10 ( 30) - 1981
M IE C Z Y SŁ A W A . K R Ą PIE C
P O Z N A N IE B O G A W U JĘ C IU J. M A R ITA IN A
S t u l e c i e u r o d z i n J a c ą u e s a M a r i t a i n a s t a n o w i d o g o d n ą o k a z j e p r z y p o m n i e n i a j e g o w k ł a d u na t e m a t p o z n a w a l n o ś c i Boga. P r z y p o m n i j m y , że M a r i t a i n b y ł p i e r w s z y m w s p ó ł c z e s n y m f i l o z o f e m , k t ó r y z a n a l i z o w a ł s p o n t a n i c z n e i p r z e d n a u k o w e p o z n a n i e B o ga, z w i ą z a ł je z p o z n a n i e m s y s t e m o w y m , f i l o z o f i c z n y m , i p r z y p o r z ą d k o w a ł p o z n a n i u o ś w i e c o n e m u p r z e z wiarę.
W p r a c y A p p r o o h e s de D ż e u (P a r is 1 953; A p p r o a c h e s to God, L o n don- 1955) w y a k c e n t o w a ł n a t u r a l n e , w ł a ś c i w e k a ż d e m u c z ł o w i e k o w i , p o z n a n i e i s t n i e n i a B o g a , a p r z y n a j m n i e j m o ż l i w o ś c i Jeg o i s t n i e n i a . W z ią ł pod u w a g ę d w i e w e r s j e t e g o d o ś w i a d c z e n i a : e x t r a - i i n t r a p o d m i o t o w ą - n a z w i j m y je k o s m o l o g i c z n ą i a n t r o p o l o g i c z n ą . O b y d w a d o ś w i a d c z e n i a , c h o c i a ż s p o n t a n i c z n e są z a r a z e m z a c z ą t k i e m s y s t e m o w e g o , f i l o z o f i c z n e go p o z n a n i a . M a r i t a i n o k r e ś l a je j a k o p r e f i l o z o f i c z n e lub w i r t u a l n i e m e t a f izyc z n e .
W e r s j a k o s m o l o g i c z n a
„Tu w s z y s t k o z a l e ż y od n a t u r a l n e j i n t u i c j i b y t u - i n t u i c j i tego a k tu i s t n i e n i a , k t ó r y je st a k t e m k a ż d e g o a k t u i d o s k o n a ł o ś c i ą każ d e j d o s k o n a ł o ś c i , w k t ó r y m w s z e l k i e p o z n a w a l n e s t r u k t u r y r z e c z y w i s t o ś c i m a j ą o s t a t e c z n ą a k t u a l i z a c j e i k t ó r y w y p e ł n i a w s z e l k ą a k t y w n o ś ć w k a ż d y m b y c i e i w e w s p ó ł d z i a ł a n i u w s z e l k i c h b y t ó w " (t a m że s. 3).
„ C z ł o w i e k , ż y j ą c w w i r z e r o z l i c z n y c h zajęć, w ś w i e c i e m a r z e ń , m a g i i o b r a z ó w i f o r m u ł , słów, z n a k ó w i s y m b o l i , r z a d k o m a m o ż n o ś ć u ś w i a d o m i e n i a s o b i e w s t r z ą s a j ą c e j z a w a r t o ś c i s t w i e r d z e n i a : > > i s t n i e - j e < < " (t amże). M a r i t a i n p o r ó w n u j e to d o ś w i a d c z e n i e do p r z e b u d z e n i a sie ze snu.
„Ta p i e r w o t n a i n t u i c j a j es t z a r a z e m i n t u i c j ą m o j e g o i s t n i e n i a j a k i i s t n i e n i a r z e c z y , a l e p r z e d e w s z y s t k i m jest i n t u i c j ą i s t n i e n i a r z e c z y " (ta m ż e ). C z ł o w i e k m o ż e zdać s o b i e s p r a w ę ze swego s t a t u s u e g z y s t e n c j a l n e g o t y l k o w o b l i c z u i n n y c h i s tnień. W tym
s p o n t a n i c z n y m p o z n a n i u B o g a m o ż n a w y r ó ż n i ć dwa etapy: 1 •* p i e r w o t n ą i n t u i c j ę b y t u o r a z 2 - r e f l e k s j e na d nią.
P i e r w o t n a i n t u i c j a b y t u j e st p i e r w s z y m e t a p e m p r z e d f i l o z o f i c z - n e g o p o z n a n i a Boga. M a r i t a i n w y r ó ż n i a w niej trz y m o m e n t y :
1. D o s t r z e g a m i s t n i e n i e r z e c z y p o z a m n ą i ich c a ł k o w i t ą ode m n i e n i e z a l e ż n o ś ć ;
2. W tej samej c h w i l i o d c z u w a m m o j e w ł a s n e i s t n i e n i e ja k o kru
che i z a l e ż n e od in n y c h b y t ó w , n a r a ż o n e na z n i s z c z e n i e i śmierć 3. U ś w i a d a m i a m sobie, że i s t n i e n i e r z e c z y i m o j e i s t n i e n i e wska żuje na j a k ą ś e g z y s t e n c j e m o c n ą , w o l n ą od n i c o ś c i i śmierci.
D r u g i m e t a p e m te g o p o z n a n i a jest r e f l e k s j a j a k o n i e w y r a ź n e (mniej lub b a r d z i e j r o z w i n i ę t e ) r o z u m o w a n i e p o g r ą ż o n e w pie r wo t n ej intuic j i . M o ż n a tu w y r ó ż n i ć k i l k a p u n k t ów :
1. D o ś w i a d c z a m , że m o j e i s t n i e n i e p o d l e g a ś m i e r c i , a zarazem jest z a l e ż n e od c ałej p r z y r o d y ;
2. Byt p r z y g o d n y ( b e i n g - w i t h - n o t h i n g n e s s ) , k t ó r y m j e s t e m i ja, aby is t n i e ć d o m a g a się B y t u A b s o l u t n e g o ( B e i n g - w i t h o u t - n o t h i n g - n ess) ja k o swej p r z y c z y n y ;
3. W i d z ę , że ca ł e u n i w e r s u m , k t ó r e g o j e s t e m c z ę ś c i ą , istnieje w sp o s ób p r z y g o d n y , nie p r z e z siebie;
4. I s t n i e j e z a t e m coś, co jes t i n n y m B yt e m , t r a n s c e n d e n t n y m i s a m o w y s t a r c z a l n y m , b e z d o m i e s z k i n i c o ś c i ( Be i n g -w i t ho u t -n o t h i
•ngness) i i s t n i e j ą c y m p r z e z siebie.
Ten w e w n ę t r z n y d y n a m i z m i n t u i c j i i s t n i e n i a , a l b o inteligibilnej w a r t o ś c i Bytu, p o z w a l a mi p o z n a ć , że i s t n i e n i e a b s o l u t n e , al b o Byt- b e z - n i c o ś c i ( B e i n g - w i t h o u t - n o t h i n g n e s s ), p r z e k r a c z a c a ł o ś ć natury.
W ten s po s ó b p o z n a n i e p r z e d f i l o z o f i c z n e d o c i e r a do i s t n i e n i a Boga.
C z y m je st owo d o ś w i a d c z e n i e , k t ó r e p r ó b o w a ł o p i s a ć i z i n t e r p r e t o w a ć M a r i t a i n ? J a k i jest jeg o s t a t u s e p i s t e m i c z n y ?
N i e jest ono i n t u i c j ą p o n a d l u d z k ą a n i też m e t o d y c z n y m r o z u m o w a n i e m s y s t e m o w y m , w y s t ę p u j ą c y m w f i l o z o f i i . J e s t to r o z u m o w a n i e naturalne, p o s i a d a j ą c e j e d n a k d u ż o s w o i s t e j p e w n o ś c i .
M a r i t a i n n a z y w a je p o z n a n i e m fln i e w i n n y m " (innocent k n o w l e d g e ) , p ozos
t a j ą c y m w b ł o g i e j n i e ś w i a d o m o ś c i t y c h w s z y s t k i c h t r u d n o ś c i , które r o d z ą się d o p i e r o na g r u n c i e m e t a f i z y k i w z w i ą z k u z d o w o d a m i na ist
n i e n i e Boga.
A j e d n a k d o w o d y te ( M a r i t a i n ma na m y ś l i z w ł a s z c z a d r o g i Toma- szowe) s u p o n u j ą w s p o s ó b k o n i e c z n y o w o p o z n a n i e p r z e d f i l o z o f i c z n e
„nie w tym, co d o t y c z y l o g i c z n e j s t r u k t u r y a r g u m e n t a c j i , ale w tym,
co o d n o s i się do p r o b l e m u k o n d y c j i e g z y s t e n c j a l n e j p o d m i o t u m y ś l ą c e go" ( t a m ż e s. 9). S t a n o w i o n o ź r ó d ł o i m i l c z ą c e z a ł o ż e n i e p i ę c i u d r ó g św. T o m a s z a .
W e r s j a a n t r o p o l o g i c z n a
M a r i t a i n b i o r ą c pod u w a g ę a k t y w n o ś ć i n t e l e k t u a l n o - p o z n a w c z ą d o s t r z e g a , że j e s t on a z j e d n e j s t r o n y z a k o r z e n i o n a w p o z n a n i u z m y s łowym, c z a s o p r z e s t r z e n n y m , c z ł o w i e k j e s t b y t e m t a k że m a t e r i a l n y m , z d r u g i e j s t r o n y m y ś l p r o m i e n i u j ą c a z i n t e l e k t u w s w y m s p o s o b i e i s t n i e n i a j e s t d u c h o w a i p o d l e g a p r a w o m d u c h a , b ę d ą c e g o p o z a c z a s e m i po za p r z e s t r z e n i ą . M y ś l j a k o p r z e j a w d u c h a nie jest w y p r o m i e n i o w y - w a n a z m a t e r i i i w s k a z u j e na k o n i e c z n o ś ć D u c h a p o z a c z a s e m i p r z e s t r z e n i ą j a k o swe w ł a ś c i w e ź ró d ł o . T y m d u c h e m i tym m i e j s c e m w ł a ś c i w y m d l a w s z y s t k i c h o p e r a c j i d u c h o w y c h m i a ł b y b y ć D u c h A b s o l u t n y - Bóg, z k t ó r e g o i w k t ó r y m je st w s z y s t k o , co je st życiem.
S p r a w a ta u M a r i t a i n a s t a ł a się o k a z j ą do s k o n s t r u o w a n i a no wej -
„ s zóstej d r o g i " , k t ó r a w z b u d z i ł a z r e s z t ą w i e l e k o n t r o w e r s j i . W y d a j e się, że j e s t o n a w ł a ś c i w a c z ł o w i e k o w i , k t ó r y jes t c h r z e ś c i j a n i n e m i w y k s z t a ł c o n y m f i l o z o f e m , d z i e d z i c e m m y ś l i z a w a r t e j w p r o l o g u J a n o wym: „A p r z e z N i e g o w s z y s t k o się stało. Co się s t a ł o w N i m b y ł o ż y ciem". J a k o s w o i s t e „a p r i o r i " r o z u m i e n i a tej d r o g i - w d użej m i e r z e t e o l o g i c z n e j , b ę d ą c e j b o w i e m r o z w i n i ę c i e m p rzez k o n t e m p l u j ą c e g o f i l o zofa s p o n t a n i c z n e g o o d c z u c i a B o g a w tym, co p ó ź n i e j T e i l h a r d de C h a r - d in n a z w a ł n o o s f e r ą , - z a w a ż y ł y n a d t o r o z w a ż a n i a P l o t y n a o L o g o s i e , k t $r y j e s t m i e j s c e m i s p r a w c ą p l u r a l i z m u b y t o w e g o (L o g o s to me u s ).
U t y ® s e n s i e m o ż n a z r o z u m i e ć w y z w a n i e M a r i t a i n a :
„Ja, k t ó r y m y ś l ę , z a w s z e i s t n i a ł e m , ale n i e w s o b i e czy w o g r a n i c z e n i a c h mej w ł a s n e j o s o b o w o ś c i - a t a k że n i e b e z o s o b o w o (myśl nie i s t n i e j e p o z a o s o b ą ) " (tam ż e ) . W i ę c g d z i e ? - W Bogu. D l a c z e g o ?
„ D r o g a s z ó s t a " w y j a ś n i a to w n a s t ę p u j ą c y c h p u n k t a c h :
1. I n t e l e o t u s s u p r a tem pus. I n t e l e k t ma n a t u r ę d u c h o w ą . M y ś l z w i ą z a n a j e s t z c z a s e m t y l k o z e w n ę t r z n i e , n i e i s t ot n i e. W ł a ś c i w y m
„ m i e j s c e m " a k t u d u c h o w e g o j e s t b y t o w a n i e p o z a c z a s o w e .
2. A o t ż o n e s s u n t s u p p o s i t o r u m . D z i a ł a n i a e m a n u j ą z p o d m i o t u lub osoby. Ż a d n e d z i a ł a n i e n i e je s t b a r d z i e j o s o b o w e ni ż myśl. M y ś l jest e m a n o w a n a p r z e z p o d m i o t z c i a ł a i d u c h a p r z e z „ja (the „I ). To „ja i s t n i e j e w c z a s i e i j e s t u r o d z o n e w c z a sie. Ale j a k o p o d m i o t d z i a ł a ń d u c h o w y c h - c e n t r u m d u c h o w e j a k t y w n o ś c i , z d o l n e i s t n i e ć n i e m a t e r i a l n y m
i s t n i e n i e m i n t e l e k t u - jest tak jak sama m y ś l , p o n a d c z a s o w e .
3. T a k i e „ja" z ac z ę ł o się w czasie. A le nic ni e z a c z y n a się ab
s o lu tnie. W s z y s t k o j ak o ś p r e e g z y s t u j e w s w y c h a d e k w a t n y c h przyczynach.
C z ł o w i e k s t a n o w i byt m a t e r i a l n o - d u c h o w y . „ J a 1,' c h o ć p o w s t a j e w czasie, j e d n a k j a k o ś p r e e g z y s t u j e . A d u c h m o ż e p o c h o d z i ć w y ł ą c z n i e od Ducha.
4. „Ja" d u c h o w e p r e e g z y s t o w a ł o w i ę c w i s t n i e n i u p i e r w s z y m , róż
n y m od k a ż d e g o b y t u i s t n i e j ą c e g o w c z a s ie . W tym p u n k c i e jest miejsce na k o n k l u z j ę o i s t n i e n i u o s o b o w e g o Boga. ( N a w i ą z a n i e do p r o l o g u Ewan
g elii Ja n a jest tu n i e m a l o c z y w i s t e , p o d o b n i e ja k P l o t y n a Logos, jako h i p o s t a z a st w a rz a j ą c a , je s t m o c n o d o m n i e m a n y . A n a l o g i c z n ą m y ś l zauważa M a r i t a i n w r e l i g i a c h W s c h o d u . )
II
S p o n t a n i c z n e , p r z e d n a u k o w e i r o z w i n i ę t e w „ s z ó s t ą d r o g ą " pozna
n ie r e f l e k s y j n e s w ego „ja" s t a n o w i c i e k a w y i o r y g i n a l n y p o m y s ł M a r i t aina .
Jest on j e d n a k ż e t w ó r c z y m r z e c z n i k i e m t r a d y c j i i a n a l i z u j ą c t radycyj
ne d r o gi p o z n a n i a Bo g a w s f o r m u ł o w a n i u T o m a s z a , w p r o w a d z a n o w e akcen
ty. Z wr a c a uwagą, że d r o g i T o m a s z o w e m a j ą w a l o r u n i w e r s a l n y , a nie t y lko sys t e mo w y . Aby je z r o z u m i e ć n i e t r z e b a być f i l o z o f e m ex profes- so, gdyż są one „ z w i e ń c z e n i e m n a t u r a l n e j f i l o z o f i i l u d z k i e g o umysłu".
Z d ro w y r o z s ą d e k p o j m u j e je z a n i m s t a n ą sią p r z e d m i o t e m r o z w a ż a ń filo
z o f i c z n y c h . Są w i ę c one w y r a z e m o g ó l n o l u d z k i e j m ą d r o ś c i f i l o z o f i c z nej (tamże s. 15, 16).
W y d a j e się j ed n a k , że r o z u m i e n i e d r ó g T o m a s z a je st n i c z y m innym, jak r o z u m i e n i e m b y t u p r z y g o d n e g o w a s p e k c i e : s t a w a n i a się (I, II);
s p o s o b u i s t n i e n i a (III, IV); d z i a ł a n i a (V).
T a k i e r o z u m i e n i e b y t u - jak u k a z u j e h i s t o r i a f i l o z o f i i - jest tr u dn e i p o d l e g a r ó ż n y m i n t e r p r e t a c j o m . Stąd do r o z u m i e n i a war t oś c i sa m y c h d o w o d ó w , k t ó r e p o s i a d a j ą „a p a r t e rei" w a r t o ś ć n i e w ą t p l i w i e u n i w e r s a l n ą , p o t r z e b n e je st p o g ł ę b i e n i e f i l o z o f i c z n e
III
Z w i e ń c z a j ą c r e f e r o w a n i e p o g l ą d ó w M a r i t a i n a na t emat p o z n a n i a Boga tr z eb a w s p o m n i e ć o j e g o p r ó b a c h k o n s t r u o w a n i a d r ó g p o z n a n i a Boga p o p r z e z a n a l i z ę d z i a ł a n i a i n t e l e k t u p r a k t y c z n e g o w pos t a ci :
a) k o n i e c z n i ś c i w y b o r u dob r a , k t ó r e z jed n e j s tr o n y z mu s z a do u k i e r u n k o w a n i a się na d o b r o w og ól e , z d r u gi e j z o s t a w i a c z ł o w i e k o w i
w o l n o ś ć w w y b o r z e d o b r a p a r t y k u l a r n e g o . D o b r a w p o r z ą d k u w o l i p e ł n i a n a l o g i c z n ą f u n k c j ą , co byt w p o r z ą d k u p o z n a n i a . D o b r a p r z y g o d n e swą m o c a t r a k c y j n ą c z e r p i ą z d o b r a A b s o l u t n e g o .
b) P o d o b n i e j a k i n t e l e k t p r a k t y c z n y , p o p r z e z s w oj e z w i ą z a n i e z d o br e m , i n t e l e k t p o i e t y c z n y w s k a z u j e n a B o g a ja k o na r a c j ą w o l n e j t w ó r c z o ś c i ( k r e a c j i ) w p e r s p e k t y w i e p i ą k n a . J e ś l i b o w i e m t w ó r c z o ś ć je s t z w i ą z a n a z r e a l i z a c j ą p i ą k n a k o n k r e t n e g o , to r a c j ą t w ó r c z o ś c i w o l n e j jes t P i ą k n o A b s o l u t n e , to, k t ó r e nie t ylko d a j e p o z n a n i e , ale i r a d o ś ć z p o z n a n i a .
c) W ż y c i u c z ł o w i e k a z a k o t w i c z o n e g o w s p o ł e c z e ń s t w i e w a ż n e jest s p o ł e c z n e ś w i a d c z e n i e o Bogu. D o k o n u j e sią to p o p r z e z ś w i a d k ó w i p r z y j a c i ó ł B o g a , k t ó r z y m a j ą m i s t y c z n e d o ś w i a d c z e n i e J e g o o b e c n o ś c i .
P r o b l e m a t y k a d o ś w i a d c z e n i a m i s t y c z n e g o s t a n o w i ł a p r z e d m i o t s z c z e g ó l n e g o z a i n t e r e s o w a n i a M a r i t a i n a . I m p l i k u j e ona w i e l e i n t e r e s u j ą c y c h z a g a d n i e ń . Jej o m a w i a n i e p r z e k r a c z a w s z a k ż e ra m y n i n i e j s z e g o r e f e r a t u .
M a r i t a i n u s t o s u n k o w u j e s i ą d o p r o b l e m a t y k i i s t n i e n i a Bo g a r ó w n i e ż n a k a n w i e r o z u m i e n i a o s t a t e c z n e g o s e n s u nauki.
1. J e ś l i b y , j a k s u g e r u j e n a u k a , p r z y j ą ć e w o l u c y j n y c h a r a k t e r ś w ia t a , to e w o l u c j a w p e r s p e k t y w i e f i l o z o f i c z n e j z a k ł a d a t r a n s c e n d e n t n e g o B o g a j a k o p i e r w s z ą p r z y c z y n ą e w ol u c j i .
2. S e n s e m n a u k i j e s t w y j a ś n i e n i e b y t u p r z e z byt, a n i e p r z e z n i e - b y t . O d w o ł a n i e sią do n i e b y t u j es t i r r a c j o n a l n e . Stą d sens n a u k i jest j a k b y u k i e r u n k o w a n y w e r t y k a l n i e . B ó g jest r a c j ą o s t a t e c z n ą tego,
«tće z p i e r w o t n y c h f o r m b y t o w a n i a w y ł a n i a j ą sią c o r a z b a r d z i e j d o s k o n a łe. U n i e s p r z e c z n i e n i e m d y n a m i z m u b y t o w e g o jest z a t e m Bóg ja k o r acja o s t a t e c z n a b y t o w o ś c i .
Z a t e m w s z e l k i e f o r m y l u d z k i e j a k t y w n o ś c i o s t a t e c z n i e u k i e r u n k o w a n e są na B o g a - tak w i n t e l e k c i e s p e k u l a t y w n y m , z je g o b o g a t y m w a
c h l a r z e m p o z n a n i a n a u k o w e g o , j ak w i n t e l e k c i e p r a k t y c z n y m , z c a ł ą p r o b l e m a t y k ą l u d z k i c h d e c y z j i m o r a l n y c h z a k o t w i c z o n y c h w d ob r u , jak i w i n t e l e k c i e p o i e t y c z n y m , z o g n i s k o w a n y m w swej a k t y w n o ś c i w o k ó ł p i ą k n a .
D r o g i ż y c i a o s o b o w e g o o s t a t e c z n i e p o d p o r z ą d k o w a n e są n a d p r z y r o d z o n e m u r o z w o j o w i c z ł o w i e k a p r z e z w i a r ą , n a d z i e j e i m i ł o ś ć , o c z y m i n f o r m u j e t e o l o g i a .
G d y b y ś m y tą o s t a t n i ą d r o g ą n a z w a l i t e o l o g i c z n ą ( m ą d r o ś ć t e o l o g i c z n a ) , to p o p r z e d n i e - n a t u r a l n o - f i l o z o f i c z n e r o z u m i e n i a r z e c z y w i s t o ś c i - są p r z y p o r z ą d k o w a n e m ą d r o ś c i t e o l o g i c z n e j , a ta z k o l e i - o s t a t e c z n e j
w i z j i u s z c z ę ś l i w i a j ą c e j (visio b e a t i f i c a ) .
M a r i t a i n , ś l e d z ą c d r o g i n o r m a l n e g o ż y c ia l u d z k i e g o a n a l i z u j e na ich k a n w i e m o m e n t y p o j a w i a n i a się i r o z w o j u p r o b l e m a t y k i Boga.
Je g o i s t n i e n i e j a w i się s p o n t a n i c z n i e w p o z n a n i u p r e s y s t e m o w y m , r o z w i j a i u m a c n i a w f i l o z o f i c z n e j w i z j i ś w i a t a i c z ł o w i e k a , p o g ł ę b i a w r ó ż n y c h f o r m a c h m ą d r o ś c i t e o l o g i c z n e j , a s p e ł n i a - w w i z j i u s z c z ę ś l i w i a j ą c e j . B ó g ja w i się nie t y lk o j a k o h o r y z o n t l u d z k i e g o poznania, ale j a k o o s t a t e c z n y sens ż y c i a l u d z k i e g o , p r z e j a w i a j ą c e g o się przede w s z y s t k i m w a k t a c h p o z n a w c z y c h , p r z y p o r z ą d k o w a n y c h ż y c i u m o r a l n e m u i t w ó r c ze m u .
P r e z e n t o w a n e s t a n o w i s k o M a r i t a i n a je s t ś w i a d e c t w e m c z ł o w i e k a w i e r z ą c e g o i f i l o z o f a o p r a w d z i e , d o b r u i p i ę k n u , u o s o b i o n y c h w Bogu w c z a s a c h , gdy s e n t e n c j e n a u k i i f i l o z o f i i b y ł y u k i e r u n k o w a n e antytei-
s t yc znie. M a r i t a i n jes t tym, k t ó r e m u s p o ś r ó d w s z y s t k i c h f i l o z o f ó w n a j b a r d z i e j n a l e ż y się m e d a l „ s a p e r e auso".
