Ból mo˝e towarzyszyç chorobie nowotworowej na ka˝- dym jej etapie. Oko∏o 50% pacjentów leczonych przyczy- nowo z powodu nowotworów odczuwa dolegliwoÊci bólo- we. W terminalnej fazie choroby nowotworowej u 80- -90% chorych wyst´puje ból przewlek∏y. U wi´kszoÊci chorych pojawia si´ ponadto tzw. ból przebijajàcy.
Ból przebijajàcy jest to „ostry, przemijajàcy, napa- dowy ból, nak∏adajàcy si´ na dotychczas istniejàce, sta∏e dolegliwoÊci lub przebijajàcy si´ podczas skutecznej te- rapii przeciwbólowej” [1]. Tego rodzaju ból zacz´to opisy- waç oko∏o 10 lat temu, z chwilà, gdy do leczenia bólu, zwiàzanego z chorobà nowotworowà, wprowadzono pre- paraty opioidowe o przed∏u˝onym czasie dzia∏ania. Po raz pierwszy poj´cie bólu przebijajàcego (breakthrough pain) wprowadzili Partenoy i Hagen w 1990 roku [2].
Obecnie u˝ywane sà te˝ inne okreÊlenia bólu przebijajàce-
go, a mianowicie: ból przemijajàcy (transient pain), ból incydentalny (incidental pain), ból krótkotrwa∏y (transi- tory pain), ból epizodyczny (episodic pain), zaostrzenie bólu (exacerbatian of pain), wybuch bólu (pain flare).
Ból przebijajàcy charakteryzuje si´ nag∏ym poczàt- kiem, szybkim narastaniem (po up∏ywie 3-5 min uzyskuje maksymalne nat´˝enie), du˝ym nasileniem (VAS >5), krótkim czasem trwania (oko∏o 30 minut) [2-4]. Ból prze- bijajàcy ma zazwyczaj charakter podobny do bólu sta∏ego oraz najcz´Êciej (w 95%) to samo umiejscowienie [2].
Mo˝e byç to ból somatyczny (45%), trzewny (30%), neu- ropatyczny (10%) lub mieszany (15%) [3]. Wyst´puje z ró˝nà cz´stoÊcià – zazwyczaj kilka razy dziennie (3-7 razy), czasami o sta∏ej porze dnia, ale mo˝e powtarzaç si´ nawet kilkadziesiàt razy [3, 4]. Ten rodzaj bólu nazywa- ny by∏ te˝ „bólem koƒca dnia”, poniewa˝ u cz´Êci cho- rych pojawia si´ przed nast´pnà dawkà leku przeciwbólo- wego. Nie jest to typowy ból przebijajàcy, gdy˝ zazwyczaj wynika z faktu stosowania zbyt ma∏ej dawki leku prze- ciwbólowego o przed∏u˝onym dzia∏aniu [5]. U wi´kszoÊci NOWOTWORY 2001 / tom 51
Zeszyt 3 / 289–292
Ból przebijajàcy – charakterystyka i leczenie
Monika Ruciƒska
1,2, Jolanta Iwanowska
2, Marek Z. Wojtukiewicz
1,2Ból przebijajàcy, u chorych na nowotwory, jest to ostry ból, wyst´pujàcy na tle sta∏ych dolegliwoÊci bólowych lub przebijajàcy si´ pomimo stosowania odpowiedniej terapii przeciwbólowej. Ból przebijajàcy charakteryzuje si´ nag∏ym poczàtkiem, szybkim narastaniem, du˝ym nasileniem, krótkim czasem trwania. Ból ten pojawia si´ kilka razy dziennie i zazwyczaj ma charakter i umiejscowienie analogiczne jak ból sta∏y. Ból przebijajàcy znacznie pogarsza jakoÊç ˝ycia chorych na chorob´ nowotworo- wà, dlatego te˝ niezb´dne jest jego skuteczne leczenie. Strategia leczenia nie zosta∏a jak dotàd jednoznacznie opracowana. W te- rapii bólu przebijajàcego stosuje si´ krótkodzia∏ajàce opioidowe i nieopioidowe leki przeciwbólowe, podawane najcz´Êciej do-
˝ylnie, podskórnie lub doustnie. Obecnie podejmowane sà próby stosowania preparatów przeciwbólowych w formie wch∏anial- nej przez Êluzówki jamy ustnej. Szczególnie polecanym w piÊmiennictwie jest fentanyl przezÊluzówkowy, który dobrze wch∏ania si´ przez b∏on´ Êluzowà jamy ustnej, szybko osiàga poziom terapeutyczny we krwi, a jego czas dzia∏ania jest krótki.
Breakthrough pain – characteristics and management
Breakthrough pain is defined as a severe, transient pain in cancer patients with otherwise stable, persistent pain. Breakthro- ugh pain occurs suddenly, with rapid onset, great intensity and short time of duration. The painful episodes appear several ti- mes per day, usually in the same place as the persistent pain. Breakthrough pain is relatively common among cancer patients and produces deterioration of mood and quality of live. This kind of pain is difficult to treat and there are not yet explicit the- rapeutic strategies. Breakthrough pain is managed with supplemental short-term opioid or not-opioid medications, given in- travenously, subcutaneously or orally. Oral transmucosal fentanyl citrate – OTFC is a new analgesic agent used for the ma- nagement of the breakthrough pain. OTFC appears to be a safe and effective therapy for the breakthrough pain, because its rapid absorption through the oral mucosa, fast action and short time of its analgesic effectiveness.
S∏owa kluczowe: ból przebijajàcy, ból w chorobie nowotworowej Key words: breakthrough pain, cancer pain
1 Zak∏ad Onkologii Akademii Medycznej w Bia∏ymstoku
2 Bia∏ostocki OÊrodek Onkologiczny
290
chorych (60-80%) nie obserwuje si´ objawów prodromal- nych, poprzedzajàcych ból przebijajàcy, u cz´Êci ból ten mo˝e byç zwiàzany z pewnymi okolicznoÊciami, np. ru- chem, dotykiem, po∏ykaniem, kaszlem, defekacjà, odda- waniem moczu [3, 4, 6]. Tego rodzaju ból nazywany jest czasami bólem incydentalnym [5]. Zjawisko bólu przebija- jàcego dotyczy 40-60% chorych na nowotwory [2, 7, 8].
Wyst´powanie bólu przebijajàcego, jego cz´stotliwoÊç i nat´˝enie nie majà zwiàzku z p∏cià i wiekiem pacjen- tów, z rodzajem nowotworu ani z nat´˝eniem bólu prze- wlek∏ego [3, 8].
Ból przebijajàcy stanowi powa˝ny problem kliniczny.
Powoduje zaburzenia snu, niech´ç do kontaktów z otocze- niem, zmniejszenie aktywnoÊci pacjenta, wp∏ywa na obni-
˝enie apetytu, nastroju, zmniejsza satysfakcj´ z leczenia przeciwbólowego i wiar´ w skuteczne leczenie. Wyst´po- wanie bólu przebijajàcego znacznie pogarsza komfort ˝y- cia chorych na chorob´ nowotworowà.
Podobnie jak w przypadku bólu podstawowego, sku- teczne leczenie bólu przebijajàcego uwarunkowane jest uzyskaniem mo˝liwie pe∏nej informacji, dotyczàcej jego cech. Nale˝y ustaliç nasilenie bólu, jego lokalizacj´, iloÊç epizodów w ciàgu dnia, czas narastania, czas trwania, sto- sunek do momentu przyjmowania leku podstawowego, ewentualnà obecnoÊç objawów poprzedzajàcych wystà- pienie bólu, patofizjologi´ (ból somatyczny, neuropatycz- ny, mieszany), etiologi´ (ból zwiàzany z nowotworem, z zastosowanym leczeniem), czynniki zmniejszajàce nat´-
˝enie i cz´stoÊç wyst´powania bólu [9]. Pacjenci z prze- wlek∏ymi bólami neuropatycznymi cz´sto zg∏aszajà do- datkowy, napadowy, bardzo intensywny i krótkotrwa-
∏y, k∏ujàcy, przeszywajàcy ból [9]. Chorzy z przerzutami nowotworowymi do kr´gos∏upa mogà mieç silne bóle przebijajàce, zwiàzane z ruchem, skr´tem cia∏a lub na- g∏ym przyj´ciem pozycji stojàcej [9]. U niektórych cho- rych wyst´puje kilka ró˝nych rodzajów bólu przebijajà- cego.
Sposoby leczenia bólu przebijajàcego nie zosta∏y jak dotàd jednoznacznie okreÊlone. Podejmujàc decyzje tera- peutyczne, nale˝y przede wszystkim ustaliç, czy podstawo- we leczenie przeciwbólowe jest skuteczne. O ile epizody bólu przebijajàcego sà cz´ste lub wyst´pujà w czasie bez- poÊrednio poprzedzajàcym kolejnà dawk´ preparatu prze- ciwbólowego d∏ugo dzia∏ajàcego, podwy˝sza si´ dawk´
leku podstawowego (zazwyczaj o 25-50%) lub w∏àcza od- powiednie leczenie wspomagajàce [5, 6]. Ten rodzaj bólu nie powinien byç jednak zawsze zwalczany poprzez pod- wy˝szanie dawki podstawowego leku przeciwbólowego, gdy˝ powoduje to cz´sto niepotrzebny wzrost dawki, z ewentualnymi powik∏aniami, czy nadmiernà sedacjà w czasie mi´dzy epizodami bólu przebijajàcego, co po- garsza komfort ˝ycia pacjenta. Dlatego te˝ w terapii bólu przebijajàcego stosuje si´ dodatkowe dawki leku prze- ciwbólowego – tzw. dawki ratujàce, które majà znosiç lub czasami zapobiegaç epizodom bólu przebijajàcego [2, 10].
Nadal pozostaje nierozstrzygni´te zagadnienie dotyczàce wyboru leku przeciwbólowego, najodpowiedniejszego w terapii bólu przebijajàcego. Tradycyjnie, w leczeniu przewlek∏ego bólu nowotworowego i towarzyszàcego mu
bólu przebijajàcego podaje si´ ten sam lek, odpowiednio w formie preparatów d∏ugo- i krótko dzia∏ajàcych [11].
Istniejà te˝ sugestie, i˝ korzystniejsze w leczeniu bólu przebijajàcego jest podawanie innego leku, w tym tak˝e opioidowego, ni˝ lek podstawowy. Poza tym, niektórzy chorzy, otrzymujàcy nawet wysokie dawki leków opioido- wych, w wypadku bólu przebijajàcego dobrze reagujà na leki nieopioidowe [1, 12].
Nadal aktualne jest pytanie: nie tylko, jaki lek, ale tak˝e w jakiej dawce i jakà drogà powinien byç podany?
W zwiàzku z cechami charakterystycznymi bólu przebija- jàcego (nag∏y poczàtek, szybkie narastanie, krótki czas trwania i du˝e nat´˝enie bólu), lek odpowiedni do lecze- nia tego rodzaju bólu powinien szybko si´ wch∏aniaç do krwiobiegu, szybko osiàgaç poziom terapeutyczny we krwi i mieç krótki czas dzia∏ania. Je˝eli ból przebijajàcy jest bardzo silny, wówczas stosuje si´ lek opioidowy, który powinien byç czystym agonistà receptorów µ-opioido- wych. Dawka leku powinna byç tak dobrana, aby zapew- nia∏a szybkà analgezj´, z minimalnym dzia∏aniem ubocz- nym [9]. Do niedawna obowiàzywa∏a zasada, i˝ przy stoso- waniu tego samego leku „dawka ratujàca” powinna stanowiç 1/6 dawki dobowej (tj. równowartoÊç pojedynczej dawki, podawanej co 4 godziny, w systemie terapii lekami krótko dzia∏ajàcymi) [10]. Obecnie przyjmuje si´ raczej, i˝
powinna ona byç bardziej indywidualizowana i odpowia- daç 5-15% dawki podstawowej [11, 13, 14].
Najkorzystniejszà drogà podawania leków w terapii bólu przebijajàcego teoretycznie by∏aby droga do˝ylna [12, 15]. Pozwala ona na szybkie osiàgni´cie terapeutycz- nego st´˝enia leku we krwi, a tym samym szybkie zniesie- nie bólu. Najlepszà formà parenteralnego leczenia bólu przebijajàcego jest zastosowanie pomp PCA (patient con- trolled analgesia), co daje mo˝liwoÊç miareczkowania daw- ki przez chorego i satysfakcj´ z mo˝liwoÊci samodzielnego regulowania iloÊci przyjmowanego leku przeciwbólowego, zale˝nie od potrzeby [12, 15]. U˝ywanie pomp PCA obar- czone jest jednak kilkoma wadami, a mianowicie jest to le- czenie inwazyjne – koniecznoÊç wykonania i utrzymywania dost´pu do ˝y∏y z wszystkimi ewentualnymi powik∏aniami, odpowiednie stosowanie pomp PCA wymaga doÊwiad- czenia i koniecznoÊci fachowego nadzoru, stosunkowo wysoka cena pomp. Alternatyw´ stanowiç mogà iniekcje podskórne, które sà mniej inwazyjne i prostsze do wyko- nania. Podskórne podawanie s∏abych i silnych opioidów jest polecanà formà leczenia przewlek∏ego bólu w cho- robie nowotworowej u osób, u których nie jest mo˝liwe stosowanie preparatów doustnych. Poczàtek dzia∏ania le- ku po podaniu podskórnym jest jednak znacznie wolniej- szy ni˝ po podaniu do˝ylnym, co wyd∏u˝a oczekiwanie pacjenta na zniesienie dolegliwoÊci zwiàzanych z bólem przebijajàcym.
Domi´Êniowe podawanie leków opioidowych w ostrych bólach by∏o kiedyÊ powszechnie stosowanà praktykà. Obecnie domi´Êniowa postaç opioidów nie jest zalecana ze wzgl´du na to, i˝ dost´pnoÊç biologiczna leku opioidowego podanego domi´Êniowo jest podobna, jak przy podawaniu doustnym, dzia∏a on dopiero po up∏ywie oko∏o 20-30 minut, czyli analogicznie, jak po podaniu do-
291
ustnym, a maksymalne st´˝enie morfiny we krwi osiàgane jest dopiero po oko∏o godzinie [12]. Poza tym jest to nie- wygodna forma leczenia – inwazyjna, podawanie morfiny domi´Êniowo jest bolesne, a dodatkowo wymagana jest obecnoÊç drugiej osoby umiejàcej wykonywaç iniekcje.
Wed∏ug zasad leczenia bólu w przebiegu choroby nowotworowej najkorzystniejszà formà jest leczenie niein- wazyjne, czyli analgezja doustna (stosowana tak d∏ugo, jak tylko jest to mo˝liwe) lub przezskórna. Krótko dzia∏a- jàca morfina podawana doustnie pod postacià roztworu wodnego jest najcz´Êciej stosowanym preparatem w le- czeniu bólu przebijajàcego. Znosi ona ból na oko∏o 4 go- dziny, ale poczàtek jej dzia∏ania pojawia si´ dopiero po 30-45 minutach od podania. Podobnie paracetamol lub niesterydowe leki przeciwzapalne (np. cz´sto stosowany metamizol) podane doustnie dzia∏ajà dopiero po 30-45 minutach od przyj´cia. U niektórych chorych takie lecze- nie jest wystarczajàce i dopuszczalne, nie mo˝e byç jednak uznane za standardowe post´powanie w terapii bólu prze- bijajàcego [1, 12, 16].
Dosyç dobrà drogà w leczeniu bólu przebijajàcego mog∏aby byç droga doodbytnicza, jako nieinwazyjna, ∏a- twa i odpowiednia u chorych cierpiàcych na nudnoÊci lub wymioty [17]. Wch∏anianie leku odbywa si´ na drodze biernej dyfuzji. Przez ˝y∏´ odbytniczà górnà lek dociera do ˝y∏y wrotnej, a poprzez ˝y∏´ odbytniczà Êrodkowà i dolnà do krà˝enia ogólnego. W zwiàzku z istnieniem po-
∏àczeƒ pomi´dzy ˝y∏ami odbytniczymi, trudno jest jed- nak okreÊliç proporcje leku, które przedostanà si´ do krà˝enia z omini´ciem efektu „pierwszego przejÊcia” le- ku przez wàtrob´. W leczeniu bólu przebijajàcego o Êred- nim nasileniu stosuje si´ niekiedy niesterydowe leki prze- ciwzapalne pod postacià czopków. Do chwili obecnej nie przeprowadzono odpowiednich badaƒ, na których mo˝na by oprzeç zasady stosowania doodbytniczo opioidów w bólu przebijajàcym.
Obecnie podejmowane sà próby podawania dawek ratujàcych leku przeciwbólowego podj´zykowo. Jest to uzasadnione z tego wzgl´du, i˝ wch∏anianie leku przez b∏on´ Êluzowà jamy ustnej jest stosunkowo dobre i szyb- kie. Âluzówka jamy ustnej jest bardzo dobrze unaczyniona i po wch∏oni´ciu leku nie mamy do czynienia z tzw. efek- tem pierwszego przejÊcia. Podj´zykowe podawanie morfi- ny zastosowano po raz pierwszy w 1984 roku [18]. Morfi- na êle rozpuszcza si´ w t∏uszczach i dlatego s∏abo wch∏ania si´ przez Êluzówki. Poza tym morfina w naturalnym pH ja- my ustnej ulega jonizacji powy˝ej 90%, co tak˝e hamuje jej absorpcj´ do krà˝enia [12, 19]. Przyjmuje si´ jednak, ˝e morfina podawana podj´zykowo jest doÊç dobrze tolero- wana i mo˝e byç stosowana u cz´Êci pacjentów, chocia˝
ma∏o jest doniesieƒ dotyczàcych takiego sposobu leczenia bólów przebijajàcych [16, 17, 19].
Innym lekiem, który mo˝e byç stosowany w formie wch∏anialnej w jamie ustnej, jest fentanyl przezÊluzów- kowy (oral transmucosal fentanyl citrate – OTFC). Fenta- nyl przezÊluzówkowy zaczyna dzia∏aç szybko, a czas jego dzia∏ania jest krótki, dlatego jest szczególnie dogodny w leczeniu bólu przebijajàcego [20]. Fentanyl jest zwiàz- kiem lipofilnym, wobec czego szybko wch∏ania si´ przez
b∏on´ Êluzowà [21]. Wy˝sze pH Êliny zwi´ksza przezÊlu- zówkowà penetracj´ fentanylu [21]. Lek ten zaczyna dzia-
∏aç ju˝ po 5-10 minutach od podania [22]. Maksymalne st´˝enie w surowicy krwi fentanylu jest wi´ksze po poda- niu przezÊluzówkowym ni˝ po podaniu doustnym. Pik fentanylu po podaniu przezÊluzówkowym jest dwa razy wy˝szy ni˝ po podaniu doustnym [12, 21], podobnie biodo- st´pnoÊç (52% vs 32%) [21]. Prawdopodobnie 25% poda- nego fentanylu wch∏ania si´ przez Êluzówk´ jamy ustnej i dzia∏a bez tzw. efektu pierwszego przejÊcia; 75% jest po∏ykane, z czego 1/3 (czyli kolejne 25% podanej daw- ki) wch∏ania si´ w przewodzie pokarmowym, co daje oko-
∏o 50% biodost´pnoÊci tej formy leku [21]. Okres pó∏trwa- nia OTFC wynosi 460+/-313 min (2-7 godzin), tj. analo- gicznie, jak po podaniu do˝ylnym i doustnym [21].
Dzia∏anie fentanylu przezÊluzówkowego utrzymuje si´
25-30 minut [12]. Fentanyl mo˝e byç podawany w postaci roztworu do przetrzymania w jamie ustnej przez 5 mi- nut. Fentanyl w p∏ynie jest jednak bardzo niesmaczny, a ponadto trudno jest utrzymaç 1-2 ml p∏ynu w ustach przez kilka minut. Stosowane sà te˝ przymoczki z fenta- nylem oraz najdogodniejsza z obecnie dost´pnych form – lizaki fentanylowe [12]. Ma∏o jest jednak badaƒ kontrolo- wanych dotyczàcych stosowania fentanylu przezÊluzów- kowego w leczeniu bólu przebijajàcego. W wielooÊrod- kowym, randomizowanym badaniu, z podwójnie Êlepà próbà wykazano, i˝ u 74% pacjentów cierpiàcych na bóle przebijajàce uzyskano zadawalajàcy efekt przeciwbólowy przy u˝yciu fentanylu przezÊluzówkowego [23]. Nie wyka- zano zale˝noÊci pomi´dzy dawkà dobowà podstawowe- go leku opioidowego, a dawkà fentanylu podj´zykowe- go, znoszàcà ból przebijajàcy [23]. Podobnie w innym, wielooÊrodkowym, randomizowanym badaniu, z podwój- nie Êlepà próbà, nie stwierdzono zwiàzku pomi´dzy daw- kà fentanylu przezskórnego, stosowanego jako leczenie podstawowe, a dawkà fentanylu przezÊluzówkowego, zno- szàcà ból przebijajàcy [24]. Wobec powy˝szych spostrze˝eƒ uwa˝a si´, i˝ dawka fentanylu powinna byç ustalana eks- perymentalnie i indywidualnie dla ka˝dego chorego [24, 25]. Nie nale˝y stosowaç przeliczników procentowych w stosunku do dobowej dawki leku przeciwbólowego.
Ustalanie indywidualnej dawki fentanylu powinno roz- poczàç si´ od podania 200 µg leku, a w przypadku niesku- tecznoÊci nale˝y jà stopniowo zwi´kszaç [24, 25]. Dawki fentanylu znoszàce ból przebijajàcy wahajà si´ od 200- -1600 µg, przy czym dawkà najcz´Êciej stosowanà przez 62 badanych pacjentów z bólem przebijajàcym okaza∏o si´
600 µg fentanylu, co odpowiada oko∏o 18 mg morfiny do- ustnej [24]. Podobnie, rodzaj i lokalizacja nowotworu, który jest przyczynà dolegliwoÊci bólowych nie ma zazwy- czaj znaczenia w ustalaniu dawki fentanylu przezÊluzów- kowego [25]. Fentanyl podawany przezÊluzówkowo jest dobrze tolerowany. Najcz´stsze powik∏ania to sennoÊç, nudnoÊci i wymioty [23-25]. Sà one analogiczne, jak w przypadku innych leków opioidowych. Nie stwierdza si´ ci´˝kich powik∏aƒ. Wydaje si´, i˝ fentanyl przezÊlu- zówkowy stanowi dogodnà i bezpiecznà form´ leczenia bólu przebijajàcego. Jest bardziej efektywny ni˝ morfina podawana doustnie, a ponadto jest ch´tniej stosowany
292
przez pacjentów ni˝ morfina [26]. W Polsce fabryczne preparaty fntanylu przezÊluzówkowego nie zosta∏y jak dotàd zarejestrowane.
Ostatnio podejmowane sà tak˝e próby podawania fentanylu donosowo (intranasal fentanyl citrate – INFC) [27]. 20 µg fentanylu zastosowanego donosowo znosi∏o ból w ciàgu 5-10 minut od podania (u 66% pacjentów). Ta forma leczenia bólu przebijajàcego zosta∏a dobrze ocenio- na przez pacjentów, wymaga jednak dalszych badaƒ.
W terapii bólu przebijajàcego stosuje si´ tak˝e le- czenie wspomagajàce [9]. W bólach przebijajàcych, na pod∏o˝u dolegliwoÊci neuropatycznych, mo˝na zastoso- waç np. leki przeciwdrgawkowe. Ból klatki piersiowej, zwiàzany z kaszlem, mo˝e byç leczony lekami przeciw- kaszlowymi. Leki antycholinergiczne mo˝na wykorzystaç w leczeniu bólu przebijajàcego, zwiàzanego z objawami niedro˝noÊci przewodu pokarmowego i kolkami jelito- wymi. Mo˝na te˝ stosowaç leczenie niefarmakologiczne – np. w bólach przebijajàcych kr´gos∏upa na tle przerzu- tów nowotworowych do koÊci stosuje si´ radioterapi´, le- czenie bifosfonianami, zaopatrzenie chorego w gorset or- topedyczny, przy istnieniu wskazaƒ – chordotomi´ lub neuroliz´.
Podsumowujàc nale˝y stwierdziç, ˝e ból przebijajàcy jest istotnym zagadnieniem klinicznym, dotyczàcym ponad po∏owy chorych na nowotwory. Ból przebijajàcy, ze wzgl´- du na jego specyfik´, wymaga odr´bnego traktowania, odpowiedniej diagnostyki i leczenia. Standardy leczenia bólu przebijajàcego nie zosta∏y jak dotàd jednoznacznie opracowane. Powszechnie przyjmuje si´, i˝ nale˝y stoso- waç tzw. dawki ratujàce analgetyków szybko i krótko dzia-
∏ajàcych, g∏ównie leki opioidowe, czasami te˝ paracetamol lub niesterydowe leki przeciwzapalne. U chorych otrzymu- jàcych doustne preparaty morfiny o przed∏u˝onym dzia∏a- niu lub fentanyl przezskórny, w terapii bólów przebijajà- cych nadal najcz´Êciej polecana jest krótko dzia∏ajàca morfina, podawana doustnie lub podskórnie. Wydaje si´
jednak, ˝e w nied∏ugim czasie istotne miejsce w terapii bólu przebijajàcego mo˝e zajàç fentanyl przezÊluzówkowy.
Dr n. med. Monika Ruciƒska Zak∏ad Onkologii AMB ul. Ogrodowa 12 15-027 Bia∏ystok
PiÊmiennictwo
1. Jarosz J, Hilgier M. Leczenie bólów nowotworowych. Lublin: Wydawnictwo Czelej; 1997, s. 43-45.
2. Portenoy RK, Hagen NA. Breakthrough pain: definition prevalence and characteristics. Pain 1990; 41: 273-281.
3. Zeppetella G, O'Doherty CA, Collins S. Prevalence and characteristics of breakthrough pain in cancer patients admitted to a hospice. J Pain Symp- tom Manage 2000; 20: 87-92.
4. Partenoy RK, Payne D, Jacobsen P. Breakthrough pain: characteristics and impact in patients with cancer pain. Pain 1999; 81: 129-134.
5. Kotliƒska-Lemieszek A, Bàczyk E, ¸uczak J. Podstawy patofizjologii i diagnostyki bólów nowotworowych. Zespo∏y bólowe najcz´Êciej wyst´pu-
jàce u pacjentów w zaawansowanym okresie choroby nowotworowej. No- wa Med 1999; 92: 15-25.
6. Jarosz J. Uwagi na temat schematu leczenia bólów nowotworowych opra- cowanego przez Âwiatowà Organizacj´ Zdrowia. Nowotwory 1999; 49:
17-24.
7. Zech D, Petzke F, Radbruch L i wsp. Breakthrough pain in cancer patients with chronic pain: Prevalence and characteristics. Br J Anaest 1995; 74:
215-220.
8. Petzke F, Radbrouch L, Zech D i wsp. Temporal presentation of chronic cancer pain: Transitory pains on admission to a multidisciplinary pain clinic. J Pain Symptom Manage 1999; 17: 391-401.
9. Portenoy RK. Treatment of temporal variations in chronic cancer pain. Se- min Oncol 1997; 24 (suppl 16): S16-7-S16-12.
10. Bruera E, Lawlor P. Cancer pain management. Acta Anaesthesiol Scand 1997; 41: 146-153.
11. Levy MH. Pharmacologic treatment of cancer pain. N Engl J Med 1996;
335: 1124-1132.
12. Cleary JF. Pharmacokinetic and pharmacodynamic issues in treatment of breakthrough pain. Semin Oncol 1997; 24 (suppl 16): S16-13-S16-19.
13. Cherny NI, Portenoy RK. Cancer pain management. Cancer 1993; 72:
3393-3415.
14. Cherny N. New strategies in opioid therapy for cancer pain. J Oncol Ma- nagement 2000; 9: 8-15.
15. Coluzzi PH. Oral patient-controlled analgesia. Semin Oncol 1997; 24 (suppl 16): S16-35-S16-42.
16. Coluzzi PH. Sublingual morphine: efficacy reviewed. J Pain Symptom Manage 1998; 16: 184-192.
17. Ripamonti C, Bruera E. Rectal, buccal, and sublingual narcotics for the management of cancer pain. J Paliat Care 1991; 7: 30-35.
18. Whitman HH. Sublingual morphine: A novel route of administration.
Am J Nurs 1984; 84: 939.
19. Robinson JM, Wilkie DJ, Campbell B. Sublingual and oral morphine ad- ministration. Nurs Clin North Am 1995; 30: 725-743.
20. Fine PG. Fentanyl in treatment of cancer pain. Semin Oncol 1997; 24 (suppl 16): S16-20-S16-27.
21. Streisand JB, Varvel JR, Stanski DR i wsp. Absorption and biovailability of oral transmucosal fentanyl citrate. Anesthesiology 1991; 75: 223-229.
22. Sevarino FB, Ginsberg B, Lichtor JL i wsp. Oral transmucosal fentanyl ci- trate (OTFC) compared with iv morphine for acute pain in patients follo- wing abdominal surgery. Anesth Analg 1997; 84: S330.
23. Portenoy RK, Payne R, Coluzzi P i wsp. Oral transmucosal fentanyl citra- te (OTFC) for the treatment of breakthrough pain in cancer patients:
a controlled dose titration study. Pain 1999; 79: 303-312.
24. Christie JM, Simmonds M, Patt R i wsp. Dose-titration, multicenter stu- dy of oral transmucosal fentanyl citrate for the treatment of breakthrough pain in cancer patients using transdermal fentanyl for persistent pain.
J Clin Oncol 1998; 16: 3238-3245.
25. Farrar JT, Cleary J, Rauck R i wsp. Oral transmucosal fentanyl citrate:
randomized, double-blinded, placebo-controlled trial for treatment of breakthrough pain in cancer patients. J Nat C Inst 1998; 90: 611-616.
26. Coluzzi PH, Schwartzberg L, Conroy JD i wsp. Breakthrough cancer pa- in: a randomized trial comparing oral transmucosal fentanyl citrate (OTFC(®)) and morfine sulfate immediate release (MSIR(®)). Pain 2001; 91: 123-130.
27. Zeppetella G. An assessment of the safety, efficacy, and acceptability of intranasal fentanyl citrate in the management of cancer-related breakth- rough pain: a pilot study. J Pain Symptom Manage 2000; 20: 253-258.
Otrzymano 6 kwietnia 2001 r.
Przyj´to do druku: 25 maja 2001 r.
