**Zak³ad Hy dro gra fii, In sty tut Nauk o Zie mi Uni we r sy tet Ma rii Cu rie-Sk³odo wskiej ul. Aka de mi cka 19, 20-033 Lu b lin bo czar@bio top.umcs.lu b lin.pl
Krajo bra zy ro œlin ne jako wy raz na tu ra l nych i antro poge ni cz nych prze mian œro do wi ska
ma³ych do lin rze cz nych Roz to cza
Ve ge ta tion lan d s ca pes ve r sus na tu ral and an thro po ge nic chan ges of en vi ron ment
in small ri ver val le ys of the Roztocze
Abs tract: Ve ge ta tion lan d s ca pes in ri ver val le ys are de te r mi ned by the fol lo wing fa c tors: land con fi gu ra tion, be d - rock cha ra c ter, type of wa ter re gi me, wa ter che mi stry, the type of soil and its physi co- che mi cal pro per ties. Inter disci pli na ry field stu dies were car ried out in the ye ars 1997–2001 ai med at de te r mi ning how con fi gu ra tions of plant com mu ni ties (topo se qu en ce) re flect the de gree of na tu ra li ty or an thro po ge nic chan ges of the en vi ron ment in small river valleys of the Tomaszów Roztocze (south-east Poland).
Co m p le xes of semi -hy dro ge nic and hy dro ge nic soils in the ri ver flo ors are ac co m pa nied by lan d s ca pe phy toco mp le xes of as h -a l der fo rest Fra xino -Al ne tum and bo g -a l der fo rest Ri be so ni gri -Al ne tum. Ste ep slo pes of val le ys co ve red with po dzo il so ils are mo st ly grown with fir fo rest Abie te tum po lo ni cum. Mo del of topo se qu en ce is best re a li sed in fo re sted se c tions of ri ver val le ys, i.e. wi t hin the bor ders of the na tu re re se r ves: “Szum” (“The Hum”), “Cza r to we Pole” (“The Devil’s Field”) and “Nad Tan wi¹” (“On the Ta new Ri ver”). In parts of the valleys that are changed we can observe most of all secondary pine communities.
Na tu ral ly fo re st less lan d s ca pe of mos sy- se d ge trans itio nal and high mi res was do cu men ted be low the bre ak se c tion of the Szum ri ver. Much more com mon are semi - na tu ral ma c ro forb me a dows in the de fo re sted parts of val ley bot toms of the ri vers Szum, Niepryszka and £osiniecki Stream.
Ke y words: ve ge ta tion lan d s ca pe, fo rest are as, fo re st less and de fo re sted are as, phy toco m p lex, topo se qu en ce, small river val le ys
S³owa klu czo we: krajo braz ro œlin ny, ob sza ry le œ ne, ob sza ry bez le œ ne i wy le sio ne, fito ko m p leks, topo se k wen cja, ma³e doliny rzeczne
Wstêp
Krajo bra zy ro œlin ne, czy li po wta rza l ne ko m bi na cje zbio ro wisk ro œlin nych, najpo spo li t szych w da nym re gio nie geo bota ni cz nym i rów no cze œ nie za j mu - j¹cych naj wiêksz¹ po wie rz ch niê (Ma tu sz kie wicz 1978, 1993), s¹ od po wie dzi¹
Wa r sza wa 2006
na wa run ki sie d li sko we pa nuj¹ce w ró ¿ nych ob sza rach (tzw. fito geoko mp le - ksy). Nie zwy kle in te re suj¹cy i wa ¿ ny ele ment tych krajo bra zów sta no wi¹ do - li ny rze cz ne, któ re cha ra kte ry zuj¹ siê po wta rza l nym uk³adem prze strzen nym (to po se k wencj¹) zbio ro wisk ro œlin nych, od zwie rcie d laj¹cym stre fo woœæ i stra ty fi ka cjê wa run ków hydro geo chemi cz nych da ne go obie ktu (Cza r ne cka, Ja niec 1999a, b). Na tu ra l ny cha ra kter œro do wi ska do lin b¹dŸ ró ¿ ny stopieñ przemian wywo³anych dzia³alnoœci¹ cz³owieka znajduje wyraz w stosunkach florystyczno-fitosocjologicznych tych obiektów.
Ce lem ni nie j szej pra cy jest stwier dze nie czy sto pieñ natu ra l no œci lub ró ¿ ne na si le nie antro poge ni cz nych prze kszta³ceñ zbio ro wisk ro œlin nych oraz ich topo se k wen cja od zwie rcie d laj¹ ja koœæ sie d li ska w dolinach ma³ych rzek Roztocza.
Ma te ria³ i me to dy
W la tach 1997–2001 ba da nia mi ob jê to do li ny pra wo brze ¿ nych dop³ywów gó r nej Tan wi, prze ci naj¹cych stre fê kra wê dziow¹ Roz to cza To ma szo wskie - go, w ich od cin kach prze³omo wych o d³ugo œci 3–4 km ka ¿ dy (ryc. 1): Po to ku
£osi nie c kie go, Je le nia (na ca³ej d³ugo œci; obiekt mo de lo wy), So po tu oraz Szu mu z Nie pryszk¹. W ba da niach wy ko rzy sta no ró ¿ no rod ne me to dy i pro - ce du ry ba da w cze sto so wa ne w eko lo gii ro œlin, geo bo ta ni ce, pe do lo gii, hy - dro lo gii i ge o che mii krajo bra zu. Okre œlo no zró¿ ni co wa nie zbio ro wisk ro œ - lin nych me tod¹ zdjêæ fito socjo logi cz nych, wy ko na no mapy ro œlin no œci rze - czy wi stej do lin oraz geomorfo logiczno -geobota nicz ne prze kro je po prze cz ne (pro fi le) do lin rze cz nych (Bra un-B lan qu et 1951, Fa li ñ ski 1990–1991). Opi - sa no topo se k wen cjê zbio ro wisk w czê œciach do lin o zna cz nym sto p niu natu - ra l no œci oraz w ró ¿ nym sto p niu prze kszta³co nych wsku tek an tro po pre sji.
Prze pro wa dzo no ka r to wa nie hy dro gra ficz ne, wy ko na no od kry w ki gle bo we i p³yt kie wie r ce nia geo lo gi cz ne, do ko na no oce ny pod sta wo wych pa ra me - trów fizycz no-che mi cz nych wód powie rz ch nio wych i pod zie mnych oraz utwo rów mi ne ra l nych i to r fów (Cza r ne cka, Ja niec 2002). No men kla tu rê ro œ lin na czy nio wych po da no wed³ug Z. Mir ka i in. (2002), zbio ro wisk ro œ - lin nych zgod nie z W. Ma tu sz kie wi czem (2001), a kla sy fi ka cjê gleb za W. Trzci ñ skim red. (1989).
Krajo bra zy ro œlin ne w ob sza rach le œ nych
W naj le piej za cho wa nych od cin kach prze³omo wych ko m p le ksom sie d li - sko wym den do lin to wa rzysz¹ krajo bra zy ³êgów jesio nowo -ol szo wych Fra - xino -Al ne tum (ryc. 2–4). Naj czê œciej s¹ one zwi¹zane z eu-me zotro ficz ny - mi, lek ko kwa œ ny mi do obo jê t nych gle ba mi, któ re wy kszta³caj¹ siê w su ch - szych czê œciach te ra sy za le wo wej. S¹ to gle by semi hydro geni cz ne: grun - towo- gle jo we (np. o pro fi lu: O – Aa – Ag – G1 – G2 – G3) i gle jo bie lico we (AhE es – Bhfe oxgg – CG – G), rza dziej gle by alu wia l ne, w tym mady rze cz ne
bru na t ne (Aa – Bbr – C1 – C2g – C3g). W œcis³ej stre fie prze³omu So po tu, w Ha me r ni, spe cy fi cz ne pod³o¿e wa pie ni mio ce ñ skich umo ¿ li wia wy stê po - wa nie ³êgu na ob sza rze zna cz nie wy nie sio nym wzglê dem lu stra wody w cie - ku (ryc. 3G). Wy kszta³cona tam gle ba re pre zen tu je pa ra rê dzi nê bru natn¹ (O – ACa – Bbrca – Cca).
Ryc. 1. Roz mie sz cze nie prze kro jów po prze cznych w do li nach rze cz nych Roz to cza To ma szo wskie go
Fig. 1. Lo ca li za tion of cros s- se c tions in ri ver val le ys of the To ma szów Roz to cze
A
B
C
D
E
F
255
250
245
245 250 255
240
40
40
40 60
60
60 80
80
80 100
100
100 120 m
120 m
120 m 20
20
20 0
0
0 255
255 250
250
245 260
40
40
40 60
60
60 80
80
80 100
100
100 120 m
120 m
120 m 20
20
20 0
0
0
240
235
230
230 235 240 245 245
N
N
N
N NW
NW L
L P
P S
S S
SE S
SE
m n.p.m
m n.p.m
Leucobryo- -Pinetum Leucobryo- -Pinetum Leucobryo-
-Pinetum
Leucobryo- -Pinetum Leucobryo-
-Pinetum
Leucobryo- -Pinetum
Leucobryo- -Pinetum
Leucobryo- -Pinetum Leucobryo-
-Pinetum
Fraxino-Alnetum Fraxino- -Alnetum Fraxino-
-Alnetum Fraxino- -Alnetum
Salicetum pentandro- -cinereae
Abietetum polonicum
Abietetum polonicum
Abietetum polonicum
Abietetum polonicum Abietetum
polonicum
Ribeso nigri- -Alnetum
Ribeso nigri- -Alnetum
Fraxino-Alnetum Querco-
-Piceetum
Querco-Piceetum
Wierzba szara Salix cinerea Brzoza brodawkowata
Betula pendula Olsza czarna Alnus glutinosa
Sosna zwyczajna Pinus sylvestris
Œwierk pospolity Picea abies
Kruszyna pospolita Frangula alnus Jarz¹b pospolity Sorbus aucuparia
Bez czarny Sambucus nigra Jod³a pospolita
Abies alba
Porzeczka czarna Ribes nigrum
Œmia³ek darniowy Deschampsia caespitosa Leszczyna pospolita
Corylus avellana D¹b szypu³kowy
Quercus robur
Grab zwyczajny Carpinus betulus
Turzyca bagienna Carex limosa Turzyca b³otna Carex acutiformis
Turzyca nitkowata Carex lasiocarpa Turzyca dzióbkowata Carex rostrata Klon jawor
Acer pseudoplatanus
Porzeczka alpejska Ribes alpinum
Trzmielina brodawkowata Euonymus verrucosus Jesion wynios³y
Fraxinus excelsior
Trzmielina zwyczajna Euonymus europaeus
Ryc. 2. Topo se k wen cja zbio ro wisk le œ nych w do li nie rze ki Je leñ wzd³u¿ prze kro jów po prze cznych (A–F), L, P – lewy i pra wy brzeg rze ki. Sym bo le do mi nuj¹cych ga tun ków ro œlin od nosz¹ siê do ryc. 2–5
Fig. 2. Topo se qu en ce of fo rest com mu ni ties in the Je leñ ri ver val ley along the cros s- se c tions (A–F), L, P – left and right hand ri ver banks. Sym bols of do mi nant plant spe cies for fig. 2–5 are given
Nie któ re sie d li ska na te ra sie za le wo wej (ubo gie i kwa œ ne mady rze cz ne w³aœci we typu: A – C1 – C2 – C3 – C4 – C5) za j mu je wi l go t ny bór mie sza ny ze œwier kiem Quer co- Pice e tum (ryc. 2B i C). Naj czê œciej zbio ro wi sko to roz wi ja siê jed nak u pod nó ¿y zbo czy, tj. w stre fie prze j œcia gleb hy dro geni cz nych w auto ge ni cz ne bie lico zie m ne (ryc. 3H). Wyj¹tko wo w ta kich po³o¿e niach, na si l nie kwa œ nych, oligo tro fi cz nych gle bach glejo bie li co wych to r fia s tych (Of – Oh – Ah – AeE es – Bhgg – CG), wy stê puj¹ p³aty œródl¹do we go boru wil go t ne go Moli nio- Pi ne tum (ryc. 5K). Gle by hy dro geni cz ne – z prze wag¹ gleb to r fo wych to r fo wisk ni skich (PO t ni – O1 t ni – O2 t ni – O3 t ni), rza dziej gleb mu³owych w³aœci wych (Om – D1 – D2) i tor fo wo - mu³owych (POt – Ot – D – Om – DG), wy two rzo nych w ob ni ¿e niach bez odp³ywo wych oraz w sta le uwo d nio nych czê œciach pod sto ko wych te ra sy – po ra staj¹ olsy po rze cz ko we Ri be so ni gri -Al ne tum (ryc. 2D, 3H, 5K) i za ro œla kruszy nowo- wierz bo we Sa li ce tum penta ndro- cine reae (ryc. 2B, 4J).
Stro me zbo cza do lin po kry waj¹ p³aty wy ¿yn ne go jod³owe go boru mie sza - ne go Abie te tum po lo ni cum (ryc. 2–4), zwi¹za ne go z ko m p le ksem kwa œ nych,
m Leucobryo-
-Pinetum
zb. Pinus sylvestris
Abietetum polonicum
Abietetum polonicum
Querco-Piceetum
Querco roboris- -Pinetum Querco
roboris- -Pinetum
Ribeso nigri-Alnetum
Ribeso nigri- -Alnetum Fraxino-Alnetum Fraxino-Alnetum
Fraxino-Alnetum
240 240
235 235
230 230
225
220 245
245 250
L P
m n.p.m m n.p.m
40 40
60 60
80 80
100 100
120 120
140 140
180 180
200 200
220 220 m
240 160
160
20 20
0 0
G
H
S
S
N
N
Ryc. 3. Topo se k wen cja zbio ro wisk le œ nych w do li nie rze ki So pot wzd³u¿ prze kro jów po prze cznych (G–H); po zo sta³e ob ja œ nie nia jak na ryc. 2
Fig. 3. Topo se qu en ce of fo rest com mu ni ties in the So pot ri ver val ley along the cros s- se c tions G–H; ot her ex p la na tions as in fig. 2
oligo tro fi cz nych i mezo tro fi cz nych gleb bie li co wych w³aœci wych (A – Ees – Bfe – C), bieli cowo- r dza wych (O – A – AE – Bv – C), a wyj¹tko wo ta k ¿e kwa œ - nych ty l ko w gó r nych po zio mach pro fi lu pa ra rê dzin bru na t nych (O – A1 – A2 -Bbr – Bbrca – C1ca – C2ca – C3ca). Mniej stro me zbo cza w p³yt szych od cin - kach do lin oraz gó r ne pa r tie zbo czy g³êbo ko wciê tych do lin (gle by bie li co we i bieli cowo- r dza we) po ra sta sub ocea ni cz ny bór so s no wy œwie ¿y Le u co bryo - -Pinetum (do mi nu je na wie rz cho wi nach) oraz kon ty nen tal ny bór mie sza ny dêbo wo- sos no wy Qu e r co robo ris- Pi ne tum (ryc. 2–5). W ob sza rach, gdzie wy ciê to jod³ê, wy stê puj¹ bo ro we zbio ro wi ska za stê pcze z sosn¹ (ryc. 3G).
Jod³a zwy kle od na wia siê tu taj do brze (zw³asz cza nad Po to kiem £osi nie c kim) i przy w³aœci wej go spo da r ce le œ nej mo ¿ na spo dzie waæ siê od two rze nia boru jod³owe go. W do li nie dop³ywu Szu mu – Nie pry sz ki – zupe³nie brak jod³y, na - to miast do mi nuj¹cym zbio ro wi skiem jest sub konty nenta l ny bór so s no wy œwie ¿y Peuce dano- Pi ne tum, z udzia³em li cz nych ga tun ków ter mo fi l nych w ru nie. Lu Ÿ ny, zna cz nie prze rze dzo ny, drze wo stan tego boru bu du je prze de wszy stkim so s na. O pro wa dze niu gnia z do wej go spo dar ki rê b nej œwiadcz¹
225
220
215
210 230 m n.p.m
40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 m
20 0
Querco roboris- -Pinetum Querco roboris-
-Pinetum
Salicetum pentandro- -cinereae Caricetum
acutiformis
Caricetum
lasiocarpae Caricetum limosae zb. Alnus
glutinosa
zb. Sphagnum- -Carex rostrata 235
240
230
225
40 60 80 100 m
0 20 m n.p.m
S
E W
I N
J
L
L
P
P
Fraxino-Alnetum Abietetum
polonicum
Abietetum polonicum
Ryc. 4. Topo se k wen cja zbio ro wisk ro œlin nych w do li nie rze ki Szum wzd³u¿
prze kro jów po prze cznych (I–J); po zo sta³e ob ja œ nie nia jak na ryc. 2
Fig. 4. Topo se qu en ce of plant com mu ni ties in the Szum ri ver val ley along the cros s- se c tions (I–J); ot her ex p la na tions as in fig. 2
du¿e sku pi ska lek ko na sien nych ga tun ków drzew: brzo zy bro daw ko wa tej Be - tu la pen du la i topoli osiki Populus tremula, które w obszarach o znacznym stopniu naturalnoœci pojawiaj¹ siê raczej rzadko (por. ryc. 2A i ryc. 5K).
Krajo bra zy ro œlin ne w ob sza rach bez le œ nych i wy le sio nych
Bez le œ ny z na tu ry krajo braz re pre zen tu je fito geo kom p leks mszy sto- turzy - co wych to r fo wisk prze j œcio wych i msza rów wysoko torfo wi sko wych, któ ry za cho wa³ siê na od cin ku rze ki Szum po ni ¿ej stre fy prze³omu (ryc. 4J). Zró¿ ni - co wa na ge o che mia wód wszy stkich trzech piê ter wo do no œ nych (plej sto ce ñ - skie, mio ce ñ skie, kre do we) za si laj¹cych gle by to r fo wisk prze j œcio wych (POtpr – O1tpr – O2tpr – D) i wy so kich (PO twy – O1 twy – O2 twy – O3 twy – D1G – D2G) sprzy ja wy stê po wa niu rza d kich na Roz to czu, chro nio nych w Polsce, a na wet prio ry te to wych w ska li Unii Eu ro pe j skiej, ze spo³ów ro œlin - nych: tu rzy cy ba gien nej Ca ri ce tum li mo sae, przy gie³ki bia³ej Rhyn cho spo re - tum al bae, tu rzy cy Da val la Ca ri ce tum da val lia nae, tu rzyc pro so wa tej i ³usz cz - ko wa tej Ca ri ce tum panice o-lepi docar pae czy msza ru Spha g ne tum ma gel la ni - ci. Ja koœæ wód tor fo wi sko wych o zni ko mej za wa r to œci po lu tan tów (m.in.
chlor ków, sia r cza nów oraz jo nów me ta li ciê ¿ kich) wska zu je na nie wie l ki stopieñ antro poge ni cz nych prze mian tych sie d lisk. O wyj¹tko wych wa lo rach kom pleksu to r fo wisk prze j œcio wych i wy so kich œwia d czy m.in. obe cnoœæ wszy stkich na szych ro si czek: okr¹g³oli st nej Dro se ra ro tun di fo lia, a zw³asz - cza wy stê puj¹cych tu taj li cz nie ro si cz ki d³ugo li st nej D. an gli ca i po œred niej D. in ter me dia, ba g ni cy to r fo wej Sche u ch ze ria pa lu stris oraz dwu ga tun ków p³ywa czy – zwy cza j ne go Utri cu la ria vu l ga ris i dro b ne go U. mi nor.
Zbio ro wi ska tor fo wi sko we pod le gaj¹ pro ce so wi na tu ra l nej su kce sji drzew i krze wów, któ re wkra czaj¹ tak od stro ny rze ki, jak i od stro ny zbo czy do li ny (ryc. 4J). Naj czê œciej ko lo ni zuj¹ te ob sza ry: ol sza, kru szy na, so s na, brzo za
255
250
245
240 m n.p.m.
40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 m
20 0
Leucobryo- -Pinetum
Molinio (caeruleae)- -Pinetum
Ribeso nigri- -Alnetum
zb. Deschampsia caespitosa
zb. Deschampsia caespitosa
Querco roboris- -Pinetum
L P
K
SE NW
Ryc. 5. Topo se k wen cja zbio ro wisk ro œlin nych w do li nie Po to ku £osi nie c kie go wzd³u¿ prze kro ju po prze czne go (K); po zo sta³e ob ja œ nie nia jak na ryc. 2
Fig. 5. Topo se qu en ce of plant com mu ni ties in the £osi nie cki Stre am val ley along the cros s- se c tion (K); ot her ex p la na tions as in fig. 2
bro daw ko wa ta oraz wie rz by – naj czê œciej sza ra, rza dziej piê cio prê ciko wa S. pen ta ndra, ro ki ta S. ros mari ni fo lia i pu r pu ro wa S. pu r pu rea. Wa r stwa krze - wia sta osi¹ga ju¿ miejscami zwarcie 20–30%, a wyj¹tkowo nawet 40–50%.
Zna cz nie bar dziej od zbio ro wisk tor fo wi sko wych roz po wszech nio ne s¹ pó³na tu ra l ne zbio ro wi ska zmien nowil go t nych ³¹k zwi¹za nych z kom p le ksa mi sied li sko wy mi gleb za ba g nia nych, grun towo- gle jo wych, a zw³asz cza torfo - wo- gle jo wych (OP – Ae – Agg – G). Mo kre sie d li ska za j muj¹ przy po mi naj¹ce fi zjo no mi¹ szu wa ry tu rzy co we p³aty zbio ro wisk situ roz pierzch³ego Epilo - bio- Jun ce tum ef fu si i si to wia le œ ne go Sci r pe tum si l va ti ci; by waj¹ one spo ra dy - cz nie spasane lub koszone (dolina Szumu powy¿ej strefy progów, górny Jeleñ).
Szcze góln¹ rolê krajo bra zo twórcz¹ od gry waj¹ trwa le lub przy naj mniej okre so wo wi l go t ne ³¹ki, któ rych sta³ym sk³ad ni kiem jest knieæ b³otna (ka czy - niec) Ca l t ha pa lu stris, przez wie le lat okre œla ne tra dy cy j nie jako ³¹ki ka czy ñ - co we. Te ³¹ki zio³oro œlo we na le¿¹ do ki l ku ze spo³ów: dziê gie la le œ ne go i ostro ¿e nia wa rzy w ne go Ange lico- Cir sie tum ole ra cei (wcze œ niej zna ne go pod nazw¹ Cir sio- Poly gone tum, czy li ³¹ki z ostro ¿e niem wa rzy w nym Ci r sium ole ra ce um i rde stem wê ¿o w ni kiem Po ly go num bi sto r ta), ostro ¿e nia ³¹ko we go Ci r sie tum ri vu la ris, wi¹zów ki b³ot nej i to je œci po spo li tej Ly si ma chio vulga - ris-Fi lipen dule tum, wi¹zów ki i krwa w ni cy po spo li tej Lythro -Fili pendu le tum, wi¹zów ki i miê ty d³ugo li st nej Fi li pen du lo ulma riae- Ment he tum lon gi fo liae, rza dziej wi¹zów ki i bo dzi sz ka b³ot ne go Fili pendu lo-Ge ranie tum oraz koz³ka le ka r skie go i wi¹zów ki Valeria no-Fili pendu le tum. Do mi nuj¹ce ga tun ki oka - za³ych by lin w okre sie kwi t nie nia na daj¹ tym zbio ro wi skom ró ¿ ne aspe kty barwne: wczesn¹ wiosn¹ (kwie cieñ, a nie kie dy na wet ma rzec) ¿ó³to - bia³y aspekt ka czy ñ ca i rze ¿u chy ³¹ko wej Car da mi ne pra ten sis, wcze s nym la tem (cze r wiec) pu r pu ro wy aspekt ostro ¿e nia ³¹ko we go i ró ¿o wy fi r le t ki po sza r - pa nej Lychnis flo s- cu cu li, w pe³ni lata (li piec) kre mo wo bia³o-¿ó³ty wi¹zów ki b³ot nej Fi li pen du la ul ma ria i to je œci po spo li tej Ly si ma chia vu l ga ris, a pó Ÿ nym la tem (sie r pieñ) zno wu ró¿o wo fio leto wy krwa w ni cy po spo li tej Ly t hrum sa li - ca ria. £¹ki zio³oro œlo we za j muj¹ naj wiêksz¹ po wie rz ch niê w do li nach Szu - mu, Nie pry sz ki i Po to ku £osi nie c kie go oraz przy uj œciu Je le nia. Ja koœæ za si - laj¹cych je wód œwia d czy rów nie¿ o nie zna cz nym sto p niu prze kszta³ce nia œro - do wi ska przez cz³owie ka. Za nie cha nie ich u¿y t ko wa nia w osta t nim cza sie sprzy ja su kce sji za ro œli wierzbo wo-kru szynowo -olszo wych, co po wo du je utra tê cen nych walorów krajobrazowych den dolin.
Uk³ad zbio ro wisk ro œlin nych w do li nie Po to ku £osi nie c kie go, po ni ¿ej stre - fy prze³omu, wska zu je na siln¹ an tro po pre sjê (ryc. 5). Wy ciê cie la sów ³êgo - wych w dnie do li ny i czê œcio we od wod nie nie spo wo do wa³o zna cz ne ob ni ¿e - nie zwie r ciad³a wód grun to wych (do oko³o 1 m) i prze su sze nie gle by (cza r na zie mia w³aœci wa: Aa – A1C – A2 C ca – CG – G). Nast¹pi³a de gra da cja gle by:
przy spie szo na mine ra li za cja sub stan cji or ga ni cz nej, wy³ugo wa nie wê gla nu
wa p nia z gó r nej czê œci pro fi lu z ob ni ¿e niem od czy nu do si l nie kwa œ ne go.
Zbio ro wi ska ³¹k ko œ nych prze kszta³ci³y siê sto p nio wo w ubo gie ga tun ko wo zbio ro wi ska tra wia sto- turzy cowe z do mi nacj¹ œmia³ka da r nio we go De scha m - p sia ca e spi to sa, który jesieni¹ przypomina p³ow¹ barw¹ afrykañsk¹ sawannê.
Dys ku sja
Do li ny rze cz ne s¹ ob sza ra mi, któ re cha ra kte ry zuj¹ siê zna cz nym sto p niem z³o¿o no œci i moza i ko wo œci sie d lisk, a w kon se k wen cji ta k ¿e ro œlin no œci. Sta - no wi¹ one in te re suj¹cy i wa ¿ ny ele ment krajo bra zów ro œlin nych o spe cy fi cz - nym uk³ad zie sie d lisk, któ re po wsta³y w bli ¿ szym lub da l szym s¹sie dztwie rze ki na sku tek da w nych i wspó³cze s nych pro ce sów geo lo gi cz nych, geomo r - folo gi cz nych i hy dro logi cz nych. He te ro gen noœæ sie d li ska w prze strze ni i cza - sie, po wo do wa na dzia³al no œci¹ flu wialn¹ rze ki (ero zja, trans port, de po zy cja), dre na ¿em do lin nym przy rze cza, czyn ni ka mi kli maty cz ny mi oraz w³aœci wo - œcia mi wody, któ ra ³¹czy ele men ty abio ty cz ne i bio ty cz ne œro do wi ska (³¹cznoœæ hy dro logi cz na), jak te¿ ¿ywe pro ce sy su kce sji ro œlin nej w do li nach, wa run kuj¹ mo za i ko woœæ i zmien noœæ zbio ro wisk ro œlin nych. Prze mia ny te mog¹ byæ tak¿e potêgowane dzia³alnoœci¹ cz³owieka (de Becker i in. 1999, Faliñski 2000, Czarnecka, Janiec 2002, Ward i in. 2002, Werner, Zedler 2002).
Krajo bra zy ro œlin ne s¹ syn te ty cz nym wy ra zem zwi¹zków po kry wy ro œlin - nej ze œro do wi skiem abio ty cz nym. Do naj wa¿ nie j szych czyn ni ków wa run - kuj¹cych prze strzen ne roz mie sz cze nie zbio ro wisk na le ¿y za li czyæ: ukszta³to - wa nie te re nu, cha ra kter pod³o¿a, sto sun ki wod ne (dre na¿ wod ny, typ go spo - dar ki, sto pieñ uwil go t nie nia, ja koœæ wód), któ re kszta³tuj¹ w³aœci wo œci fizy - czno- chemi cz ne gleb. Ró ¿ nym sie d li skom w do li nach rze cz nych od po wia daj¹ prze strzen ne i fun kcjo na l ne uk³ady fi to ce noz (fito kom p le ksy) o okre œlo nym po dzia le na stre fy (Fa li ñ ski 1977, J.M. Ma tu sz kie wicz 1978, 1993, Kwia t ko - wski 1994, Czarnecka, Janiec 1999a, b).
Na Roz to czu To ma szo wskim, gdzie le si stoœæ siê ga 50% (Cza r ne cka, Ja niec 2002), isto t nym czyn ni kiem kszta³tuj¹cym krajo braz s¹ ponad to do mi nuj¹ce ga tun ki la so twó r cze. Na ba da nym te re nie na szcze góln¹ uwa gê zas³uguj¹ gó r - skie ga tun ki drzew osi¹gaj¹ce tu taj gra ni cê gro mad ne go wy stê po wa nia: jod³a Abies alba, buk Fa gus sy l va ti ca i ja wor Acer pseu dop la ta nus oraz wi¹z gó r ski Ul mus gla bra. W trzech spo œród ba da nych do lin (Szu mu, So po tu i Je le nia) do - mi nuj¹c¹ rolê krajo bra zo twórcz¹ od gry wa jod³a, bu duj¹ca drze wo stan jod³owe go boru mie sza ne go, ende mi cz ne go zbio ro wi ska wy ¿yn po³ud nio wej Pol ski. Zbio ro wi sko to za j mu je znaczn¹ po wie rz ch niê zbo czy, np. na ba da - nym od cin ku do li ny Szu mu ponad 13% (Cza r ne cka 2005), zaœ w do li nach Je - le nia i So po tu na wet ponad 40% (Ja niec, Cza r ne cka 2001, Cza r ne cka, dane npbl.). Buk, któ re mu nie sprzy jaj¹ oli go tro ficz ne sie d li ska gleb bie li co wych na stro mych zbo czach – poza do lin¹ Po to ku £osi nie c kie go – wy stê pu je nie li - cz nie (Szum) lub spo ra dy cz nie (So pot, Je leñ), a nie kie dy brak go zupe³nie
(Nie pry sz ka). Inny ga tu nek zbo czo wy, ja wor, pre fe ru je sie d li ska za so b ne w s³odk¹ pró ch ni cê i wê glan wa p nia, za si la ne wod¹ ru chom¹; po ja wia siê za - tem w p³atach lasu jawo rowo- lipo we go i jawo ro wo - jod³owe go na p³yt kiej rê - dzi nie w³aœci wej oraz w ¿y z nej po sta ci boru jod³owe go na gle bie bru na t nej wy³ugo wa nej (Szum), jak te¿ ra zem z wi¹zem gó r skim na nie wie l kich to r fo wi - skach za wie szo nych na wy so ko œci 4–6 m ponad lu strem wody w cie ku ( Sopot), po prze ci na nych wyp³ywa mi ze Ÿró de³, któ re w tym przy pa d ku pe³ni¹ rolê dre nuj¹c¹ (Cza r ne cka, Ja niec 1999b, c, Cza r ne cka 2005). Spo œród ga tun - ków drze wia s tych ty l ko ol sza, so s na i jarzêbina s¹ niemal tak samo powszechne i liczne we wszystkich dolinach, a œwierk znacznie rzadziej wystêpuje nad Niepryszk¹, gdzie, jak ju¿ wczeœniej podkreœlano, na zboczach dominuje fitokompleks borów sosnowych z przewag¹ subkontynentalnego boru œwie¿ego.
Mo de lo we uk³ady fito kom p le ksów krajo bra zo wych ma³ych do lin rze cz - nych Roz to cza cha ra kte ry zuj¹ prze de wszy stkim ich na tu ra l ne za le sio ne od - cin ki, chro nio ne w gra ni cach re ze r wa tów, od po wie d nio: Szu mu („Szum”), So po tu („Cza r to we Pole”) i Je le nia („Nad Tan wi¹”). Bez le œ ny fi to ge o kom - pleks to r fo wisk prze j œcio wych i wy so kich na od cin ku rze ki Szum po ni ¿ej stre fy prze³omu, o du ¿ych wa lo rach przy rod ni czych i krajo bra zo wych oraz wy so kim sto p niu natu ra l no œci, a rów no cze œ nie rza d ki w stre fie kra wê dzio wej Roz to cza, po mi mo wcze œ nie j szych po stu la tów (Cza r ne cka, Ja niec 2002, Cza r ne cka 2003, 2005), nie do cze ka³ siê je sz cze ochro ny reze r wa to wej.
Zró¿ ni co wa nie krajo bra zów ro œlin nych i sie d lisk ba da nych do lin, któ re stwa rzaj¹ wa run ki roz wo ju bo ga tej fa u ny spra wia, ¿e ob sza ry te zo sta³y w³¹czo ne do pro je kto wa nej sie ci NA TU RA 2000 (Chmie le wski i in. 2003) w po sta ci dwu ostoi: Ob sza ru Spe cja l nej Ochro ny „Roz to cze” (PLB 060012) i Spe cja l ne go Obszaru Ochrony „Puszcza Solska” (PLH 060018).
Au to rzy dziê kuj¹ Panu mgr. Paw³owi Dzir bie za wy ko na nie czy sto ry sów ry cin.
Li te ra tu ra
Bra un-B lan qu et J., 1951: Pflan zenso zio lo gie. Sprin ger- Ve r lag, Wien.
Chmie le wski T. J., Ku cha r czyk M., Lo rens B., Pa³ka K., Sie le wicz B., Ur ban D., Wó j ciak J., 2003: Pro jekt Eu ro pe j skiej Sie ci Eko lo gi cz nej Na tu ra 2000 dla wo je wó dz twa lubelskiego [w:] Ra port o sta nie œro do wi ska wo je wó dz twa lu be l skie go w 2002 r., Lublin: 172–193.
Cza r ne cka B., 2003: Sie d li ska hy dro geni cz ne do li ny rze ki Szum jako osto je rza d kich i chro nio nych ro œlin na czy nio wych. „Chro ñ my Przyr. Ojcz.” 59(2): 42–57.
Cza r ne cka B., 2005: Plant co ver of the Szum ri ver val ley (Roz to cze, Sou t h -E ast Po land).
„Acta Soc. Bot. Pol.” 74(1): 43–51.
Cza r ne cka B., Ja niec B., 1999a: Stre fo woœæ i stra ty fi ka cja hydro geo chemi cz na w do li nie rze cz nej a typy ro œlin no œci [w:] Bu r chard J., Ziu³kie wicz M. (red.), XI Ogól no po l ska Kon fe ren cja Na uko wa „Che mizm opa dów atmo sfe ry cz nych, wód powie rz ch nio wych i pod zie mnych”, £ódŸ, 17–19 XI 1999. Wyd. Uniw. £ódz kie go, £ódŸ 1999: 86–87.
Cza r ne cka B., Ja niec B., 1999b: Inter dyscy plina r ne ba da nia w do li nach rze cz nych Roz to - cza [w:] Pocia sk-Ka r te czka J., Che³mi cki W. (red.), Inter dyscyp lina r noœæ w ba da - niach do rze cza, In sty tut Ge o gra fii UJ, Kra ków: 123–133.
Cza r ne cka B., Ja niec B., 1999c: Un de r gro und dra i na ge and the fun c tion ning of pe a t - bogs in bre ak se c tions of ri ver val le ys [w:] Vla sak P., Fi lip P., Cha ra Z. (red.), Pro blems in Flu id Me cha nics and Hy dro lo gy, Pro ce e dings of the In ter na tio nal Con fe ren ce, vol. 2
„Hy dro lo gy and En vi ron men tal Pro blems”, June 23–26, 1999, Pra gue, Czech Re pu b - lic: 380–386.
Cza r ne cka B., Ja niec B., 2002: Prze³omy rze cz ne Roz to cza jako mo de lo we obie kty w edu - ka cji eko lo gi cz nej. Wyd. UMCS, Lu b lin.
De Be c ker P., He r my M., Bu ta ye J., 1999:Eco hy dro logi cal chara cte ri za tion of a gro und - wate r- fed al lu vial flo od p la in mire. „Appl. Veg. Sci.” 2: 215–228.
Fa li ñ ski J.B., 1977: Bia³owie ¿a Pri me val Fo rest. „Phy toco e no sis” 6: 133–148.
Fa li ñ ski J.B., 1990–1991: Ka r to gra fia geo bota ni cz na. Cz. 2–3, PPWK im. E. Ro me ra, Wa r sza wa–Wroc³aw.
Fa li ñ ski J.B., 2000: Rze cz ne wê drów ki ro œlin [w:] Ko³tu niak J. (red.), Rze ki. Ku l tu ra – cywilizacja – hi sto ria 9, Wyd. „Œl¹sk”, Ka to wi ce: 143–186.
Ja niec B., Cza r ne cka B., 2001: The „Cza r to we Pole” lan d s ca pe re se r ve in Roz to cze (SE Po land) in the light of inter disci pli na ry re se arch. „Eko lo gia (Bra ti s la va)”, 20, Suppl. 4: 222–232.
Kwia t ko wski W., 1994: Krajo bra zy ro œlin ne Pu sz czy Bia³owie skiej. „Phy toco e no sis N.S.” 6, „Suppl. Ca r togr. Ge o bot.” 6: 35–87.
Ma tu sz kie wicz J.M., 1978: Fito ko m p leks krajo bra zo wy – spe cy fi cz ny po ziom or ga ni za cji ro œlin no œci. „Wiad. Ekol.” 24(1): 3–13.
Ma tu sz kie wicz J.M., 1993: Krajo bra zy ro œlin ne i re gio ny geo bota ni cz ne Pol ski. „Pra ce ge o graf.”, 158. Wyd. PAN, Wroc³aw–War sza wa– Kra ków.
Ma tu sz kie wicz W., 2001: Prze wod nik do oz na cza nia zbio ro wisk ro œlin nych Pol ski. Wyd.
Nauk. PWN, Wa r sza wa.
Mi rek Z., Piê koœ- Mir ko wa H., Zaj¹c A., Zaj¹c M., 2002: Flo we ring plants and pte rido p - hy tes of Po land. A che c klist, W. Sza fer In sti tu te of Bo ta ny, Po lish Aca de my of Scien - ces, Kra ków.
Trzci ñ ski W. (red.), 1989: Sy ste ma ty ka gleb Pol ski. „Roczn. Gleb.” 40 (3/4), PWN, Warszawa.
Ward J.V., To c k ner K., Ar s cott D.B., Cla ret C., 2002: Ri ve ri ne lan d s ca pe di ve r si ty.
„ Freshwater Bio lo gy” 47: 517–539.
Wer ner K.J., Ze d ler J.B,.2002: How se d ge me a dow so ils, mic roto po grap hy, and ve ge ta - tion re spond to se di men ta tion. „We tlands” 22: 451–466.
