimorficz-nych cech slwierdzanych w badanej mieszaninie czestoutrudnia lub u nie-mozllwia interpretacje, poniewaz
stwarzasytuacje,wkt6rej wiekszosc,
a w skrajnych przypadkach cala dana
populacja rnezczyzn rnoze bye po
-tenejalnym dawca sladu. Z
powyz-szych wzgllid6ww wiekszoscl la bo-ral ori6w kryminalistycznych rutynowo slosuje sle analize STRna e
hromo-somie Y w analizie wymaz6w z p o-chwy oraz innych malerial6w mogq-eyeh zawierac plemniki, szezeg61nie
jako skladnikmieszaniny.
Wobee znaeznej, bo wynoszqcej
obecnie co najmniej 139, liczby po-znanyeh STR zlokalizowanych na chromosomie Y lstotne jesl zag
ad-nienie,kt6re z tych marker6w
powin-ny bye rutynowo ananzowane''. K
ry-leria istotne dladokonaniawyboru10
z jednej slrony intormatywnosc ma r-kera orazIatwosc amplifikacjiianaIi
-zy,a zdrugiej strony - powszechne
slosowanie w innych laboratoriach,
kt6re urnozllwla por6wnywanie wy
ni-k6w i wyrniane informacji. Pierwsze
rniedzynarodowe wytyczne na lemal
loci Y-ST R rekome ndowanych do
uzywania w kryminalistyce zostaly
zaproponowane na podslawie wielo
-osrodkowych badari przez M. Kayse-ra i wsp.".Aulorzy ci wskazali 9
ukla-d6w Iworzqcych Izw. minimalny
ha-plotyp, zwany tez Europejskim Mini
-malnym Haplotypem (EMH). Reko-mendowane uklady10DYS19, DYS-385a, DYS385b, DYS3891, DYS-38911, DYS390, DYS391, DYS392 oraz DYS393. Przyj,!eie powyzszych propozyeji przez spol ecznosc rnie-dzynarodowq zaowocowalo powsta-niem zinlegrowanej bazy danych za
-wierajqcej inlormaeje na temat cze-stoscl wvstepowanla haplolyp6w
zdeliniowanychnapodstawie analizy
ww.
uklad6w STR w wiekszoscipo-pulacji europejskich8 oraz Iicznych
popu lacji innyeh konlynenl6w,
w szczeqolnosci AZji9 i Ameryki10 Uzytecznosc dzlewieclu ws
pomnia-nych Y-STR zostala takze p
otwier-dzona w USA przez grup,! badaczy
zajmujaca
sle
standaryzacjq metod analizy DNA w kryminalisl yce, (Scientific Working Group on DNA Analysis Methods - SWGDAM)11. Dodatkowo zesp61amerykariski do-Iaczyl do rekome ndowanej grupy marker6w dwa STR:DYS438 iD YS-439. Wytyczne SWGDAM d
oprowa-dzily do opracowania przez lirm,!
Promega komercyjnego zeslawu do multipleksowej analizy Y-STR (
Po-werP/ex Y), pozwalajqcego w jednej
reakcji badac wszystkie 11rekomen
-dowanyeh uklad6w oraz DYS437.
R6wnolegle firma AppliedBiosytems
wprowadzila na rynek zeslaw Y-filer
umozliwiajacy multipleksowq analize
jeszeze wieksze] liczby loci STR na chromosomie Y:poza ukladami uje
-tymi w zestawie Po werPlex Ymo
zli-wa jesl analiza DYS448, DYS456,
DYS458, DYS635 (YGATA C4) i Y
GATA H4.
W przypad ku zabezpieczenia m.in. wlos6w lelogenowych rn oqa-eyeh pcchodzic od sprawcyz
gwalce-niawykorzystujesie analiz,!DNArn
i-lochondrialnego. Uzyskany wynik p
o-r6wnuje slezlzw. sekwencjqko nsen-sus,utworzona w wyniku badari p
o-pulacyjnych.Z uwagina spos6b d
zie-dziczenia tylko w linii malczynej
wszystkie dzieci jednej kobiely maja
identycznqsekwencjs tego DNA. Ze
wzgl,!duna wystepowaniewielu kopii
badania DNAmilochondrialnegodajq
wieksze szanse powodzenia w przy-padku silnie zdegradowanego male-rialu biologieznego, kl6ry nie moze zostac wykorzyslanydo analizy DNA jqdrowego.
Baza danyeh DNA
W celu zwiekszenia elektywnosci dzlalan wykrywczyeh wykorzysluje slebazy danyeh DNA.Bazy Ie zaw ie-raja m.in. oznaczone profile gene -lyczne os6b podejrzanych i nieusta -lonyeh sladow zabezpieczonych
w trakcie oqledzin miejsc pr zestep-Slw12.Zgodniez obowiqzujqcym
sta-nemprawnymwPolscedobazy wlq
-czanesa rownlaz profileDNA podej
-rzanyeh 0 przestepstwa seksualne.
Doswiadozenia wielu kraj6wws
kazu-[a na wysokq skutecznosc baz DNA
szczeg61nie w odniesieniu do se
ryj-nych gwalcicieli. Dzieki zgr
omadzo-nym daomadzo-nym mozliwe slaje sie p
owia-zaniezesoba:
- sladow zabezp ieczonych na
miejscu zdarzenia z osoba sprawcy
nolowa nym w bazie lub por6wnanie
profili DNA os6b z prolilami DNA
sladow zabezpieezonych na innych
miejscac h zdarz eri, w kl6rych
sprawcy nie wykry1o,a znajdujqcych
siewbazie,
-- sladowzabezpieczonyehna jed-nych miejscach zdarzeri ze sladarni zabezpieczonymi na innych miej-seaeh zdarzeri, analiza przydatna w sprawach m.in. seryjnych sprawc6w
przestepstwna tie seksualnym,
-- oznaczonych w trakcie badari
profiliDNAos6bzprofilamios6b
za-rejeslrowanymi w bazie przy okazji
realizacji innych spraw karnych
(przes zuka nie metoda czlo
-wiek-czlowiek].
Nalezy nadrnienic, ze pozytywny
wynik przeszukania zawartosci bazy
nie ma znaczeniadowodowego wr
o-zumieniukodeksu postepowaniak
ar-nego.Slanowi onjedynie inforrnacje
o zr6dle dowodowym.Abyuzyskal on
walor srodka dowodowego, n
iezbed-ne bedzie dopu szezen ie dowodu
z opiniibieglego z zakresu badarig
e-netycznyeh, ezyli przeprowadzenie
przez powolanego bieglego opmu. Dla przeprowadzenia tego dowodu niezbedne bedzie pobranie materialu por6wnawczego od osoby wskazanej przez baze,
Propozycja procedury postepowania w przypadku zgloszenia zgwalcenia
Z inicjatywy 6wczesnego Zakladu
Kryminalistykl Komendy GI6wnej
MO 27 czerwca 1969 r. odbyla sie
konferencja poswiecona niekt6rym problemom zabezpieczania i bada-nia dowod6w rzeczowych w zab6j-stwach na tie seksualnym.W spolka-niu wzieli udzial rniedzy innymi kie-rownicy zaklad6w medycyny sado-wej AM z Krakowa, Zabrza,Gdariska
i Wroclawia. W podsumowaniu
spo-Ikania znalazlsie postulat opracowa-nia przez Komenda GI6wnq MO in-strukcji 0 sposobie zabezpieczanla
materialu dowodowego w przypadku
przestepstw na tie seksualnym 13.
Postulowano, aby w trakcieoqledzln ciala lub zwlok bezwzqlednie pobie-rae material biologiczny z pochwy, jamy ustnej I odbytu.Pomimo uplywu ponad 35 lat od tamtej konferencji postulat opracowania kompleksowej instrukcji jest nadal aktualny.
Ada-ptowanie najnowszych osiaqniec
biologii molekularnej nie zmienilo bo-wiem podstawowej prawdy, ze nawet najlepsza metodyka laboratoryjna nie bedzie skuteczna w przypadku nieprawidlowo zabezpieczonego
sla-KW.'TIONARIU Sl C::::---~=::-=O-""'''''''''''-1
...
_--""
---
"'--"",,,
~-duo W zwiqzku z tym naleiy dqiye do wprowadzenla i powszechnego sto-sowania we wszystkich jednostkach Policjl nastepujacych zasad postepo-wania z ofiarami przestepstw seksu-alnych, kt6re zostaly opracowane na podstawie praktycznych
doswiad-czeri autor6w. Jednoczesnie
nie-zbedne jest r6wniei wprowadzenle kwestionarlusza dotyczqcego oko-licznosci zdarzenia I dowod6w rze-czowych zabezpieczonych od ofiary zgwalcenla.
Zasady og6lne:
1. W Policji i w prokuraturze nate-iy wyznaczyc osoby - koblety - do pierwszego kontaktu ze zgwalconq.
2. Policjant przyjmujqcy
zawiado-mienie 0 przestepstwie powinien
szczeqolowo pouczyc zgwalconq
o prawnych implikacjach zloienia wniosku 0 sciqanie.
3. Po przyjeciu zawiadomienia o przestepstwie oraz wniosku 0 sci-ganie naleiy zlecic przeprowadzenie
badari lekarskich pokrzywdzonej.
Badania lekarskie powinny zostac wykonane przed dokonaniem innych
czynnosci procesowych z udzialem
pokrzywdzonej.W trakcie
przedmio-towego badania naleiy wypelnic
kwestionariusz dotyczacy okoliczno-sci zdarzenia i dowod6w rzeczowych zabezpieczonych od ofiary zgwalce -nia.
4. Lekarz przeprowadzajqcy oqle-dziny ciala pokrzywdzonej powinien
legitymowae sie zaswiadczenlem
o ukonczsmu przeszkolenia w
zakre
-;:..--=::~,;:;:::.=...~ , _ -- -~~...
",
-_
..
..--
.
....-",, ..._,_ .,1>: ., ~ 0",,""'" e:~~z;:'~~=::Jsie wykonywania badari na potrzeby postepowania karnego,w tym zabez-pieczania sladow kryminallstycznych. 5. Wywlad lekarski powinien
za-wierac szczeqolowe informacje
o ostatnim badaniu ginekologicznym przedzdarzeniem,a takze intorrnacje o ewentuainych dobrowolnych
sto-sunkach plciowych odbytych na
mniej niz 5 dni przed zdarzeniem. Naleiy r6wniei uwzqlednic
informa-cje 0 stalych partnerach seksual
-nych.
6. Pobrany przez lekarza material biologiczny powinien zostac zabez -pieczony i przechowywany w spos6b, kt6ry nie spowoduje jego zniszczenia i umoiliwi wykonanie badari laborato-ryjnych. Do tego celu naleiy wprowa-dzic do powszechnego uiytku spe-cjalistyczne pakiety.
7.W rniare rnozliwosci, po wyko-naniu oqledzln i badan urnozliwic po-krzywdzonej umycie I przebranie sie,
Odziez pokrzywdzonej zostaje za
-bezpieczona w celu ewentualnego
ujawniania sladow kryminalistycz -nych.
8. Lekarz ginekolog ma obowiazek udzielic szczeqotowych informacji o medycznych skutkach zgwalcenia.
9. Protok61 oqledzin ciala
po-krzywdzonej naleiy sporzadzic
w spos6b umoiliwiajqcy identyfikacje obrazen na ciele pokrzywdzonej oraz rodzaj i ilosc ujawnionegoi zabezpie-czonego materialu biologicznego.
10. W celu prawidlowego
zabez-pieczenia materialu dowodowego
na-"'
_ _ .. ,,....
...
_
...,
-_
....
'w...,. ...:::
.::
...=
-=-= -
-
-
-""
- -.- -
...
,---_ .".... .'",.>010,"'''''''' ~.._ aft ~.::"'r"-'''--'''' ~,,'f=.:== ~Rye. 3.Propozycja kwestionariusza dol.okolicznosci zdarzenia idowod6wrzeczowychzabezpieczonych adofiary zgwalc enia Fig. 3.Draft form oncrimecircumstances and evidenceitems recoveredfromrapevictim
Rodralpakletu Zawartosc pakletu Rodza]pakletu ZawartoUpakleru
4 wymaz6wkl,
Pakletdo recznlk paplerowy, Pakletdo pobranla 2 szklelk.
wyczesywanla grzeblen, wymaru1pochwy I podstawowew
wJ0s6wlonowych koperta okolicy krocza opakowaniu1
tektury, koperta 4 wymaz6wki,
4 wymaz6wkJ, 2szklelk.
Pakiet dopobranla 2szkletka podstawowe w
wymazu z jamy podstawowe Paklet do pobranla opakowanluz
ustnel wz tektury,opakowanlu wymazuZodbytu tektury,
koperta,
kopena amputkawody
desl)'lowanel
2 wymaz6wkf, 2 wymaz6wkf,
Pakletdopobranla koperta, Paklet do pobranla koperta,
wymazu zpr~c1a amputka wody lnnych wymaz6w amputka wody
destylowanel destylowane]
Paklet do pobranla
2 wykalaczkl, Pakletdo pobranla kartkapapleru,
wyskrobln spod
paznokcl ko perta mlkro!l.d6w kopena
lgta, peseta,
Zestaw do strzYkawka, Zestaw do pobieranla kopena na wfosy
pobieranlakrwl prob6wka, wlos6w tonowe,
karta FTA, por6wnawczych 5 kopert na wfosy z
koperu glowy Tabela1
r
ic-==-IL _
~
L
.
-
r :
.
=-=-~==-
11
~
• niezwloczne wprowadzanie dobazyDNA os6b podejrzanych0 prze-stspstwo na tie seksualnym,
• szybkareakcje jednostek Policji prowadzqcych sprawy przestepstw na tieseksualnympo uzyskaniu i nlor-macji z bazy danychDNA.
'
.
-
I
~
.
~
-
:
1
Skladypakiel6w
Contentsofkits
Aye.4.Propozycja pakietudo poolerantamatedetu dowodowe -go odotter zgwalcer'l
Fig.4.Prototypekitforcollection ofevidence from rape victims
nych typ6w przestepstw na
tie seksualny m w celu
ujawnienia uzytecznych pr6bek biologicznych
(sladow i dowod6w rze-czowych) do badari gene-tycznych,
• zapewnienie wysokie-go poziomu za
bezpiecze-nia procesowego i tech-nicznego pr6bek biologicz-nych (sladow i dowod6w rzeczowych) z wykorzysta-niem specjalistycznych pa-kiet6wkryminalistycznychi zalecanych opakowari do
dowod6wrzeczowych,
• zapewnieniesprawnego syste-mu przewozenia i dostarczania pr6
-bek (sladow i dowod6w
rzeczowych) - jak najkr6tsze go czasuprzejscia porniedzyza
bezpie-czeniem pr6bki,ajej dostarczeniem
do laboratorium,
W celu ele ktywnego wykorzyst
a-nia metod analizy DNAw sprawach
przesteps tw seksualnych trzeba zwrocic uwaqe na nastepujace za
-gadnienia:
• zapewnienieodpowiedniego po-ziomu ujawnienia sladow kryminali
-stycznychwtrakcieogl~dzin miejsca
p rzostepstwa,
• prawidlo we przeprowadzenie
ogl~dzin ciala oliar zgwalcenia i in-lezy wykorzystac pakiet kryminali
-styczny,w skfadkt6rego wchodza ele
-menty pomocnlcze,takie jak:protok61,
rekawiczki, opakowanie zestawu, na-klejka zabezpieczajqcazawartosc pa-kietuoraz elementyzasadnicze m.in.:
pakietydo pobieraniawymaz6w z po-chwy,odbytu i jamy ustnej.
11. W przypadku wymazu z p o-chwy analiza laboratoryjna dos
tar-czonego materialu powinna obej
mo-wac testy wykrywajqce nasienieoraz probe identylikacji autosomalnego
profilu sprawcy w oparciu 0 izolaeje
DNAmetoda roznicowe] lizy.W razie
niepowodzenia nalezy kontynuowac
badania,wykorzystujac do ich pr ze-prowad zenia anallze polimortizmu chromosomu Y. Wykorzystywana
metodyka powinna zapewnlc przede
wszystkimrnozllwoscanalizy marke-r6w tworzacychtzw. Europejski Mini-malny Haplotyp, tj. DYS19, D YS-385a, DYS385b, DYS3891, DYS
-38911, DYS390, DYS391, DYS392 oraz DYS393. W przypadku zgo
dno-sci
wyniku uzyskanego podczas ba-dania materialu dowodowego i po-r6wnawczego nalei:y podac cze-stosc stwierdzonego prolilu w bazie
danych oraz llczebnosc tej bazy.
W przypadku prolilu wskazujqcego
na obecnoscDNAwi~cejniz jednego mszczyzny nalezydqi:yc dointerpr e-tacji wynik6w opartej na wsp61czy
n-niku LR obliczonym dla odpowied
-nich hipotez. W obliczeniach nalezy
stosowac baze zawierajaca dane
uzyskaneod populacji Polski, chyba
ze okolicznoscisprawy wskazuja na
koniecznoscodniesieniado innej po-pulacji.
""'
.
PAZYPISY
1J.Gierowskl, Z.Lew-Sta rowicz,
J. Mell bruda: Psychopatologia
zjawisk spotecznych, Warszawa
2001;
2 www.poradaprawna.pl. P
rzastep-stwa na tie seksualnym;
3J. Warylewskl:
a
nadziejachiwatpliwosciachzwiazanychz re-jestracj a przestepcow seksu
al-nych,htlp:llpanda.bg.univ.gda.pl,
4P.Haft, H. van de Voorde:ln
ter-terence of body products, food
and products fromdailylife with
the modified zinc test and the
acidphosphatase test, "Forensic
Science Internat ional", nr 66
(1994),
s.
187-196;5A. Pawlowski: Medyczn
o--sadows badania sladow b
iola-gicznych,Wyd.IES 1997;
6M. Kayser i wsp.:.Am.J.Hum.
Genet .", 2004, nr 74 (6), s.
1183-97;
7Evaluation of Y chromosomal
STAs:a multicenterstudy, .Int.J.
Legal Med:, 110 (1997),
s
.
125-133,
8L. Roewer i wsp.: Online ref
e-rence database of European Y
chromosomal shorttandem re
pe-at (STA) haplotypes, .Forensic Sci. Int:, nr 118 (2001), s. 105-113; 9R. Lessig iwsp.:Asianonline Y-STR Haplolyp eReferenceDa -labase••Leg.Med.",Tokyo 2003, 5Suppl 1.s.160;
10 M. Kayser: Online Y-chromo
-somalshorttandemrepeatha
plo-type reference database (YHRD)
forU.S. populations,"J.Forensic
Sci.".2002, nr 47(3),s.513-9;
11 B. Budowle i wsp.: Utility of Y
chromosome ST R haplotypesin
forensic applications. "Forensic Sci. Rev.", nr 15 (2003), s.
153-16);
12P. Wolaliska-Nowak,W. Bran
lc-ki: Baza danych profiliDNA - no
-we narzedzie dla wymiaru s
pra-wiedliwcsci. "Prokuratura i P
ra-»«,
2000,nr 5;13"Problemy Kryminalistyki', 1969, nr80-81,s.630-633.
•
Oferta wydawnicza
eLK KGP
rn
Wybrane t
ende
neje
ru
ch
u
dei
ermin
uiq
ce
u
zeum
e
i
rz
niani
e s
ir
zj
awiska
poun
arzalnosci
10e
lementach
ko
ns
tru
keyjnych
oua
li,
IrzonOw oraz
niektorv
ch'
znakOw diakrytycznye
h
(ZM1)III
C
Zy
ll1,iki
wp
lywajqce
na z
miany
wymiarowe
po
deszeto
(ZM2)rn
K
sztaltowanie sir oso
bniczych
cech pisma
(ZM3)rn
Pod
stawy
fi
zjolog
i
i
w
rchu,
u
czenia
siri e
tologii
z
wierzqt
(Z M 4)m
D
eformacje
pisma
r
reznego
(ZM 5)rn
Badania min
eralogiczne
Slad
ow kry
millalistyeznycl,
(ZM 6) IIIBadan
ie
p
olimorfizmu
D
NA przy
ui
yciu techniki P
CR
(Z M 7)rn
P
iecza
tk
i,
p
ieczecie
i adr
esy j
ako pr
zedmioi
badan krymillalisty
cznych
(Z M 9)rn
MarekJ.Wachowicz:Ana
li
za
nieorganiczna
10
p
rnklyce
C
LK K
GP
(ZM10)rn
Akiualnezaga
dniellia
biologii
krvm inalistucznej(ZM 15)III
Wply
w
czimnikinuwo
liejonah'ych
i
pozawo
licjonalnych
n
a
obraz
podpisu(ZM18)III
W
ybrnne
zaga
dnienia
d
otyczqee
re
konstrukcji
wypa
dkow
drogowycl'
(ZM 19)III Jerzy Kasprzak:
Sla
dy m
aliowilly
uszn ei
(Z M 20)rn
W
ybuch
ijego sk
utki
- k
rymillalistyczlle
badan
ia
materi
a
lo
ur
i u
rzqdze
n
w
ybucllOWych
(ZM21)III ZygmuntDebiriski,Zygmun tNizialek:
P
ort
re
t
pamieciounj
III [aroslawMoszcz yriski:
Da
ktyloskopia
rn
ZbigniewRuszkowski:F
izykochemia kry
minalistyczlla
rn
Stefan Kalino w sk i:Bieg
ly
ij
ego
opiniarn
Ry szard Zie l insk i:B
adania i
nsialac]i
elektryc
znej
na
mi
ejscu pozaru
rn
Madej Wronsk i:K
ryminalisly
e
zne
bn
dania
s
ladow
r
ekmoiczek
rn
WaldemarS.Krawczyk: Profi knoanielI
arkotykow
rn
Wal demar S.Kr awcz yk:Chr
oma
tografia
g
azowa
10
kryminali
styce
III Leonard aRodowicz:
Kryminali
s
ty
czne
badanie
s
l
adow
o
buwia
rn
W
ybrnne aspek
ty
k
ryminalistyeznych b
ada,; par
a}:
po
dpisoto
i
z
nakow d
iakrytycznych
rn
And rzej Filewicz:Krymina
li
styczne
badan
ia
pozosta
los
ci
po wystrza
le
z
b
roni palnej
(GSR)
IIIJer z y Kasprzak,Beata Lecz y n ska:
C
heiloskopia
.
I
d
e
nt
yji
ka
cj
a
cz
louneka
na
po
dsiatuie sladu
cz
enoieni
to
a
rgotu
e]
III And rzej Pietrych:
Fa
l
szerstwa oz
naezen iderzt
yjikacyjnycl,
10
poia
z
daci:
s
amoc
ho
dowyc
h
iich wykry
wanie
18 10 18 15 18 10 10 10 15 16 13,5 20 16 37 8 26 15 15 6 5
