Julian Kałowski
Uprawnienia nad zakonami
udzielone biskupom przez Stolicę
Apostolską po 1864 r.
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 20/1-2, 137-149
1977
Prarwio Kanoniczne | 20 (1977) n r 1—2 |
KS. JTTLIAN KAŁOWSKI MIC
c UPRAWNIENIA NAD ZAKONAMI UDZIELONE BISKUPOM
PRZEZ STOLICĘ APOSTOLSKĄ PO 1864 R.
I. Po pow staniu styczniow ym na podstaw ie U kazu N a jw yższeg o
o K lasztorach R zym sko-K atolickich z dnia 27.X. (8.XI) 1864 r. z a
rządzono niem al całkow itą likw idację życfa zakonnego w K róles tw ie Polskim 1.
Na mocy tego ukazu praw ie wszystkie klasztory uległy kasacie. We w stępie do ukazu ca r A leksander II, chcąc się usprawiedliw ić,, przedstaw iał różnego rodzaju podow y .k asaty 2. M iędzy innym i stw ierdził, że chodziło m u o opieikę n ad zakonam i i o ich dobro 3.
1 Pcw. U kaz N ajw yższy o Klasztorach R zym sko-K atolickich w K ró lestw ie Polskiem i dodatkow e do tegoż Ukazu przepisy, dnia 27 paź dziernika (8 listopada 1864 r., Dziennik Praw , t. 62, s. 407—447; Prze pisy dotyczące utrzym ania i zarządu Klasztorów R zym sko-K atolickich w Królestw ie Polskiem, 22 listopada (4 grudnia), D ziennik P raw , t. 63, s. 15—37.
2 Dziennik Praw , t. 62, s. 406—409.
3 Tamże: „Zachowując tradycye Najdostojniejszych Przodków N a szych i idąc za szczerem w skazaniem Naszego serca, mieliśmy zawsze, pod Naszą ochroną legalne praw a i nietykalność religij, wyznawanych przez Naszych w iernych poddanych. W tym razie Nami tylko powodo w ały te niezmienne praw idła tolerancyi, które stanow ią jedną z n a j główniejszych zasad ojczystego praw odaw stw a i- nierozdzielenie łączą się z gruntownem i historycznem i podaniami Praw osław nego Kościoła i narodu ruskiego. Jakoż i w K rólestwie Polskiem, gdzie większość mieszkańców należy do kościoła Rzymsko-Katolickiego, m ieliśm y szczególną pieczołowitość o dobrym stanie tego kościoła, zachowując wszystkie jego urządzenia, jakie one się utworzyły sam obytnie w daw niejszych czasach. W 1861 i 1862 r., darując mieszkańcom K rólestw a różne praw a i prerogatyw y, rozciągnęliśmy one i na duchowieństwo Rzym sko-Katolickie i razem oddaliśmy jego potrzeby pod opiekę szczegónego wyższego zarządu, który był złożony z osób niew ątpliw ie oddanych interesom Rzymsko-Katolickiego kościoła. Z tym w ięk szym smutkiem widzieliśmy, że w czasie zaburzeń, k tóre za tem w yni kły w Królestwie, część duchowieństwa Rzymsko-Katolickiego nie staw ała się w ierną ani obowiązkowi pasterskiem u, ani obowiązkowi poddanych. Zakonnicy nawet, nie bacząc na przykazanie Ewangelyi i pogardzając dobrowolnie złożonymi przed ołtarzem ślubam i zakonny mi. pobudzali do przelewu krwi, podusizczali do m orderstw , profano wali m ury klasztorne, odbierając w nich św iętokradzkie przysięgi na spełnienie zbrodni; a niektórzy wchodzili sami w szeregi buntow ników i broczyli swe ręce we krw i ofiar niewinnych. Jakkolw iek bolesne są sercu Naszemu te opłakane w ypadki, w strząsające same podstaw y
reli-Zam knięciu podlegały wszystkie klasztory, w któ ry ch przebyw ało m niej niż ośm iu zakonników lub zakonnic 4. Z am knięto ponadto te klasztory, których członkowie w jakikolw iek s,posób brali udział w pow staniu styczniow ym w 1863 r . 5. K lasztory które nie uległy zam knięciu, podzielono na tzw . klasztory etatow e i n ie e ta to w e 6. K lasztoram i etatow ym i nazw ano te domy zakonne, w których prze byw ało nie więcej niż cztern astu zakonników . W yjątek stanow ił klasztor paulinów na Jasn e j Górze w Częstochowie, w którym mo gło przebyw ać dw udziestu czterech zak o n n ik ó w 7 Za nieetatow e
gijnego i m oralnego by tu powierzonego NAM przez Najwyższą O patrz ność narodu, nie zm niejszają wszelako one daw nych dążeń NASZYCH do dobrego urządzania kościoła i duchowieństwa Rzymsko-Katolic- kiego w K rólestw ie Polskiem. W tych zam iarach rozkazaliśm y K om ite towi U rządzającem u ułożyć i przedstawić NAM p ro jek t etatów, które by zupełnie zabezpieczyły m aterialny byt parafialnego duchowieństwa Rzymsko-Katolickiego ażeby nietylko zrównać, o ile możności nde- jednakowość pożytków, dostarczanych z beneficyów członkom tegoż duchowieństwa, ale i w szczególności, polepszyć położenie tych pleba nów, którzy obecnie z powodu nader m ałych lub niepew nych docho dów, najbardziej ograniczone m ają środki. Lecz w tym samym czasie, ciężkie doświadczenia tylko co upłynionych dni zmusza NAS do przed sięwzięcia skutecznych środków w celu ochronienia społeczeństwa od pow tórzenia się w ypadków podobnych tym, jakim i stan zakonny w Królestw ie oznamionował udział swój w ostatnim rokoszu. Przekona liśmy się o niemożności zostawienia nadal klasztorów w tam wyłącz nemu p»ołożeniu, jakie im pozostawiało się dotąd przez szczególną po wolność Rządu, gdy tymczasem w większej części państw Rzym sko-Ka tolickich w Europie daw no już przedsięwzięto środki do poddania za konników po ogólną Zwierzalność Dyecezyałną, do zniesienia klasztorów nie m ających oznaczonej ustaw am i kanoniecznemi liczby zakonników, lub tych, które objaw iły dążenia szkodliwe, i do oddania w adm inistra- cyą Rządową m ajątków klasztornych, zarząd którym i odryw a ducho wieństwo od jego prawdziwego powołania. Z najdując, że w Królestwie Polskiem podobne środki są niezbędne dla przyw rócenia rozprzężonego w klasztorach Rzymsfco-Katolictkieh porządku, rozkazaliśm y ustano wić w W arszawie osobną Komissyą o klasztorach, z osób, częścią przez NAS bezpośrednio, częścią przez N am iestnika NASZEGO powołanych. Komissyą ta troskliw ie rozpatrzyła kw estyę: które mianowicie klasz tory podlegają zniesieniu z powodu małej w nich liczby zakonników, tudzież w ykryła udział, jak i b rały oddzielne klasztory w działaniach ostatniego rokoszu”.
4 Tamże, a rt. 1 (s. 409): „Klasztory Rzym sko-Katolickie męzkie i żeńsikie w Królestw ie Polskiem. w których nie znajduje się oznaczo na przepisam i kanonicznemi liczba osób stanu zakonnego, a mianowicie w których stale przebyw a mniej ja k ośm zakonników lub zakonnic, pod legają niezwołcznemu zniesieniu, jako pozbawione środków dla u trzy m ania porządku i karności między osobami stanu zakonnego”.
6 Tamże, art. 2 (s. 409): „Niezawiśle od tego, podlegają niezwłoczne mu zamknięciu w szystkie klasztory Rzym sko-Katolickie w K róles tw ie Polskiem, które b rały jaw ny i udowodniony udział w buntow ni czych działaniach przeciwko Rządowi”.
* Tamże, art. 15 (s. 415). 7 Tamże, t. 63, 5 3 (s. 17).
Uprawnienia nad zakonami 139 uznano te klasztory, w których było tylko ośm iu zakonników , a gdy liczba ich spadła do siedm iu wóczas klasztor zam ykano, a zakonników przenoszono do innego klasztoru, albo um ieszczano ich naw et w dom ach nienależących do danego z a k o n u 8. Zabro niono przyjm ow ania kandydatów do now icjatu • oraz określono do kładnie w a ru n k i pod jakim i można było ich przyjąć 10.
Na mocy w spom nianego ukazu kasacyjnego z dnia 27X . (8.XI) 1864 r . 11 oraz przepisów dotyczących u trzym ania i zarządu K lasz
torów R zym sko-K atolickich z d n ia 22.XI. (4X.II) 1864 r . 12 za
broniono zakonnikom jakichkolw iek kontaktów z wyższymi prze łożonymi. W § 16 ty ch przepisów czytam y: „Na zasadzie § 16 N aj wyższego U kazu z dnia 27 P aździernika (8 Listopada) 1864 r. wszelka zależność Klaszrtorów i osób Zakonnych od Jen erałó w Za konnych i innych W ładz Zakonnych w K rólestw ie, lub też poza granicam i onegoż przebyw ających, została n a zawsze usun ięta i wszelkie stosunki duchow ieństw a zakonnego z tem iż W ładzam i zostały wzbronione. A n adto z mocy tegoż A rty k u łu rzeczonego Ukazu, istniejące dotąd w K rólestw ie m iano Prow incyatów Zako nów klasztornych zostało n a zawsize zniesione” 13. Rozwiązano k a pituły klasztorne. Zniesiono rów nież urząd doradców przełożo nych 14. C ałkow itą w ładzę i odpowiedzialność n ad pozostałym i do m am i zakonnymi i zakonnikam i rząd pow ierzył biskupom 15. Bis kup ordynariusz lub jego delegat mógł przeprow adzić wizytację,
8 Tamże, t. 62, airt. l i t . 63, § 7.
9 Tam ie, t. 63, § 9 (s. 19): „Przyjm ow anie do nowie yatu w klasztorach nieetatowych, bezw arunkow o zabrania się. Przyjm ow anie do nowicyaitu w klasztorach etatow ych dozwala się jedynie po zupełnem zniesieniu wszystkich klasztorów nieetatowych, tegoż samego Zakonu”.
i» Tamże, 55 39—44 (s. 29—31). 11 Tamże, t. 62 i 63.
12 Tamże, t. 63.
w Tamże, § 16 <s. 20—23).
14 Tamże, § 29 (s. 27): „Na zasadzie Art. 16-go Najwyższego Ukazu z dnia 27 Października (8 Listopada) r.b., w raz z oddaniem klaszto rów pod zwierzchnictwo właściwych Biskupów, znoszą się istniejące do tąd K apituły klasztorne i wszystkie bez w yjątku połączone z obecnym porządkiem godności D efinitorów, Kustoszów, itp.”.
15 Tamże, a rt. 17—18, Os. 23): „Na mocy tegoż A rtykułu 16-go N a j wyższego Ukazu z dnia 27 Października (8 Listopada), zawiadywanie
wsEystkiemi klasztorami, tak męzkiami jakoteż żeńsikiemi, etatowem i i nie-
etatowem i w Królestwie, bez względu do jakiegokolwiek należą Zako nu, oddane zostało bezpośrednio miejscowym Biskupom tych dyecezyj, w obrębie których też klasztory się znajdują; takowy nadzór Władzy Dyecezjalnej rozciąga się nietylko co do osobistości osób zakonnych, lecz także i co do zarządu klasztorów pod względem pozostawionych im dochodów i m ajątku. Miejscowe klasztorne poniżej wyszczególnio ne Władze, m ają w zupełności zależeć od swej władzy Dyecezjalnej. Przeznaczenie Zakonników na służbę do kościołów, i inne wrażniejsze rozporządzenia z praw am i kanonicznemi kościoła Rzymskiego : przy za chowaniu praw i postanowień Władzy Cywilnej. Na tej zasadzie w szyst
a także tzw. rew izje klasztorów położonych na tere n ie jego die cezji 16.
Biskup w celu u łatw ienia sobie zarządu klasztoram i m ógł m ia nować spośród duchow ieństw a diecezjalnego ■wizytatorów 17. Wizy tato rzy za spełnienie sw ych obowiązków otrzym ali specjalne w y nagrodzenie 18.
Po kasacie zakonów w 1864 r. w K rólestw ie Polskim pozostało tylko trzydzieści pięć klasztorów etatow ych, z ty ch dziesięć żeń skich i dwadzieścia pięć m ęskich. W ow ych trzyd ziestu pięciu klasztorach umieszczono trzy stu sześćdziesięciu zakonników i sto zakonnic 19.
II. W ytw orzyła się kłopotliw a sytuacja. S praw a bowiem w ym a gała natychm iastow ego załatw ienia, gdyż zakonnicy nie mogli po- zostć bez opieki a tym czasem niektórzy z biskupów nie chcieli za stosować się do w spom nianego ukazu i odm aw iali przyjęcia w ła dzy nad zakonnikam i. B iskupi ci tłum aczyli się niejasnością de k re tu soboru trydenck iego dotyczącego in gerencji biskupów w spraw y zakonne 20. Inni n atom iast biskupi uw ażali, że w nadzw y czajnych przypadkach na podstaw ie w spom nianego dek retu przy sługuje im w ładza delegatów Stolicy A postolskiej n ad zakonnika mi 21. Samo jed n ak życie narzuciło biskupom konieczność ingero w ania.
I ta k biskup P opiel ordynariusz diecezji płockiej już w styczniu 1865 r. interw eniow ał w klasztorze k arm elitó w w Oborach. Oto co pisze w swoich P am iętnikach: „A rtykuł ten p raw a kanonicz nego (sess. XXV de R egularibus, c. 8) choć tak stanowczy, nie był jed n ak jasny w zastosow aniu, gdy b ra k w izytow ania nie
po-kie osoby zakonne bez w yjątku, winny być posłuszne Biskupom m iejsco wym i mieć dla nich należne uszanowanie”.
16 Tamże, § 20 (s. 23): „Zwierzchnik Dyecezyi może zwiedzać i re widować klasztory w jego dyecezyi będące, na tej sam ej zasadzie co i kościoły, w każdym czasie, osobiście lub też za pośrednictwem oso by do tego przezeń upoważnionej
17 Tamże, §§ 21—28 (s. 23—27).
18 Tamże, § 28 (s. 27): „Na utrzym anie W izytatorów, Skarb K róles tw a wyznacza z dochodów m ajątków poklasztornych, roczną płacę po czterysta rubli srebrem dla każdego (...)”.
19 Dziennik Praw , t. 62, § 8—9 pkt. a—b (s. 425).
20 Pie IX e l’insurrection polonaise de 1864 dans la correspondance avec les évêques du Royaum e de Pologne (1862—66) d ’après les docu m ents autentiques par Sophie O 1 s z a m o w s k a-S k o w r o ń s k a , W: Sacrum Poloniae M illenium, t. X II, Rzym. 1966, s. 168—204; ( Ł u b i e ń - s k i R.), K onstanty-Ireneusz Pomian hrabia Łubieński biskup Sejneński, K raków 1898, s. 260—262; B o u d o u A., Stolica Św ięta a Rosja, sto sunki dyplom atyczne m iędzy niem i w X IX stuleciu, t. II., tłum. Zofia S k o w r o ń s k a , K raków 1930, s. 303 n; C h o ś c i a k — P o p i e l T., Pam iętniki, t. I, wyd. przez J. U r b a n a , K raków 1915, s. 249—252; Nasza Przeszłość 28 (1968) 42, odnośnik 5.
[5] Uprawnienia nad zakonami 141 ■chodził z zaniedbania w łaściw ych przełożonych, ale z przym usu. Gdyż wszyscy prow incyałow ie byli powywożeni do innych klaszto rów i tam na rów ni z zakonnikam i ściśle strzeżeni. Potrzeba jed n ak przem ogła i zaraz w styczniu kazałem jechać w łaściw em u dziekanow i do Obór, by tam porządek zaprow adził” 22.
W skutek bowiem zw iezienia zakonników z różnych domów i umieszczenia ich w jednym klasztorze pow stały specjalne tru d n o ś c i23. Stąd też Stolica A postolska chcąc przyjść z pomocą zako nom i biskupom już 13.1.1865 r. przesłała za pośrednictw em n un cja tu ry apostolskiej w W iedniu upraw nienia, w który ch upow aż n iła biskupów do spraw ow ania wszelkiej w ładzy nad rozproszo nym i zakonnikam i 2i.
Pism o to n u n c ja tu ra w iedeńska przesyła dnia 15 stycznia 1865 r. księdzu p rałato w i Rom anow i Spithalow i z K rakow a, z poleceniem przekazania go biskupom p o lsk im 25. Ponadto z listu n u n cjatu ry z dnia 16 m aja 1865 r. adresow anego do ks. S p ithala dow iadujem y się, że podobne upraw n ien ia w ysłano po raz drugi 30 stycznia 1865 r. 26. Jednocześnie w tym sam ym liście nuncjusz zapytuje ks. Spithala, czy przesłał on w spom niane u praw n ienia księdzu P aw ło wi R zew uskiem u w ikariuszow i generalnem u archidiecezji w a r szaw skiej 27.
Stolica Apostolska nie poprzestała jed n ak na tych ak tach p ra w nych, ale w dalszym ciągu troszczyła się o losy zakonów. Świadczą o tym często w ydaw ane u p raw n ien ia i rozporządzenia. I ta k na prośbę biskupa płockiego W incentego Popiela 9 kw ietn ia 1865 r. Papież Pius IX udzielił m u specjalnych pełnom ocnictw n ad zako nam i z poleceniem , by przekazał je pozostałym biskupom 2S.
a C h o ś c i a k - P o p i e l T., dz. cyt., s. 252; Por. Archiwum K apu cynów w Nowym Mieście n/Pilicą (cyt. dalej: Arch KN) 2. II. 1, A kta klasztoru zakroczym skiego; A kta w ładzy kościelnej klasztoru zakro czym skiego, t. III, 1864—1870.
23 T o t o r a i t i s J., Zakon Marianów 1864—1909, Stockbridge, Mass., U.S.A., 1962, s. 29—43; W e r n e r M., O. Honorat K oźm iński kapucyn 1829—1916, Poznań—W arszawa 1972, s. 232; C h o ś c i a k - P o p i e l T., dz. cyt., s. 249—252.
24 Archivio Segreto Vaticano, Archivio della N unziatura di Vienna (cyt. dalej: Nunz. Vien.) t. 438, k. 67.
25 Nunz. Vien., t. 438, k. 67; Archivio della Segeretria di Stato, anno 1865, rubrica 247, fase. 2, k. 182.
26 Nunz. Vien., t. 438, k. 410—411. 27 Tamże.
28 Tamże, k. 431: „Die 9 ApriMs 1865 SSmus Dominus (...) P P IX (...) benigne annuit, u t Episcopus O rator, caeterique O rdinarii Dioecesium Regni Poloniae, quibus haec facultas per ipsum Episcopum O ratorem communicanda erit, in Reguläres quibus communio cum suis legitimis Superioribus sit au t penitus im pedita, aut difficilis et periculosa, tam - quam Apostolicae Sedis delegati eandem jurisdictionem easdemque facultates ad Sedis Apostolicae beneplacitum exerceant, quibus iidem Superiores Reguläres de iu re sive communi, sive speciali vel do con- suetudine, vel ju x ta singulorum O rdinum Comstitutiones fru u n tu r’';
Na mocy tego re sk ry p tu papieskiego biskupi otrzym ali ponow nie władzę n ad zakonam i, którą spraw ow ali w ch arak terze dele gatów Stolicy A p o sto lsk ie j29. Dnia 24 m aja 1865 r. nuncjusz w W iedniu pow iadom ił o tym reskrypcie księdza P aw ła R zew us kiego w ikariusza generalnego archidiecezji w arszaw skiej i prze słał m u d uplik at ow ych upraw nień 30.
N ajbardziej ks. Rzew uski unikał przejęcia w ładzy nad zakonni kami. Dlatego Stolica Apostolska k ilk ak ro tn ie upow ażniała go i przynaglała do przyjęcia w ładzy nad zakonnikam i w obrębie je go arch id iece zji31. Oto fragm ent pisma Stolicy Apostolskiej któ ry przytaczam y za Boudou: „Znane ci są doskonale przepisy So boru Trydenckiego odnośnie do zakonników i zakonnic; rozumiesz więc, iż należy się do nich zastosować jak najściślej. Lecz ze względu na sm utne położenie rzeczy i czasu, listem tym i na m o cy Naszej w ładzy apostolskiej udzielam y Tobie, jak o ordynariuszo wi w arszaw skiem u, p ra w delegata apostolskiego n a d w szystkim i Zgrom adzeniam i Zakonnym i, zarówno m ęskim i ja k i żeńskim i w całej diecezji w arszaw skiej, na przeciąg la t pięciu z praw em każ dorazowego odw ołania ich przez Stolicę A postolską, gdy tylko uzna to za stosow ne” 32.
Ponadto, by przeciąć wszelkie w ątpliw ości ks. Rzew uskiego i dla uniknięcia zła i zgorszenia, nuncjusz w W iedniu został upoważ niony do w ysłania teleg ram u bezpośrednio do konsystorza w a r szawskiego, którego treść podajem y rówież za Boudou:
„N uncjusz apostolski w W iedniu, mocą udzielonej m u nadto władzy oraz w ręcz w yjątkow ych w arunków , w jakich znalazły się obecnie klasztory i zakony w archidiecezji w arszaw skiej, upoważ nia ks. Rzewuskiego, w ikariusza generalnego tejże diecezji do wzięcia pod ju ry sd y k cję w ładzy diecezjalnej klasztorów m ęskich i żeńskich znajdujących się w tejże diecezji” 33.
Położenie zakonów ulegało ustaw icznem u pogorszeniu, dlatego konieczne były nowe dyspozycje Stolicy A postolskiej regulujące stosunek biskupów do zakonników i odw rotnie. S tąd do uprzednio
Biskup Po,piel ordynarisz diecezji płockiej, w swoich Pam iętnikach, p i sze: „W m arcu nadeszła wiadomość, iż Stolica Apostolska, uw zględnia jąc położenie, wsizelką władzę nad zakonnikam i przelewa na w łaści wych bisikuipów”; C h o ś c i a k - P o p i e l T., t. I dz. cyt., s. 252; z te go wynika, że biskup Popiel i inni już wcześniej otrzym ali upraw nie nia i je wykonywali.
29 Tamże.
30 Tamże, k. 429—430; AM Rzewuski Suffrag. Varsovia si m anda un duplicato di facoltä 24 Maggio 1865: „Prout Dominationi (...) duplica- tum earum facultatum , quae (...) Episcopis eran t com municanda, ut de Religiosis Ordinibus tam quam legitim i Superiores curam gerere pos- sint”.
31 Por. Nunz. Vien., t. 438, k. 67, 257, 410—430, 645—646. 32 B o u d o u A., dz. cyt., s. 305.
Uprawnienia nad zakonami 143
już w ydanych upraw n ień dodaw ano nowe, albo przypom inano lub przedłużano daw ne. W ydaje się, że czyniono to dla usunięcia w ą t pliwości niektórych biskupów . Z tej racji już dnia 4.IX.1368 r ro z ciągnięto na zabór rosyjski upraw nienia, które dnia 10.XII. 1858 r. w ydala K ongregacja Biskupów i Zakonników dla biskupów Hisz panii i P o rtu g a lii34. Na mocy tego dekretu, zakonnicy przebyw a jący w rozproszeniu ponow nie zostali uzależnieni od m iejscow ych biskupów 35.
B i'k u p i rzeczywiście w ykonyw ali władzę nad zakonnikam i.
34 Archivio Segreto Vaticano, Congregazione dei Vescovi e Regolari, Sezione Regolari (cyt. dalej: Sez. Reg.) 1868, busta, Agosto-Settem bre, Regolari-Polonia: Circa la dipendenza dai respectivi Ordinari: „Pecu- laribus inspectis circum stantiis, in quibus M onasteria Sanctim ontalium Virginum superioribus regularibus subjecta, nec non Religiosi viri e cla- ustris ejecti in Hispanica ditione in praesens reperiuntur, Sanctissimus D. N. Pius PP IX existim avit ii,s speciali Apostolicae Sedis providen- tia consulendum esse. Idcirco Sanctitas Sua praedicta M onasteria San- ctimonialium Virginum, quae Praesidibus regularibus subsunt, ac in- super praefatos Religiosos viros ex tra claustra degentes in H ispaniarum Regno jurisdiction! A ntistitum , seu O rdinariorum locorum in quibus eadem M onasteria respective reperiuntur, et m em orati Religiosi com- m orantur apostolica auctoritatae ad trenium a data praesentium com- putandum , nisi interim a S. Sede aliter provideatur, subjicit, et sub- jeeta ac subjeitas esse decernit; quin tam en im pediatur, quominus einu- ciati Religiosi viri libéré confungere quando agitur de rebus conscien- tiam respicientibus, quae ad votorum observantiam , et ad obligatio n s a religiosa professione prom anantes referantur. Quod vero spectat ad Santim onialium M onasteria de quibus agitur, Sanctitas Sua expres se declarat ea vi hujus pointificiae disposition is in omnibus omnino O rdinariis locorum subjici, et ab eis unice regi debere, quin Reguläres in iis se.se ullo modo im m iscere possint: verum admodum congruum esse u t O rdinarii, nisi pro pecularibus rerum , et monas.teriorum ad- junctis aliter in Domino existim averint in deputandis eorundem Mo- nasteriorum Vicariis, Confessariis, M oderatoribus, seu D irectoribus spi- ritu a ’ibus deligant Religiosos ejusdem Ordinis, quatenus illo scientia, vitae probitate, prudentia, ceterisque qualitatibus ad eadem respectiva officia rite obeunda necessariis praediti reperiantur. Haec quidem Tibi ex Sanctitatis Suae m andato communicamus, ut delegata superius ju - risdictione pro ea, qua praestas prudentia in tua Dioecesi utaris, facta tam en in singulis actis expressa m entione hujus specialis apostolicae delegationis. Teoue simul m onitum volumus ut si in earum dem facul- tatum usu dubi.tatio, vel difficultas exoriatur, earn ad hanc 3. Congre- gationem negotiis et consultationibus Episcoporum Et Regularium prae- posi+am solvendam proponas (...)”
25 Tamże: „II Santo P adre mosso dal vivo desiderio di provedere con analoghi ed opportuni rim edi alia difficile condizione in cui ver- sano i Regolari (...) dopo la violenta soppresione disposto di estendere ai medesimi Religiosi, ehe vivono dispersi in quel disgraziato paese le stesse disposizioni, e providenze gia prese da contesta S. Congregazio ne pe'Regolari dispersi nella Spagna. e nell’Portogallo. A tal'effetto ha ordinato ehe si dorrandasse alla stessa S. Congne una copia di siffatte disposizioni e provvidenze da comunicarsi ai m enzionati Religiosi col mezzo dei loro O rdinari”.
Zm uszała ich do tego sy tu acja w jakiej się znaleźli zakonnicy oraz przy naglały zarządzenia Stolicy Apostolskiej 36.
III. Dokum entem o w ielkim znaczeniu dla uregulow ania s ta n u p raw nego zakonników przebyw ających poza klasztorem jest upraw nienie, które w r. 1879 K ongregacja dla N adzw yczajnych S praw Kościoła oraz K ongregacja Biskupów i Zakonników , n ad a ły adm inistratorow i apostolskiem u archidiecezji w arszaw skiej —• ks. A ntoniem u S otkiew iczow i37.
W tym bowiem roku ks. Sotkiew icz w ystosow ał do Stolicy A po stolskiej pism o dotyczące uregulow ania sta n u praw nego zakonni ków przebyw ających n a terenie podległej jego zw ierzchnictw u archidiecezji 38.
Na w stępie swego pisma, ks. Sotkiewicz zaznaczył, że do 1864 r. n a tere n ie archidiecezji w arszaw skiej było trzydzieści jeden do mów zakonnych, w których przebyw ało pięciuset dziesięciu zakon ników . Z tej liczby d w ustu sześćdziesięciu czterech było k ap łan a mi 39.
N astępnie ks. Sotkiewicz wspomina, że w archidiecezji w arszaw skiej po r. 1864 pozostały tylko dw a klasztory, tj- klasztor k ap u cynów w Nowym Mieście n ad Pilicą i klasztor kam edułów na Bie lanach pod W a rsz a w ą 40. W tych dwóch klasztorach, które nie uległy kasacie, w ielu zakonników zm arło, a grono pozostałych przy życiu powiększyło się tylko o jednego nowego z a k o n n ik a 41.
36 Por. Archiwum Kapucynów w Nowym Mieście n/Pilicą, A kta klasz toru zakroczym skiego, 2—II—i: A kta władzy kościelnej klasztoru zakro czym skiego, t. III, 1864—1870; A rchiw um klasztoru nowomiejskiego, Korespondencja z w ładzam i kościelnymi, t. IV, 1893—1905: List arcy biskupa Popiela do gwardiana klasztoru w N ow ym Mieście, 20. III. 1900; „Ad consulendum ordini et disciplinae Regulari Conventus Novo-Mias- tensis PP. Capucinorum necessarium duxim us vetare omnes RelŁgio- sos omnino vel ad breve tem poris spatium sub quovis praetextu Var- saviam venire, nisi ex Nostro in singulis casibus perm issu et special]' licentia, sub poenis arb itrio Nostro statuendis. Hoc N ostrum rescriptum Rdnus G uardianus omnibus sui Conventus Religiosis, ad hunc finem in unum congregatis, recitabit curabitque, u t accuratissim e a cunctis obser- v e tu r”; Korespondencja z władzam i kościelnym i t. I ll, 1864—1892.
37 Sez. Reg. 1879, busta: Luglio — Settem bre Regolari-Varsavia; Nunz. Vien., t. 548, k. 44—47.
38 Tamże.
39 Sez. Reg. 1879, busta: Luglio — Settem bre Regolari-Varsavia: „Var- soviae in urbe et in Archidioecesi Varsaviensi usque ad 1864 annum 31 Religiosorum Manas teria erant (...) cum 510 Religiosis quorum po tior pars nam 264 Sacerdotes fuere” ; Nunz. Vien. t. 548, k. 44-—47; A r- chivio Segreto Valica.no, Congregazione dei Ves>covi e Rgolari: Regestra Regularium (cyt. dalej: Reg. Reg.) t. 278, k. 100.
40 Tamże: „Anno 1864 exeunte in Dioecesibus Regni Poloniae G uber- nium Civile omnia fere m onasteria e medio sustulit. In Archidioecesi Varsaviensi ex supra enum eratis duo solummondo m onasteria rem an- serunł-tnernpe: Cam eldulensium in Bielany prope Varsoviam nunc 5 Religiosis et Capucinorum in Nowe Miasto situm cum 11 Religiosis”.
[9j Uprawnienia nad zakonami 145 Ks. Sotkiewicz pisze, że na sk u tek kasaty zakonników , w szyst kie diecezje, a w śród nich i archidiecezja w arszaw ska, zostały po zbawione kapłanów zakonnych, którym w ładza kościelna powie rzała pełnienie obowiązków duszpasterskich w różnych parafiach. Dla przy k ład u ks. Sotkiew icz podaje, że w ciągu jed nej nocy sam a tylko W arszaw a u trac iła 120 kapłanów zakonnych. Na ich miejsce m usiano powołać 100 kapłanów diecezjalnych z poza W ar szawy, na skutek czego n a prow incji odczuw ano bra'k duchow ień stw a diecezjalnego. I stąd kapłani zakonni m usieli w znacznej m ierze zastąpić duchow ieństw o diecezjalne w pełnieniu obowiąz ków duszpasterskich poza W arszaw ą 42.
W czasie w spom nianej re la cji ks. Sotkiew icza n a tere n ie arch i diecezji w arszaw skiej pracow ało 106 kapłanów z a k o n n y c h 43. We dług ks. Sotlkiewicza wsizyscy zakonnicy, którzy p rzebyw ali wów czas na -terenie w archidiecezji i zajm ow ali się pracą duszpaster ską, nie m ieli żadnej nadziei na -powrót do sw oich dom ów zakon nych, ani nie mogili nosić s tro ju zakonnego 4i.
W tej sy tu acji ad m in istrato r archidiecezji w arszaw skiej prosił, by Stolica Apostolska dyspensow ała w szystkich księży zakonnych, którzy z konieczności pełnili obow iązki duszpasterskie w różnych parafiach archidiecezji oraz tych, Iktórzy w przyszłości ta k ą p racę podejm ą, przynajm niej do czasu um ożliw ienia im pow ro tu do swoich klasztorów i zachow yw ania w nich reg u ły zakonnej:
explendis arcet. Inde factum est, quod in Archidioecesi V arsaviensi ab 1864 a duobus in m onasteriis quae supererant vix unus novus religio- sus vitae Monasticae nomen dedit, perm ultis jam m orte absum ptis”. 42 Tamże: „Hoc modo Dioeceses omnes, quas in ter et Archidioecesis Varsaviensis rep eritu r m onasteriis penitus spoliatae, illico defectu sacer- dotum saecularium laborare coeperunt — hos enim in loboribus religio- si secerdotes adjuvabant. Sola urbs Varsovia una nocte p er deporta tio- nem 120 sacocrdotes religiosos am isit eit Ordinaxius loci ooactus est eo- ruma in locum de Clero dioecesano 100 sacerdotes V arsaviam evocaire — et horum ce posteriorum in locum flagitabat, ut conveniens num erus relitgiosorum sace-rdatum divensae prorsus reigulae in m onasteriis ineair- oeratorum inde liberetur — quo facto ihis'ce saceirdotibus religiosis ad m unia parochialia variis in locis Archidioecesis obeunda usus est”.
43 Tamże: „Inde factum est, quod nunc in Archidioecesi Varsaviensi curam anim arum gerentes qua A dm inistratores Parochiarum vel qua eo-rum Vdicarii 106 sacerdotes Religiosi d an tu r Por. Reg. Reg., t. 278, k. 100; Nuinz. Vien., t. 548, k. 44-^7.
44 Tamże: „Qmnes hi Sacerdotes Religiosi etiam spe reditus in mona- steria sua fru strati sunt, gubernio renuente et p raeterea nonnullorum religiosorum m onasteria tam plane sublata vel tran sm u tata sunt, ut in toto regno neque unicum rem ansit. Religiosi hi in Parochiis dis- persi votum paupertatis totaliter servare nequeunt — nam pro susten- tatione suae et necessrtatibus — Esiae subveniendis, pecuniam aliaque necessaria possidere ac hisce rebus disponere coguntur — sed neque obedire Sperioribus suis, qui hoc in regno jam non d antur — neque vestean reguiarem deffeirre queunit — et jam m ajori ex p arte huic ves- titui valedixerunit — nam guiberum.nium Religiosos exitra manas-terium
1° o d ś l u b u u b ó s t w a ,
2* o d ś l u b u p o s ł u s z e ń s t w a w z g l ę d e m s w o i c h p r z e ł o ż o n y c h ,
3° o d o b o w i ą z ' k u n o s z e n i a h a b i t u z a k o n n e g o 45.
P onadto ks. Sotkiewicz m ając na w zględzie duchow e dobro zakon ników p rzebyw ających poza klasztorem oraz dążąc do tego, by sposób ich życia w zm ienionych w a ru n k ach przy n ajm n iej w pew nym stopniu odpow iadał życiu zakonnem u, ja k rów nież w celu ukrócenia ich samowoli, prosił Ojca Świętego by przepisał dla nich jakieś norm y, którym i rozproszeni zakonnicy pow inni się kierow ać 46.
Stolica Apostolska, uw zględniając tru d n e w a ru n k i zakonników w Polsce po kasacie z 1864 r. oraz duszpasterskie potrzeby arch i diecezji w arszaw skiej, w piśm ie z dnia 23.VIII.1879 r. przychyliła się do prośby ks. Sotkiew icza i dyspensow ała w szystkich zakonni ków przebyw ających w obrębie jego archidiecezji od ślubu ubós tw a i posłuszeństw a oraz całkowicie uzależniła ich od w ładzy or dynariusza m iejsca 47.
vitam degentes vestem regulärem deferre ha ud sinit” ; Por. Reg. Reg., t. 278, k. 100, Nunz. Vien., t. 548, k. 44-^7.
45 Tamże: „Hisce eausis et circum stantiis perm otus nec non deside- rans, u t Sacerdotes Religiosd munia Parochialia obeuntes necessitate coacti, in moderno statu suo quieta conscientia vdvere queant. Vastram Sanctitatem hum illim e deprecor, u t p atern a benignitate ac d em entia Sua cum hisce Religiosis, qui nunc e t in posterum curąm anim arum in Parochiis Archidioecesis Varsaviensis gerent, saltem ad tempus usque dum in m onasteria regulae suae redire ac in iisdem vitam monosticam ulterius prosequi poterunt, dispensare digentur:
1° a voto paupertatis — in tantum , ut ea, quae pro sui et Eccle- siae cui inserviunt sustentatione necessaria suret, accipere, retinere, ac hisce disponere queant.—
20 a voto obedieratiae Superiaribus suis regularibus — ita, u t loco Superiorum suorum regularium , O rdinario loci et Superioribus ab illo ipsis propositis obediant.
3° a veiste regulari — ita, ut loco ej us, vestem cleri saecularis de ferre queant” ; Por. Reg. Reg., t. 278, k. 100; Nunz. Vien., t. 548, k. 44— 47.
Tamże: „Quoniam vero hujusce petitionis meae scopus est, ut Sacerdotes religiosi vitam vocationi suae convenientem agant saltem in tantum , ne volurutate propria vel hostili violentia dirigantux sed ra - tionem vitae suae ita instruant, prout ipsis voluntas Vestrae Sanctita- tis praeseribere (...) — spero itaque quod Sanctitas Vestra vel peti- tioni meae benigne annuere vel Sua Sapientia quandam norraam mihi momstrare dignabitur ju x ta quam dispersi in Parochiis Sacerdotes reguläres rationem vitae suae instituere tenerentur — ita ut quantum fieri poterirt, ipsorum v ita conveniens sit officdis quae per professio- nem suam religiosam susceperunt” ; Por. Reg. Reg., t. 278, k. 100; Nu-nz. Vien., t. 548, k. 44—47.
47 Tamże: „Preces, quas A m plitudo Tua sub die quinta mensis Julii proxim a elapsi apud S. Sedem d abat quod Reguläres vi legum civilium e Clauistris exturbatos, et in ista Dioecesi V arsaviensi commorantes, de
[ I l ] Uprawnienia nad zakonami 147
N asuw a się pytanie; co oznacza w yrażenie użyte przez ks. Sot- kiew icza we w spom nianej prośbie do Stolicy A postolskiej:,, (...) d i s p e n s a r e d i g n e t u r : 1° a v o t o p a u p e r a t i s (...), 2 ° a v o t o o b e d i e n t i a e S u p e r i b u s s u i s r e g u l a r i - b u s (...); 3° a v e s t e r e g u ł a r i Idzie m ianow icie o to, czy m am y tu do czynienia z sekularyzacją czasową, czy też seku laryzacją w ieczystą zakonników żyjących wówczas poza klaszto rem 48.
Pom ocą w rozstrzygnięciu tego problem u może n am służyć in
stru kcja znajdująca się w A rchiw um W atykańskim , określająca
sposób udzielania sekularyzacji wieczystej zakonnikom w Polsce 49. Nie ulega wątpliw ości, że in stru k cja ta stanow i potw ierdzenie już istniejącej p rak ty k i, gdyż zaznaczono w n iej w yraźnie: P e r la Po
lonia 50. In stru k cja ta obow iązyw ała zarówno K ongregację, ja k
i petentów zw racających się do Stolicy Apostolskiej o sek u lary zację 51.
W in stru k cji tej czytam y: „ P r z y u d z i e l a n i u s e k u l a r y
m andato SSmi Dni (...) ad hoc u t postulationibus A m plitudinis Tuae opportuna provideatur. Qua de re (...) data Sacra Comgregatio, expositis omnibus m ature perpensis, vigore specialium facultatum ab Apostoli- ca Sede (...) concessarum, A plitudini Tuae potestatem facit indulgendi praefaitiis Religiosis ex tra C laustra in ista dioecesi dagentibus, et Sac- ro Presbyteratus O rdine insignitis, u t in saeculo commorari possint in habitu Presbyter! saecularis, retento interdus aiiquo suae Religiosae Professicwiis sigwo; eosque dispensandi suiper stficte otos.ervantia Voto- rum tam paupertatis, quam obedientiae propriis Superioribus Religio- sis, in ciuius tam en obedentiae propris Superioribus Reliigiosis, in ciu- ius tam en obedientiam A m plitudini Tuae tamquaim loci Or din ario p rae- stere teneantur, nec non eos habili,tan.di Beneficium Eccleslastfcum etiam residentiale, et cum C ura anim arum , dummodo idonei reperti fu r Lit”. Por. Reg. Reg., t. 278, k. 100; Nuniz. Vien., t. 548, k. 44—47.
48 Przed wydaniem Kodeksu P raw a Kanonicznego nie używano te r m inu eksklausitracja. Istniała tylko sekularyzacja, która dzieliła się na: saecularizatio ad tempus, saecularizatio in perpetuum i saecularizatio ad nutum Sanctae Sedis, Por. P i o n t e k C., De indulto exclaustra- tionis nec non saecularizationis, W ashington 1925, s. 69; A l o y s i u s a P a r m a , De saecularizatis et saecularizandis, (Quaracchi) 1894, s. 3— 25 n; G i r a I d o M., Excursus historicus de egressu e Religione. Com- m entarium pro Religiosis 23 (1942) 205—211; A i c h n e r S., Com pen dium iuris ecclesiastici, ed 11, B rixinae 1911, s. 296—297; W e r n z F., Ius decretalium, t. II, pars II, ed 2, Romae 1908, s. 380—382; S a n t i F., Praelectiones Iuris Canonici, liber III, Ratisbonae 1886, s. 315—317; Col lectanea in usum Secretariae Sacrae Congregationis Episcoporum et Regularium, ed. B i z z a r r i, Romae 1885, s. 51, 76 n., 706 n.; N o r - v e g n a J., De iure practico regularium, Romae 1909,s. 164—182; B i e d a r 1 a c k J„ De iure regularium , Oeniponte 1832, s. 150—153.
49 Archivio Segreto Vaticano, Collectanea S. Congr. dei Vescovi e Re- golari, Memorie ed appunti, t. 23, k. 582.
50 Tamże.
51 Por. Reg. Reg., od r. 1865—1909; Regestra Episcoparum (cyt dalej: Reg. Episc.) od r. 1865—1909; Sez. Reg., od r. 1865—1909; Sezione Ves covi (cyt. dalej: Sez. Vesc.), od r. 1865—1909.
z a c j i w i e c z y s t e j j a k i e m u k o l w i e k z a k o n n i k o w i z P o l s k i w r e s k r y p c i e n i e p o w i n n o s i ę n i g d y u ż y w a ć s ł o w a s e k u l a r y z a c j a a n i z d j ę c i e h a b i t u z a k o n n e g o , p o n i e w a ż r z ą d u w a ż a ł b y t o z a z n i e s i e n i e z a k o n ó w . D l a t e g o p o w i n n o s i ę m ó w i ć : u p r a w n i e n i a d o p r z e b y w a n i a p o z a k l a u z u r ą z a n i m n i e z o s t a n i e o d w o ł a n y p r z e z s w o i c h w ł a ś c i w y c h p r z e ł o ż o n y c h (...) ”52.
Zgodnie zaś z p ra k ty k ą potw ierdzoną przez tę instruk cję, cho ciaż w prośbie skierow anej do S tolicy A postolskiej ,oraz w re sk ry p cie K ongregacji nie zamieszczono słow a „s e k u 1 a r y z a c j a w i e c z y s t a”, n ie ulega wątpliwości, że w określeniu: „ u p r a w n i e n i e d o p r z e b y w a n i a p o z a k l a u z u r ą , z a n i m n i e z o s t a n i e o d w o ł a n y p r z e z s w o i c h w ł a ś c i w y c h p r z e ł o ż o n y c h ”, chodziło rzeczywiście o seku laryza cję w ieczy stą53. T aki bow iem w niosek u zasadn iają słowa wspom nianej in strukcji: „poniew aż R ząd uw ażałby to za zniesienie zako nów ” 54. N ależy też zaznaczyć, że K ongregacja konsekw entnie trz y m ała się przedsrtawionej t u .praktyki 55.
W przytoczonym wyżej piśm ie ks. ad m in istrato ra Sotkiewicza skierow anym do Stolicy Apostolskiej w r. 1879 z prośbą o zwol nienie zakonników przebyw ających na tere n ie archidiecezji w ar szawskiej od ślubu ubóstw a i posłuszeństw a oraz udzielenie im po zwolenia n a przebyw anie poza klauzurą, „ d o p ó k i n i e z o s t a n ą o d w o ł a n i p r z e z s w o i c h p r z e ł o ż o n y c h ” cho dziło o sekularyzację w ieczystą.
De facultatibus episcopis in ordines religiosorum post annum 1864 a Sede Apostolica concessis
Decreto die 27.X. (8.XI) 1864 anni lato ferre plena domorum religo- sorum rom ano — catholicorum cassatio statuta est. Q uapropter omnia m onasteria, in quibus pauciores quam octo religiosi vel religiosae
mo-52 Colectanea S. Congr. dei Vescovi e Regolari, t. 23, k. 582: „Per la Polonia — Nel Concedere la secolarizzazione perpetua, a qualche Religioso di Polonia, nel Rescritto non si deve nom inare mai la paro- la S e c o l a r i z z a z i o n e n è l’a b i t o d a d i m e t t e r s i , perché il Governo prenderebbe da ciö motivo di sopprimere gl’O rdini Religiosi, per cui si dice semplicemente — p r o f a c u l t a t e m a n e n d i e x t r a c l a u s t r a d o n e e a S u p e r i o r i b u s r e v o c e t u r , ad ef- fectum et seguendi unum dum taxat, Beneficium Eccl. cum etc.”.
53 Por. Reg. Reg., od r. 1865—11909; Reg. Episc.. od r. 1865—1909; Sez. Reg. od r. 1865—1909; Sez. Vesc., od r. 1865—1909.
54 Collectanea S. Congr .dei Vescovi e Regolari, t. 23, k. 582.
55 Por. Reg. Reg., od r. 1865—1909; Reg. Episc., od r. 1865—1909; Sez. Reg., od r. 1865—1909; Sez. Vesc., od r. 1865—1909.
[13] Uprawnienia nad zakonami 149
rab an tu r extincta sunt. Reliqua m onasteria amnia in ea, in quiibus non pauciores quam octo, et in quibus saltem quatuordecim religiosi vel religiosae com m orabantur, distincta sunt.
Deinde omnibus religiösis quivis contactus cum eorum superior i- bus maioribs prohibiti sunt. Denique etiam candidatos in novitiatum assum i interdictum est. Cuncta autem potestas erga ordines religiosos episcopis dioecesanis commissa est. Ad potestatem hanc facilius exer- cendam episeopi visitatores religoisorum statuere poterant.
Conditiones has difficiles esse ex eo patet, quod ex u na p arte ipsi episeopi m emorato decreto obtem perare et potestatem in religiosos exercere nolebant. At decursu tem poris episcoporum religiosis impo- nenda visitatio omnino necessaria evasit.
Sedes Apostolica difficillimis conditionibus religiosorum occurrens m ense ianuario 1865 anni transm isit facultates easque omnem in reli giosos potestatem exercere iussit.
Facultates eiusmodi a Sede Apostolica aliquoties rep etitae sunt. Qui bus facultatibus fu lti episeopi u t Sedis Apostolicae delegati potesitatem exercere ceperuint.
U t pro episcopis, sic pro dissipatis religiosis decretum anno 1879 a S Congregatiorie pro Negotiis Ecclesiae Extraotrdkiairiis, atque a S. Con- gregatione Episcoporum et R egularium sacerdoti Antonio Sotkiewicz A dm inistrator! Apostolico archidioecesis Vertsaviensis datum peculiaris m om enti erat.
Iste enim A dm inistrator Apostolicus status regularium in archidioe- cesi eius com m orantium definiendi cuasa petitionem Sedi Apostolicae m isit, in qua solutioni regularium curae anim arum deditorum a voto paupertatis, oboedientiae et ab obligatione habitus regularium gestan- di atque iisdem religiosis potestati ordiriarii loci subdendis insistebat. Ratione habita usus hisce tem poribus a Sede Apostolica servati absolu tio ab obligationibus eiusmodi nihil aliud, quam saecularizationem re gularium perpetuam significabat.
