Kwartalnik Geologiczny, t. 26, nr l, 1982, p. 159 -176
UKO 551.332.55: 551.312.46: 552.524: 551.793(438 -18 Niewodowo)
Andrzej MUSIAŁ, Katarzyna STRASZEWSKA, Maria ZIEMBIŃSKA-TWORZYDŁO
w
Kopalny zbiornik jeziorny Niewodowo powstał w jednej z mis wytopiskowych uformowanych w wyniku deglacjacji arealnej. Jezioro istniało tu w fitofazie d interglacjału eemskiego i przekształciło się w zabagnienie w fitofazach od e do g. Wypełnienie pozostałego po jeziorze zagłębienia warstwą
glin spływowych wskazuje na silne ochłodzenie połączone z rozwojem procesów soliflukcyjnych
(schyłek eemu lub wczesny vistulian), przykrycie zaś tych glin warstwą pyłów eolicznych na klimat suchy, chłodny (późny glacjał). Występowanie osadów eemskich bez przykrycia utworami glacige- nicznymi przeczy przyjmowanej przez niektórych autorów koncepcji objęcia Wysoczyzny Kolneń
skiej lądolodem we wczesnym vistulianie.
WSTĘP
Wysoczyzna Kolneńska stanowi zwarty obszar wysoczyzny polodowcowej
rozciągającej się na przedpolu zlodowacenia Wisły. Od wschodu i zachodu ota-
czają ją rozległe obniżenia Kotliny i Kurpiowskiej, a od
południa odcinek doliny Narwi.
Rzeźba południowej części Wysoczyzny Kolneńskiej jest urozmaicona, liczne
są pagórki i wzgórza oraz głębokie doliny. Deniwelacje dochodzą tu do 47 m, a spadki przekraczają 11 0. Największe nachylenia obserwuje się na stokach dolin,
zwłaszcza w ich przewężeniach. Charakter rzeźby, budowa form oraz ich sytuacja
p L L • ...," ... " - ' " , ... wskazują na arealny typ deglacjacji obszaru podczas zaniku ostatniej
na tych terenach powłoki lodowej. Powszechnie występują tu zespoły form szczeli- nowych, kontaktu lodowego oraz rozległe obniżenia, na których w końcowym
etapie degradacji lądolodu wytapiały się poszczególne jego fragmenty (A. Musiał,
1976, 1978). Urozmaicenie krajobrazu powoduje ponadto obecność niewielkich form wklęsłych tzw. "oczek", których powstanie A. Kalniet (1952) wiąże z od-
działywaniem różnych czynników, m. in. z wytapianiem się martwych lodów po zlodowaceniu środkowopolskim. Najczęściej występują one w źródłowych odcin- 'kach suchych dolin, na działach wodnych oraz w obrębie wspomnianych rozległych
obniżeń, stanowiących obszary bezodpływowe.
Dotychczas na Wysoczyźnie Kolneńskiej nie prowadzono badań dla określenia
wieku i genezy zarówno samych mis, jak i wypełniających je osadów jeziornych
* Praca wykonana w ramach tematu "Geodynamika obszaru Polski"
A. Str2lszewska. M.
i bagiennych. Problem jest interesuj~cy m. in. ze wzgl~du na to, ze obszar na bliskim przedpolu l~dolodu zlodowacenia Wisly (polnocnopolskiego, baltyc- kiego, wurmu).
Autorzy skoncentrowali swoj~ uwag~ na jednym z niewielkich zagl~bien, kt6re rokowalo nadziej~ uzyskania profifu osadow organogenicznych. ono w po- blizu wsi Niewodowo i Drozdowo, niedaleko polnocnego stoku przelomowego odcinka doliny Narwi (fig. 1) i stanowi pierwsze zbadane stanowisko osadow jeziorrto-bagiennych na Wysoczyznie Kolnenskiej Straszewska, E.
1980; praca w druku).
Fig. 1. Szkic sytuacyjny kopalnego zbiornika jeziornego w kolonii Niewodowo
Location sketch map of ancient lacustrine reservoir at the Niewodowo settlement
Cz~sto wypowiadane pogl~dy na temat wieku rzezby Wysoczyzny Kolnenskiej znacznie Sit; mit;dzy sob~ roznily. Opieraly sit; one tylko na danych z s~siednich
obszarow Polski i dotyczyly interpretacji zasit;gu 1~dolod6w poznych stadia16w zlodowacenia srodkowopolskiego (Z. Michalska, 1961; K. Straszewska, 1975a, b) oraz okreslenia zasit;gu zlodowacenia Wisly. Pogl~dy dotycz~ce pierwszego z nich zostaly przedstawione przez M. Bogackiego i A. Musiala (1975). Poblem zlodo- wacenia Wisly jest bardziej zlozony, ch06 zdania auto row co do jego przebiegu (przy potraktowaniu glacistadialu leszczynskiego jako maksymalnego zasit;gu zlodowacenia Wisly) r6zni~ si~ nieznacznie (M. Bogacki, 1980; R. Galon, L. Rosz- k6wna, 1967; J. Kondracki, S. Pietkiewicz, 1967; J.E. Mojski, 1968; L. Roszko, 1968; S.Z. Rozycki, 1967a, b, 1969, 1972a, b; E. Wolk-Musial, 1978a, b, 1980;
S. Zurek, 1975). Istnieje natomiast zdanie, zgodnie z ktorym mialo miejsce z10- dowacenie starsze od zlodowacenia Wisly, a mlodsze od srodkowopolskiego (B. Ha- licki, 1950) lub tez, ze mialo miejsce nasunit;cie l~dolodu glacistadialu zlodowa- cenia Wisly, starszego od glacifazy leszczynskiej (Z. Michalska, 1961; J.E. Mojski, 1965, str. 55 - 57, 1972; J.E. Mojski, A.J. Nowicki, 1964). Zagadnienie to na szer- szym tIe referowal w 1966 r. J.E. Mojski, sklaniaj~c sit; ku mozliwosci wyroznienia osadow stadialu szczecinskiego w Polsce polnocno..,wschodniej w rejonie moren polnocnobialostockich, a nawet w rejonie Ostrowi Mazowieckiej (J.E. Mojski, 1965, str. 56). Do tego pogl~du nawi~zuje ostatnio J. Stasiakowa (1979), powo-
luj~c sit; na szereg prac z zakresu stratygrafii czwartorzt;du i wspominaj~c, m. in.
o wystt;powaniu w kilku punktach cienkich glin zwalowych w rejonie Sokolki, a na-:
wet w poludniowej Bialostocczyznie. W spomniane gUny nie przykrywaj~ nigdzie interglacjalnych osadow eemskich. Co si~ tyczy rejonu Ostrowi Mazowieckiej, to wiek glin zalegaj~cych na powierzchni przes~dza znana od dawna sytuacja stanowiska osadow jeziornych Konopek Lesnych (Z. Borowko-Dluzakowa, B. Ha- licki, 1957), Lomzycy (A. Baluk, 1974, 1975; K. Straszewska, 1974) i Mystek- Rzymu (Z. Borowko-Dluzakowa, inf. ustna).
Na temat zlodowacenia Wisly J. Stasiakowa (1979) wypowiada ·sit;. opie-
raj~c sit; na analizie palinologicznej osadow w profilu Jez. Maliszewskiego i kilku
zbiornik w Niewodowie 161 innych w Kotlinie Biebrzy - Narwi zaczynajC!cych si~ od allerodu lub okresow pozniejszych. Zdaniem tej autorki rownoczesna obecnosc na obszarze Polski polnocno-wschodniej stanowisk osadow eemskich oraz poznoglacjalnych i holo- censkich standwi sprzecznosc w argumentach paleobotanicznych na rzecz obec- nosci lub braku sladow starszego od leszczynskiego nasuni~cia lC!dolodu Wisly.
Nalezy zwrocic uwag~, ze wszystkie wspomniane przez autork~ stanowiska pozno- glacjalne i holocenskie sc! polozone w Kotlinie Biebrzy - Narwi zapelnionej osa- dami budujC!cymi powierzchni~ uformowanC! na utworach przede wszystkim piaszczystych, ktorych dolnC!cz~sc H. Banaszuk (1975, 1980) odnosi do zlodowa- cenia srodkowopolskiego, gornC! zas do wurmu. S. Zurek (1975, 1978) wi,rze ostat- nie zasypanie pradoliny Biebrzy - Narwi takze z ostatnim zlodowaceniem, po- dobnie jak M. Bogacki (1976, 1980). W zadnym profilu, jak GrC!dy Woniecko k. - Kalinowka i Czarna Wies kolo Bialegos!oku, Sidra k. Sokolki, osady nie sC! przykryte osadami glacjalnymi .. Nie wydaje si~ wi~c, aby wiek utworow z profilow Jez. Maliszewskiego i innych mogl stanowic argument na rzecz obj~cia obszaru Polski polnocno-wschodniej przez lC!dolod ktoregos z glacistadialow zlodowacenia Wisly.
KOPALNEGO ZBIORNIKA JEZIORNEGO NIEWODOWO
W mi~dzy PiC!tnicC! PoduchownC!
uchodzC! do doliny Narwi.
Wsrod nich na polnoc od Niewodowa rysuje si~ rozlegly obszar bezodplywowy (fig. 1), krotsza os ma dlugosc 350 m, dluzsza zas, 0 przebiegu NW -SE, do 625 m. W jego dnie wyst~pujC! male zagl~bienia. W jednym z
wysuni~tym najbardziej na podczas kartowania wysoczyzny w
Fig. 2. Mapa poziomicowa okolic Niewodowa Contour map of the vicinities of Niewodowo
162
9
A. K. M.
r.
do jest mokradlem byloono calkowicie
BUDOW A GEOLOGICZNA OTOCZENIA ZBIORNIKA NIEWODOWO
3
11 12 1::::::::::::::1 14
Fig. 3. Szkic litologiczny okolic Niewodowa (skala jak na fig. 1)
Lithological sketch map of the vicinities of Niewodowo (scale as in Fig. 1)
15 ~16
1 torfy; 2 - piaski i namuly; 3 - namuly w zaghebieniach bezodplywowych w dnach dolin; 4 - deluwia; 5 - pyly eoliczne na wyniesionych powierzchniach wysoczyzny polodowcowej i innych formach; 6 pokrywa eoliczna na piaskach, zwirach, mulkach oraz glinach zwalowy"ch w dnach doIin i zagl~bieniach bezodplywowych; 7 piaski i zwiry pylaste (osady stokowe); 8 - piaski, zwiry, mulki oraz gliny zwalowe w dnach dolin; 9 - torfy i gytie kopal- nego zbiornika jeziornego pod pokrywlt pylow eolicznych; 10 - gliny zwalowe, piaski i zwiry wysoczyzny polodow- cowej; 11 gliny zwalowe mis wytopiskowych; 12 - piaski, zwjry i glazy niesegregowane, na kulminacjach form martwego lodu; 13 - piaski i zwiry kemow i innych form martwego lodu; 14 - piaski i zwiry glacjofluwialne "pa- zurow kemowych"; 15 piaski i iwiry zasypania glacjofluwialnego; 16 kierunki odplywu wOd roztopowych 1 - peats; 2 - sands and muds; 3 - muds in depressions without outlet in valley floor; 4 - deluvia; 5 - eolian silts at elevated surfaces of post-glacial uplands and other forms; 6 - eolian cover on sands, gravels, muds and tills in valley floor and depressions without outlet; 7 - sands and silty gravels (slope deposits); 8 - sands, gravels, muds and tills in valley floors; 9 - peats and gyttja of ancient lacustrine reservoir under eolian silt cover; 10 - tills, sands and gravels of post-glacial upland; 11 - tills of ablationaJ depressions; 12 - unsorted sands, gravels and boulders on culminations of dead-ice forms; 13 sands and gravels of kames and other dead-ice forms; 14 - glacifluvial sands and gravels of "kame claws"; 15 - sands and gravels of glacifluvial infilling; 16 directions of meltwater outflow 8
zbiornik w Niewodowie
Fig. 4. Mapa geomorfologiczna okolic Niewodowa (skala jak na fig. 1) Geomorphological map of the vicinities of Niewodowo (scale as in Fig. 1)
7
13
I wysoczyzna polodowcowa; 2 pagorki, waly i wzgorza kemowe; 3 - stozki kontaktu lodowego (kemowe);
4 - "pazury kemowe"; 5 doliny wOd roztopowych; 6 wytopiska (zagl\<bienia po martwym lodzie); 7 - stoki
konta~tu lodowego; 8 - suche doliny; 9 dna doIin rzecznych; 10 stozek naplywowy; 11 rownina torfowa;
12 - stoki doliny przelomowej Narwi; 13 zbiornik jeziorny
1 post-glacial upland; 2 - kame hills and ridges; 3 ice contact cones (kame ones); 4 "kame claws"; 5 meltwater valleys; 6 - ablational depressions (after dead-ice blocks); 7 ice contact slopes; 8 - dry valleys; 9 - river valley floors; 10 - outwash cone: 11 - peat plain; 12 slopes of Narew River gorge; 13 lacustrine reservoir
wania 1973; K.
1956; M. ; A.
'-''"','"'uu ... '" S,! g16wnie osady lez'!ce na powierzchni i
deglacjacji (A. 1978).:
wytopiskowa Drozdowa 3, ona otwarta ku dolinie Narwi, a jej ksztalt wskazuje, ze miala rozmiary i ze zacho- wala si~ tylko jej cz~s6 polnocna. Cz~s6 istniej,!ca na obszarze obecnego
Narwi zostala zmodyfikowana przez procesy, ktore zamie- obnizenie wypelnione martwym lodem we wspolczesn'! dolin~ prze!omow'!.
W dnie misy Drozdowa lezy stwierdzona w szeregu sond glina lodowcowa, najprawdopodohniej wytopiskowa w klasyfikacji M.D. Baranieckiej (M.D. Ba- raniecka, Z. Sarnacka, 1971) lub wytopnieniowa w uj~Ciu H. RuszczynskieJ-Sze- najch (1982). W·· srodkowej cz~sci misy wyst~puji! roznej wielkosci kemy otulo- ne glinq lodowcow,! i zbudowane z piaskow dr~ziarnistych przykrytych nie- segregowanym zwirem z piaskiem i glazami. Stoki misy wytopiskowej maj,! uroz- maiconq rzezb~ (fig. 2). Wydluzone waskie pagorki wznosz'!ce si~ ponad
A. K. M.
A s
Fig. 5. Przekr6j podluzny (A) i poprzeczny (B) przez kopalny zbiornik jeziorny w Niewodowie 1 - glina lodowcowa, piaszczysta ze smugami piaskow i duZ4 iloscil! zwirow, niebieskoszara, miejscami bardzo zwi~zl:a
i twarda, miejscami silnie uwodniona; 2 piasek srednio- i drobnoziarnisty przemyty jasnoz6lty; 3 - ZWif drobny zgliniony, brunatnoz6lty; 3a glina piaszczysta z glazikami i zwirem, rdzawa; ~b piasek r6znoziar- ze 4 pias~k r6znoziarnisty szaroniebieski bardzo silnie uwodniony (kurzawka); 5 - gytia ciemno- brunatna w stropie sprasowana; 5a - gytia ciemnobrunatna w SPll,gu z domieszkll, piasku drobnoziarnistego; 6 torf sfagnowy !uzny, rozpr~zajll,cy si~ po wydobyciu, z pojedynczymi ziarnami piasku do gl~b. 2,86 m, cz~sciowo roz- lozony, rudy, w spll,gu brunatny z duzll, iioscill, muskowitu, brunatny; 6a torf brunatny z gniazdami piasku drob- nego i wkladkami piasku ze zwirem w stropie; 7 piaski drobnoziarniste z domieszkll, r6znoziamistych i mulki; 7a - piasek roznoziamisty z przewagl! piasku drobnego i blaszkami muskowitu oraz gniazdami silnie rozlozonego torfu zawierajll,cego dobrze obtoczone ziama piasku, z przewarstwieniem mulku pylastego, stalowoszarego z muskowitem i smugami substancji organicznej; 7b - namul: z piaskiem r6znoziarnistym, brunatny, uwodniony; 7c namu!: z piaskiem r6znoziarnistym, z muskowitem szarobrunatny silnie uwodniony przechodzll,cy ku spll,gowi w piasek roz- noziarnisty ze zwirem (0 srednicy do 7 z przewarstwieniami czamobrunatnego torfiastego namulu; 8 glina lodowcowa szara, piaszczysta, splywowa; r6znoziarnisty, brunatny, uwodniony; 10 pyl brunatny, w stropie z warstewkll, torfu i przewarstwieniem 11 - pyl: piaszczysty ze sporadycznie wyst~pujll,cymi ostro-
kraw~dzistymi okruchami granit6w 0 srednicy 6 mm i ziarnami piaskow, szarobezowy z rdzawymi plamami;
Ila pyl: bezowoszary z wkladkami czarnej substancji organicznej; 12 pyl z wyczuwalnymi ziarnami bardzo drob- noziarnistego piasku, z duz,! ilosci'! muskowitu, bezowoszary z rdzawymi plamkami; 13 warstwa pr6chniczna;
I - IV - numery otwor6w wiertniczych; odcinek profilu VI zbadany paleobotanicznie zaznaczono grubsZll, kreskll,
zbudowane z
H:"'_ vv "',""U.".I.",'U OaSjtoIl1~ICla.ch ulozenie warstw
w6d SpO-
te ksztaltem i ktore J. Dylik
(1953) uwazal za grzbiety wyst~puj(!ce na stokach wzniesien. Jednak "pazury si~ od form opisywanych przez J. Dy- lika budow(!, ktora swiadczy 0 zalozeniu glacjalnym. Podobienstwo do ostrog denudacyjnych moglo zwi~kszyc si~ dzi~ki przemodelowaniu form omawianego obszaru" w warunkach klimatu peryglacjalnego. Jednak brak jest dowodow znacz- nej przemiany form w postaci osadow peryglacjalnych w zagl~bieniach misy wyto- piskowej. Swiadectwo wplywu proces6w peryglacjalnych znajdujemy na oma- wianym obszarze w postaci niewielkich splaszczen na stokach przelomu zbudo- wanych z typowych osad6w Stwierdzono je na wschodnim obrzezeniu misy Drozdowa we wsi Niewodowo, na wysokosci kilkunastu metr6w nad pozio- mem dolin. W niewielkim odsloni~ciu wyst~puj(! tu naprzemianlegle warstwy piask6w drobnoziarnistych, zawieraj(!cych domieszk~ materialu pylastego oraz piasku r6znoziarnistego ze zwirem, rowniez z domieszk(! pylu.Podobne osady
zbiornik w Niewodowie
w B E
m n.p.m.
Longitudinal (A) and transversal (B) sections through ancient lacustrine reservoir at Niewodowo 1 - blue-gray, locally very compact and hard and sometimes strongly water-saturated sandy till with streaks of sands and large admixture of gravel; 2 - washed, light-yellow, medium- and fine-grained sand; 3 fine-grained, brown- -yellow gravel, loamy and with sand admixture; 3a - rusty sandy till with boulders and gravel; 3b - various-grained sand with gravel; 4 gray-blue various-grained sand, very strongly saturated with water (quicksand); S - dark- -brown gyttja, squeezed at the top; Sa dark-brown gyttja with admixture of fine-grained sand at the base; 6 - loose sphagnum peat, expanding when taken to the surface, with single sand grains to the depth of 2.86 m, partly decayed, rusty in coulour, brown and rich in muscovite at the base; 6a - brown peat with nests of fine-grained sand and inter- calations of sand with gravel at the top; 7 - fine-grained sands with admixture of various-grained sand and silt;
7a various-grained sand with predominance of fine-grained sand, with muscovite and nests of strongly decayed peat with well-rounded sand grains, and intercalation of steel-gray silty mud with muscovite and streaks of organic matter; 7b - brown mud, saturated with water and with admixture of various-grained sand; 7c gray-brown mud, strongly saturated with water and with various-grained sand and muscovite, passing downward into various-grained sand with gravel (up to 7 mm in size) and intercalations of black-brown peaty mud; 8 - gray sandy flow till; 9 brown, water-saturated various-grained sand; 10 - brown silt, with peat 'layer and sandy intercalation at the top;
11 gray-beige sandy silt with rusty spots and occasional angular debris of granite (up to 6 mm in size) and sand- -size grains; lla - beige-gray silt with intercalations of black organic matter; 12 - beige-gray silt with rusty spots, traceable very fine sand grains, rich in muscovite; 13 - -humus layer; 1- VI numbers of boreholes; thick line marks the part of the section VI, covered by paleobotanic studies
obserwowano takze na poludniowym stoku przelomu w Pniewie. Ponadto dwie warstwy zwirow i piaskow zglinionych, lez(!cych na piaskach wypelniaj(!cych obnizenia w glinie zwalowej na stoku kotlinki zbiornika niewodowskiego (fig.
SA, B), mog(! wskazywac na slad szczelin kontrakcji termicznej stwierdzonych w okolicy.
Misa Drozdowa jest obrzezona od polnocy niemal prostolinijnym stokiem o wysokosci 15 -18 m (fig. 6). Jest to stok stromo wznosz(!cej si~ ponad dno formy zbudowanej w dolnej cz~sci z piaskow i zwirow glacjofluwialnych, a w
z piaskow drobnoziarnistych. Jak wi~kszosc, form martwego lodu przykrywa j(! niesegregowany material zwirowo-glazowy. Osady te obserwowano we wci~ciu
drogi prowadz(!cej z Niewodowa ku NE. Przeciwlegly stok formy jest lagodnie pochylony cz~sciowo schodzi do misy wytopiskowej polozonej w gl~bi
wysoczyzny, a cz~sciowo ku innym formom martwego lodu. Opisany wyzej wy- soki stok nachylony ku SW jest pozostalosci(! kontaktu lodowego, cala zas forma - kemem, ktory ze wzgl~du na charakterystyczny ksztalt i konsekwentne pochylenie powierzchni mozna by nazwac "stozkiem kemowym". Powstal on zapewne mi~dzy
martwym lodem zalegaj(!cym mis~ Drozdowa a rozpadaj(!c(! si~ rowniez na bryly pokryw(! lodu na wysoczyznie. Ta duza forma stanowi dow6d intensywnej aku- mulacji od strony misy Drozdowa, a wi~c prawdopodobnie znacznej mi(!zszosci lodu w przelomie.
Opisany stozek kemowy wchodzi w sklad wzniesien oddzielaj(!cych mis~ Droz- dowa od gl~bokiej doliny 0 kierunku NW - SE i W bior~cej pocz(!tek w roz-
166 A. K. Str:aszl~ws,ka. M.
Fig. 6. P61nocno-wschodnie obrzezenie misy Drozdowa, proksymalny stok stozka kemowego (fot. A.
Musial)
North-eastern margin of Drozd6w ablational depression. proximal slope of kame cone (photo A. Musial)
obnizeniu polozonymna N od Drozdowa. Dolina jest sucha, rozszerzen i zw~zen. Jej obrzezenie stanowi,! formy
z zagl~bieniami bezodplywowymi. Dolina l'!czy zapewne szereg
po:zo~;tajtoSICla przeplywu przez nie w6d roztopowych okresu stwierdzono w kilku punktach zwalowe lub
Dolina od ~"'"h"',r'I"
OSADY KOPALNEGO ZBIORNIKA NIEWODOWO
W otworze wykonanym dla ce16w analizy paJlm()lOglC:Zlliet stwier- dzono na gl~bokosci m warstw~ .osad6w organogenicznych ich
Niestety nie warstwy osad6w jeziornych ze na wod~
..,1-' ... uJ~t"'''t osad ze swidra. osad6w przedstawia fig. 7 i 8.
Diagram palinologiczny(fig. 9) obejmuje 'niezbyt drug,! misy zbior- nika Niewodowo odpowiadaj,!c,! fazie jeziornej i bagiennej. Okres ten T. Wyso- czanski (1979) na podstawie rozwazan geochronologicznych ocenia na 6810 lat (od 121490 do 114680 lat wstecz). Sama misa jeziorna, jak juz wspomniano na uksztaltowala si~ w okresie deglacjacji po zlodowaceniu srodkowopolskim.
Na pocz'!tku interglacjalu eemskiego odbywala si~ w niej sedymentacja piask6w, a dopiero w klimacie borealnym powstalo jezioro (fitofaza d), a nast~pnie bagno, kt6re trwalo od fitefazy e do g. Sedymentacja osad6w organogenicznych miala
z'biomik w Niewodowie
Fig. 7. Prom osad6w jeziomych w Niewodowie The section of lacustrine deposits at Niewodowo Objasnienia jak na fig. 5
Explanations as in Fig. 5
A. Str;aszl~ws,ka. M.
Fig. 8. Odsloni~cie py16w na zwirach w pag6rku 147 m n.p.m. na S od Niewodowa (fot. A. Musial) Outcrop of silts overlying gravels at slope of the hill 147 m s.s.l. south of Niewodowo (photo A. Musiat)
(Corylus, Carpinus i Tilia) przy rownoczesnym konsekwentnym wzroscie udzialu pylku drzew iglastych (Picea, Abies). Wzrasta rowniez ilosc pylku roslin zielnych z charakterystycznymi elementami stepowymi (Plantago, Artemisia). Taki obraz sugeruje mozliwosc wymieszania osadow w najwyzszej probce i obecnosc pylku drzew cieplolubnych na wtornym zlozu.
Zakonczenie sedymentacji jeziornej i bagiennej nast(!pilo w fitofazie j, po czym niecka ulegla zabagnieniu (fitofaza g). Po tym wzgl~dnie jeszcze cieplym okresie nast(!pilo silne ochlodzenie, ktorego wyrazem byly intensywne procesy solifluk- cyjnego niszczenia zboczy zbudowanych z gIin zwalowych. Doprowadzily one do powstania warstwy glin 0 maksymalnej mi(!zszosci 76 cm w znacznym stopniu wyrownuj(!cej powierzchni~, nie w calym jednak zbiomiku. Proces intensywnej soliflukcji powoduj(!cej powstanie duzych mas zsuwowychjest stwierdzony w wielu
zbiornik w Niewodowie
Nr probki
Fig. 9. Diagram pylkowy osad6w kopalnego zbiornika jeziornego w Niewodowie Pollen diagramme of deposits of ancient lacustrine reservoir at Niewodowo 1 Betula, 2 P';lU.I
kopalnych misach jeziornych, m. in. w przekrojach kopalnego zbiornika War- szawa-Wola. S.Z. R6zycki (1967a, b, 1972b, fig. 58) wi,!ze to z intensywnym ochlo- dzeniem i osuszeniem, odpowiadaj,!cym frygidostadialowi 1/2.
o
ile proces soliflukcji zanotowany w profilu Niewodowa odpowiadalby wie- kowo analogicznym procesom w zbiorniku Warszawa-Wola, to nalezaloby 150 odniesc do koncowych etap6w interglacjalu eemskiego R6zycki, 1972b, fig. 65) lub do wczesnej cz~sci okresu vistulian I Wysoczanski, 1979). Slady proces6w soliflukcji stwierdzone zostaly w wielu profilach na obszarze Polski i Europy. Na przyklad N.G. Sudakowa (1974) na stokach kotliny Jez. Nero w chlodnym okresie wi,!zanym przez ni,! ze zlodowaceniem kalininskim obserwujepokryw~ osad6w "morenopodobnych" krynogenicznych. Jednokrotne pojawie- nie si~ osad6w soliflukcyjnych we wspomnianych profilach sugeruje jednoczesnosc ich powstania na r6znych obszarach.
Po okresie niszczenia zboczy w srodkowej cz~sci misy Niewodowa (fig. 5A, B) po ponownej sedymentacji piask6w notuje si~ slady akumulacji mulk6w brunat- nych i torfu (niestety brak tej warstwy w profilu badawczym), co swiadczy praw- dopodobnie 0 kolejnym ociepleniu. Okres ten wi,!zalby si~ zatem z kt6ryms z inter- stadial6w zlodowacenia Wisly.
W stropie opisanych osad6w wyst~puj,! dwie warstwy pyl6w wypelniaj,!cych caly zbiornik i nadbudowuj,!ce jego powierzchni~. R6zni,! si~ one mi~dzy sob,!
skladem (fig. 5, 7, 8). Dolna warstwa wypelnia zagl~bienia pozostale po zbiorniku jeziornym, g6rna zas tworzy pokryw~ nadbudowuj,!c,! jego powierzchni~ akumu- lacyjn,!. Analiza palinologiczna py16w wykazala zupelny brak pylku roslin.
A. K. Stnlszewsk:a, M.
W
",,,",,,,'1",,,,-., """'V·"""'<1'7U 0 mlaZ~;ZO'SCl
Fig. 10. Osady jeziorne (fot. A. Musial) Core of lacustrine deposits (photo A. Musial)
Prz(~dm.iescle 30 Gec)logiczn:ych PAN
Warszawa, a!. LWlrkJ 1 Wlgury 93 Nadeslano dnia 22 maja 1981
zbiornik w Niewodowie
K. Straszew~;ka. M.
PISMIENNICTWO
BALDOWSKA A. (1977) Geneza rzeiby poludniowej cz~sci Wysoczyzny Kolnenskiej. Arch. lnst.
Geogr. UW. Warszawa.
BALUK A. (1973) Mapa Geologiczna Polski 1 :200000, ark. Lomza wraz z objasnieniami. lnst.
Geol. Warszawa.
BALUK A. (1974) - Mlodoplejstocenski zbiornik jeziorny w okolicy Lomzy. Materialy I Krajowego Symp. Paleolimnologicznego, Wloclawek njWisl2!, 6-8 VI 1974, p. 58-60.
BALUK A. (1975) Czwartorz~d i morfogeneza okolic Lomzy. Kwart. Geol., 19, p. 100-120, nr 2.
BANASZUK H. (1975) Stosunki glebowe w dolinie Biebrzy na de jej geomorfologii. Arch. Inst.
Geogr. UW. Warszawa.
BANASZUK H. (1980) Geomorfologia poludniowej cz~sci Kotliny Biebrzanskiej. Pr. Stud. Geogr., 2.
BARANIECKA M.D., SARNACKA Z. (1971) - Stratygrafia czwartorz~du i paleogeografia do- rzeczaWidawki. Biu!. Inst. Geo!., 254, p. 157 -269.
BOGACKI M. (1976) - Wsp6kzesne sandry na przedpolu Skeidararjokull (Islandia) i plejstocenskie sandry w Polsce p61nocno-wschodniej. Rozpr. UW, 93.
BOGACKI M. (1980) Types of Outwach Forms in North, East Poland. Geogr. Pol., 43, p. 25 - 34.
BOGACKI M., MUSIAL A. (1975) - Z zagadnien deglacjacji Wysoczyzny Kolnenskiej. Prz. Geogr., 42, p. 79 -99, z. l.
BOROWKO-DLUZAKOW A Z., HALICKI B. (1957) - Interglacjaly Suwalszczyzny i teren6w S2!- siednich. Acta Geol. Pol., 7, p. 351-401, nr 4.
DYLIK J. (1952) - Glazy rzezbione przez wiatr i utwory podobne do lessu w srodkowej Polsce.
Biu!. Panstw. lust. Geo!., 67, p. 231 - 332.
DYLIK J. (1953) - 0 peryglacjalnym charakterze rzezby srodkowej Polski. Acta Geogr. Univ.
Lodzensis,
DYLIK J. (1956) Coup d'oeil sur la Poiogne periglaciaire. Biul. Peryglac., 4, p. 195 - 238.
DYLIK J. (1967) - Gl6wne elementy paleogeografii mlodszego plejstocenu Polski Srodkowej. W:
Czwartorz~d Polski, p. 311-352. PWN. Warszawa.
DYLIKOWA A. (1969) Le probleme des dunes interieures en Pologne cl la lumiere des etudes de structure. Biul. Peryglac., 20, p. 45 - 80.
GALON R., ROSZKOWNA L. (1967) Zasi~gi zlodowacen skandynawskich i ich stadi6w recesyj- nych na obszarze Polski. W: Czwartorz~d Polski, p. 18 -38. PWN. Warszawa.
HALICKI B. (1950) - Z zagadnien stratygrafii plejstocenu na NiZu Europejskim. Acta Geol. Pol., 1, p. 106 142, nr 2.
JESSEN K., MILTHERS V. (1928) - Stratigraphical and paleontological studies of interglacial fresh-water deposits in Jutland and North-West Germany. Danm. Geol. Unders., I1 Raeke 48.
KALNIET A. (1952) - Zagadnienie genezy i wieku tzw. oczek lodowcowych. Wiad. Muz. Ziemi, 6, p. 339 - 355, z. 2.
KARASZEWSKI W. (1972) - Pokrywowe utwory pylowe w Polsce srodkowej. Kwart. Geol., 16, p. 171-182, nr 1.
KONDRACKI l., PIETKIEWICZ S. (1967) - Czwartorz~ p61nocno-wschodniej Polski. W: Czwar-
torz~d Polski, p. 206 - 258. PWN. Warszawa.
KONDZIOR K. (1974) Morfologia suchych dol in na tIe rozwoju rZeZby okolic Lomzy (arkusz Lomza 1: 25000). Arch. lust. Geogr. UW. Warszawa.
MANIKOWSKA B. (1966) Gleby mlodszego plejstocenu w okolicach Lodzi. Acta Geogr. Lodzien- sia, 22, p. 1 - 166.
MAPA GLEB POLSKI (1958) Skala 1: 1000000, red. A. Musierowicz.
MARUSZCZAK H. (1960) - Utwory pokrywowe plejstocenskiej tun dry plamistej na obszarze Polski p6lnocnej i srodkowej. Ann. UMCS, Sect. B, 14, p. 315 - 350, nr 6.
MICHALSKA Z. (1961) - 0 wieku moren czolowych w okolicy Mlawy i Przasnysza w swietle badan stratygraficznych i paleogeomorfologicznych. W: Prace 0 plejstocenie Polski srodkowej. wy-
zbiornik w Niewodowie
konane pod kierunkiem pr of. dr S.Z. R6zyckiego, p. 47 - 57. Wyd. Geol. Warszawa.
MOJSKI J.E. (1965) Niekt6re problemy stratygrafii Nizu Polskiego i obszar6w s,!siednich po VI Mi~dzynarodowym Kongresie INQUA. Biu!. lust. Geol., 187, p. 25 -84.
MOJSKI J.E. (1968) Zarys stratygrafii zlodowacenia p6lnocnopolskiego (baltyckiego) w p6lnoc- nej i srodkowej cz~sci Polski. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Pr. Geogr., Inst. Geogr. PAN,-74. p. 37 -64. PWN. Warszawa.
MOJSKI J.E. (1972) - Nizina Podlaska. W: Geomorfologia Polski, 2, p. 318-362. PWN. Warszawa.
MUSIAL A. (1970) - Rozw6j rzezby potudniowej cz~sci Wysoczyzny Kolneiiskiej (arkusz Czarno- cin). Arch. Wydz. Geogr. i Stud. Reg. UW. Warszawa.
MUSIAL A. (1976) - Formy szczelinowe okolic Wizny. Prz. Geogr., 48, p. 275 - 286, z. 2.
MUSIAL A. (1978) - Rozw6j rzeiby glacjalnej Wysoczyzny Kolneiiskiej. Arch. Wydz. Geogr. i Stud.
Reg. UW. Warszawa.
NIKLEWSKI J. (1968) Interglacjal eemski w Gl6wczynie kolo Wyszogrodu. Mon. Bot., 17, p.
125 192.
OGRODNIK M. (1956) - Pr6ba opracowania srodowiska geograficznego okolic Lomzy. Arch.
Inst. Geogr. UW. Warszawa.
POZARYSKI W. (1953) - Plejstocen w przelomie Wisly przez wyzyny poludniowe. Pr. lust. Geol., 9.
ROSZKO L. (1968) - Recesja ostatniego l<tdolodu z terenu Polski. W: Ostatnie zlodowacenie skandy- nawskie w Polsce. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74, p. 65 100. PWN. Warszawa.
ROZYCKI S.Z. (l967a) Zarys stratygrafii Polski Srodkowej. W: Czwartorz~d Polski, p. 259- 310. PWN. Warszawa.
ROZYCKI S.Z. (l967b) - Plejstocen Polski Srodkowej na tie przeszlosci w g6rnym trzeciorz~dzie.
Wyd. 1. PWN. Warszawa.
ROZYCKI S.Z. (1969) Zarys geologii i geomorfologii Mazowsza w nawi,!zaniu do dzialalnosci czlowieka. Czas. Geogr., 40, p. 189 - 223, z. 2.
ROZYCKI S.Z. (1972a) Nizina Mazowiecka. W: Geomorfologia Polski, 2, p. 271-317. PWN.
Warszawa.
ROZYCKI S.Z. (1972b) Plejstocen Polski Srodkowej na de przeszlosci w g6rnym trzeciorz~dzie.
Wyd. 2. PWN. Warszawa.
RUSZCZYNSKA-SZENAJCH H. (1982) - Aktualne zagadnienia geologii glacjalnej. Biul. lnst. Geol., 327.
STASIAKOWA J. (1979) - Wiek jeziora Maliszewskiego i bagien w Kotlinie Biebrzy. Pr. Stud.
Inst. Geogr. UW, 23, z. 8.
STRASZEWSKA K. (1974) - Kopalne osady jeziorne i dolinne okolic Lomzy. Materialy I Krajowego Symp. Paleolimnologicznego, Wloclawek n/Wisl<t 6-8 VI 1974, p. 52-57.
STRASZEWSKA K. (l975a) Middle Polish (Riss) age of marginal forms in the vicinity of Lomza (north-eastern Poland). Bull. Acad. PoL Sc. Ser. Sc. Terre, 23, p. 111 118, nr 2.
STRASZEWSKA K. (1975b) Zagadnienie genezy i wieku rzeiby Mi~dzyrzecza Bugu i Narwi.
Ref. na XIII Og61nopolski Zjazd PTGeogr., L6dz 28 - 30 VI 1975, Tezy i streszcz. ref., p.
142 -144.
STRASZEWSKA K (1980) Z zagadnieii deglacjacji Czerwonego Boru. Acta Geogr. Univ. Lodzensis, Ser. n, 28, p. 187 - 194.
STRASZEWSKA K., GOZDZIK J. (1976) - Final period of formation of the fossil "Lomzyca"
Basin (NE Poland). n International Symposium on Paleolimnology, Mikolajki, 14-20 Sept.
1976, Abstracts. p. Ill.
STRASZEWSKA K, GOZDZIK J. (1978) Final period of development and decline of Lomzyca lacustrine basin. Po!. Arch. Hydrobiol., 25, p. 403 -412, nr 1/2.
STRASZEWSKA K., STUPNICKA E. (1980) - Sites of the Quaternary lacustrine and peaty de- posits in Poland. Bun. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. Terre., 27, p. 169 177, nr 3 -4.
STRASZEWSKA K, STUPNICKA E. (praca w druku) - Jeziorne i bagienne osady czwartorz~do
we w Polsce (zestawienie stanowisk do 1978 roku). Wiad. Muz. Ziemi.
SWIERCZYNSKI K (1959) - Stosunki geomorfologiczne. W: Z badaii srodowiska geograficznego
K. M.
w powiecie mrl!-gowskim. Pr. Geogr. lnst. Geogr. PAN, 19, 11-35.
WOLANIECKI (1956) - Pr6ba kompleksowego opracowania srodowiska geograficznego Bialego Bagna. Inst. Geogr. Warszawa.
WOLANIECKI (1958) Kilka uwag 0 genezie gleb bielicowych z utwor6w pylowych lomi:yn- skich. Prz. Geogr., 30, p. 285 - 295, z. 2.
E. (1978a) - Kryteria wyznaczania granicy zlodowacenia baltyckiego
p61nocnej cz~sci Wysoczyzny Kolnenskiej. Arch. Wydz. Geogr. i Stud. Reg. Warszawa.
WOLK-MUSIAL (1978b) - Granica zlodowacenia baltyckiego na obszarze Wysoczyzny lotniczych. Pr. Nauk. 82-91.
(1980) - Granica zlodowacenia baltyckiego na obszarze Wysoczyzny skiej w swietle badan form rzezby. Stud. Geogr., -109.
(1957) - geograficznego
last years. :SYlnp'OZjum ian stratigraphy Poland 4 -11.09.1979. Warszawa.
ZELAZNY (1974) Geneza rzezby p6lnocnej cz~sci Mi~dzyrzecza Lomzynskiego ze szczeg6lnym
uwzgl~dnieniem wsp6lczesnych proces6w morfogenetycznych (arkusz Mnarzyce. 1: 25 000).
Arch. lust. Geogr. Warszawa.
S. (1975) Geneza zabagnienia Pradoliny Biebrzy.
S. (1978) of the fossil holocene lakes against
491 -498. iH 1/2.
ID()6fH~I"IO conOCTosneHVlR nORCOB neAHI-IKOBblX esponeikKO!4 40CTIiI CCCP nplliJ1erolOlJ..\ltIX 30py6e>K- HblX ""'''''''''''.,..,..",nlAlA MOTepliIKoBoro oneAeHeHIiIR.
HIOC.
ceaepO-BOCT04- International Congress an Quaternary. Warsaw,
lodz .
. (1977) - CTpOTllirpocpltIR nneikToueHo PyccKoiii POBHIIIHbl. Studia Geo!.
n. - -AItIHOMIIIKO nOKpOBHoro oneAeHeHIIIR B
4eTBepTItl4Hoe Bpel'lfl. HOYKO, MocKBo.
CYAAKOBA (1974) Bonpocbl noneoreorpacplIIVf nneiiiCTOl..\eHQ flpocnoa- CKoro nOBOn>KbR. BeCT/i. MocK. YH-TO, No . .5, 61/67.
MYCfln, CTPAWEBCKA,
ApeBHe03epHble OTno»<eHI4f1 IO»<HO!4 40CTVf Kom"HeHcKoVl B03BblweHHOCTVf 6blJ111
III 1If3YYOmlCb snepsble. OHIIf 30J1erOIOT B OAHO!4 1113 Tpex He60nbWIIIX, HblHe 3060n04eHHblX TepMOI(Op- CTOBblX KOTJ10BI1H, pocnOJ"lO>KeHHblX B rmHIUI4OAenpeCCI1!11 a6nVf314 IO»<Horo CKnOHO npOPb!l~O HopesliI (cpVlr. 1-4). Ee oKpY>KOeT TepMoKopCTOBbl!4 penbecp (cpl-lr. 2-4). 0 TOKOM reHe3Hce call1AeTenbCTByeT CTpoeHlile 'CPOPM, rnoaHblM 06p030M KOMOB: a 06HO>KeHIIIRX 06HopY>KeHbl neCKIiI I4HorAO C npVlMeCblO rpOBlllfI, C HeCnOI1CTblM rpOBllleM, neCKOMIII III BonYHoMIII B Kpoane. B AHe rnflL\IIIOAenpeCCI1V1 nlll60 cyXItIX
Streszczenie
AOn/llH, COeAItIHfllOUJ,HM/II nO)l(6HHClMI1 CTOKO Tonblx BOA, HCl6nlOAOlOTCfI 6eCCTOYHble MOpeHO, 03CpHble cyrnl1HIOI BOAHO-neAHVlKOBble neCKI1. npHMepOM TO!(Oi1 KpynHOI4 rmu.\/IIOAenpeCCHH RsnReTCR KOTnOSVlHO ,QP03AOBO (C3 40CTb qmr. 2-4). B ec AHe 06HoPY)I(e-
m lIIti 0, pRA He60nbwlllx KOMOB, Cl ee CKnOHbl COCTOSJHIIOT KOMOSble KOHYCbl (cp III r. 4)
KOHueHTpl1yeCKItI pocnOnO)l(eHHble KOMOBblC Bonbl (TOK H03blBCleMble "KorTVI" I-1nl-1 "nonbl" no K. CBep- 4HHCIKOIMY, 1959). C ccsepo-30nClAo KOTflOSI-1HY orpOHWH1BOlOT CKJ10Hbl KOMOB (cp~lr. 8), ycro CJ1eAyeT,
30HHMClno YOCTb npopblsO HOPKBH nepeA era 06P030S0Hl-1eM.
npocpl1J1R ApeBHeoaepHblx OTJ10)l(eHI1M B HeaoAose (cpl-1r. SA, B, 7) 06HoPY)l(eHbl VI 30TeM TOpcp. nOnl1HOnOrW-leclo1M OHOlll13 (cpHr.
OTlloronOCb CPl1Tocpo3e d, 0 30TeH TOPCP (cp03bl
cyneceli.
OTnaronHCb BepoRTHo noxonOAOHHlI 1-1 p03BIIIT~HI conHcpnlOKI.\HOHHblX npolleccoB.
YOCTIII npocpl1nfl 30nerOlOT 30flOBble nblfleBOTble cyrnl1HKI-1. 06HopY)l(eHbl B BViAe CnJ10WHOrO nOKpoBo OTAenbHblX mlTeH HO KOJ1bHeHCKo,:;j 1-1 110M)I(I1HCKOiii B03BblweH-
KOTnOBI1He 110M)I(l-1l.\bl OHH ne)l(OT B KpOBne nOKpOBHblX neCKOB C BonyHoMH, 30- nosepx ncesAOMocp03 neA.I'IHblM KnI-1HbRM. nOcneAHl-1e AecpopMHpyl-OT OKKYMYJ1R- cyrn~HKos speMeHM BI1Cnl1HCKOrO neAHMKoBbR. nblJ1eSOTble
BoeMeHeM n03AHeneAHH KOBbR.
PocnpOCTpOHeHHe cyrnHHKoB YK03blsoeT TO, YTO HCT04HI1KOH Morno 6blTb 30HAPOSO.R ApyrMe 30HAPbl, 06pmososWI1eCfI y KpO.l'l SI'I_CJ1MHCKOro neAHIIIKOBbji.
npocpl1Jlji ApeSHe03epHblX OTnO)l(eHHM HesOAose AoeT OCHOBOHHe ,£1nl'! cneAyl-OUJ,l1x
s y
A. K. M.
valley varying in width and with depressions without outflowin its floor (Figs. 2 - 4). It is also separat- ed by the Drozdowo basin, the shape of which suggests that it represents northerm part of a larger depression, southern part of which was situated at the place of the present-day Narew River gorge.
This indicates that the gorge was infilled with dead ice at early stages of its developmel1t.
The lacustrine section at Niewodowo begins with (Figs. 5A, B, 7) sands an~ gyttja and peat (1.05 m thick), ovarlain by various-grained sands with admixture of peat and sand with gravel, and solifluction loams and silts. Palynological analysis showed Eemian age these deposits (Figs. 7, 9).
The lake and bog following it existed here in the phytophases d-g in the K. Jessen and V. Milthers (1928) subdivision. Solifluction loams indicate strong cooling at the end of the Eemian Interglacial or the beginning of the Vistulian Glaciation (Vistulian I), and a thin intercalation of muds and peats at the top of the loams (Fig. 5B) - amelioration of climate presumably in one of the Vistul- ian Glaciation interglacials.
Silts covering lacustrine deposits in the Niewodowo section were also found to form fairly large covers in the Kolno Upland and isolated patches in the Lomza Upland (Figs. 6, 10). They were also recorded at Lomzyca, where they rest on accumulational surface covered with gravel-boulder layer and deformed by fissures from thermic contraction, and they are overlain by eolian sands. Such position suggests that these silts were deposited at the beginning of the Late Glacial. The distribution of the silty covers suggests alimentation from the Kurpie Plain and other sanders in the forefield of the'Vistulian icesheet ..
The results of studies on the section of ancient Niewodowo reservoir make possible dating the relief rn southern Kolno Upland at the Mid-Polish Glaciation. They give further support to the viewpoint according to which this area does not display traces of icesheets older than that of the Leszno phase of the Vistulian Glaciation, i.e. alternative to that of L.R. Sieriebrianny (1978), J. Stasiakowa (1979) and others. The studies on the relief of the Kolno and Lomza Uplands (A. Musial, 1970, 1978;
K. Straszewska, 1975a, b, 1980) do not confirm the point of view of E.P. Zarrina and I.I. Krasnow (1965) that the limit of the Oszmiany - Miiisk stage of the Moscow Glaciation passes across the Narew River gorge and further along the Czerwony Bor dead ice forms.
