Dyferencjał Semantyczny jako metoda pomiaru preferencji dążeń życiowych (problemy teoretyczne i propozycje badawcze)

Dariusz Śleszyński, Andrzej

Wiśniewski

Dyferencjał Semantyczny jako

metoda pomiaru preferencji dążeń

życiowych (problemy teoretyczne i

propozycje badawcze)

Studia Philosophiae Christianae 13/2, 195-206

S tu d ia P h ilosophiae C h ristian a e ATK 13(1977)2

Z ZAGADNIEŃ PSYCHOLOGII

DYFERENCJAŁ SEMANTYCZNY JAKO METODA POMIARU PREFERENCJI DĄŻEŃ ŻYCIOWYCH

(P ro b lem y teo rety czn e i p ropozycje badaw cze)

1. W prow adzenie, 2. D y fe re n cjal S em an ty czn y — po d staw y teoretyczne, 3. K oncepcja dążeń życiow ych, 4. Pomiair p re fe re n c ji dążeń życiow ych,

5. W nioski końcow e. 1. W prow adzenie

D y feren cjal S em antyczny je st coraz częściej stosow aną m etodą p o ­ m ia ru znaczenia konotacyjnego pojęć w różnych dziedzinach psychologii. P ie rw o tn ie b y ł on u żyw any głów nie do b a d a ń psycholingw istycznych, do b a d a ń nad ste re o ty p a m i dynam icznym i, w spółw ystępow aniem różnych doznań sensorycznych, zw iązanych z działan iem jednego bodźca — ja k o że przed e w szystkim do ty c h celów był sk o n stru o w an y przez Osgooda (1952). O becnie d a je się zauw ażyć, że m eto d a D y feren cjału S em antycz­ nego z n a jd u je coraz szersze zastosow anie n a p rzy k ła d do b ad a n ia po staw (Osgood, Suci, T an n e n b au m 1957), ocen estetycznych (Żukow ski 1973), pojęć te ra p e u ty c z n y c h (W ysokińska, M atuszew ski 1973).

A rty k u ł n in iejszy u trz y m u je się w ty m n u rcie rozw ażań i p o d ejm u je p róbę przy sto so w an ia D y feren cjału S em antycznego do p o m ia ru p re fe ­ re n c ji dążeń życiow ych. P op u larn o ść zastosow ania te j m etody w p rze d ­ staw io n y ch dziedzinach zw iązana je st z coraz w iększą ilością an aliz te o ­ rety czn y ch i em pirycznych, dzięki k tó ry m stw ierdzono, że m ierzy on p rzed e w szystkim znaczenie w aspekcie em ocjonalnego usto su n k o w an ia się do d esygnatów (Osgood 1971). To em ocjonalne u stosunkow anie się sta n o w i w łaśn ie podstaw ow y elem en t szeroko ro zu m ian ej koncepcji p o ­ sta w y i dążenia życiow ego (oprócz elem e n tu beh av io raln eg o i w a rto śc iu ­ jącego) (N ew com b, T u rn e r, C onverse Ш55). W p rzy p a d k u b ad a n ia po staw i p re fe re n c ji dążeń życiow ych czynnikiem d odatkow ym p rzem aw iający m za zastosow aniem te j m etody je st m ożliw ość znacznego w yelim in o w an ia zakłóceń m o ty w a cy jn y c h w y n ik ając y ch z tre śc i poszczególnych tw ie rd z eń w chodzących w skład zastosow anej sk a li u ży w an ej do po m iaru postaw

i p re fe re n c ji d ążeń życiow ych. D y fe re n cjal S em antyczny, ja k się w y ­ d a je , pozw ala u n ik n ą ć ty c h zakłóceń ze w zględu na fa k t, że pojęcia o k reśla n e są przez n — w y m iaro w ą p rz e strz e ń sem an ty czn ą, n a k tó rą s k ła d a ją się biegunow o d o b ran e p a ry przym iotników .

C elem a rty k u łu — b io rąc pod uw ag ę teo rety czn e założenia k o n stru k c ji D y fe re n cjału S em antycznego ja k o m eto d y p o m ia ru znaczeń — je st w ięc p rze d staw ie n ie propozycji b adaw czych odnoszących się do analizy p r e ­ fe re n c ji d ą ż e ń życiowych. Chodzi głów nie o analizy d o k o n y w an e n a g ru n cie te o rii w chodzących w skład egzy sten cjaln y ch i hum an isty czn y ch k ie ru n k ó w w psychologii. W b ad a n ia ch n a g ru n cie ty c h te o rii D y feren - c ja ł S em an ty czn y z n a jd u je zastosow anie ze w zględu n a to, że:

1) d a je m ożliw ość o k reślen ia p re fe re n c ji k ie ru n k ó w lud zk iej a k ty w ­ ności — dążeń życiow ych,

2) pozw ala m ierzyć in d y w id u a ln e różnice w su b iek ty w n y m znaczeniu p e w n y c h fa k tó w m a jąc y ch w pływ n a p ro ces rozw oju jednostki. T a m ożliw ość zastosow ania D y fe re n cjału S em antycznego m a sw oje u z a sa d ­ n ien ie w podstaw ow ym d la k ie ru n k ó w egzystencjalnych i h u m a n isty c z ­ nych założeniu, że w akty w n o ści psychicznej jed n o stk i zasadnicze z n a ­ czenie posiad a nie ty le o b iek ty w n y fa k t, co jego su b ie k ty w n a percepcja. A rty k u ł n iniejszy dotyczyć będzie m ożliw ości zastosow ania D y feren cjału S em antycznego do m ierzen ia p re fe re n c ji d ążeń życiow ych. S tan o w i w ięc p ró b ę przy sto so w an ia tego n arzęd zia badaw czego do o k reśla n ia k ie ru n ­ k ów lu d z k iej aktyw ności, d la celów w y o d rę b n ie n ia g ru p e k s p e ry m e n ta l­ n y ch lu b an a liz y klinicznej.

2. D y fe re n cjał S em antyczny — pod staw y teoretyczne

P o d sta w ą te o re ty cz n y ch ro zw ażań Osgooda nad sy n estezją i ste re o ty ­ p am i społecznym i sta ła się w y su n ię ta przez niego k o ncepcja znaczenia pojęć. Tego ty p u an a liz a w y m ag a ła ro zw ią zan ia pew nych zagadnień w chodzących w za k res ro zw ażań se m an ty k i. Osgood m u siał rozstrzygnąć w sw oich b a d a n ia c h czy jego an a liz y dotyczą znaczenia denotacyjnego, czy konotacy jn eg o pojęć. O gólnie m ożna pow iedzieć, że znaczenie deno- ta c y jn e ro zu m ian e je s t ja k o zespół cech o k reśla ją cy c h zak res d an e j nazw y. N a p rzy k ła d d en o ta c ją nazw y „kot” je s t zbiór złożony z kotów istn ie ją c y c h a k tu a ln ie , lu b w przeszłości i przyszłości (K urcz 1976, s. 168). Z naczeniem k o n o ta cy jn y m tego p o ję cia b y łb y zbiór ta k ic h cech ja k „czarny”, „zw inny” itp . W psychologii znaczenie kon o tacy jn e p ojęcia n ależy rozum ieć jako zbiór procesów em ocjonalnych, b eh a v io raln y c h i poznaw czych, k tó re d a n y zn ak w yw ołuje. M ożna w ięc pow iedzieć, że znaczenie k o n o ta cy jn e je s t m ia rą u sto su n k o w a ń osoby b ad a n e j do d a ­ nego pojęcia, m ia rą je j p o sta w i w artości. W początkow ych sw oich ro z­ w a ż a n ia c h Osgood (1952) m ów ił o znaczeniu p o jęć w aspekcie d enotacji,

je d n ak ż e w o sta tn ic h sw oich p rac ach (1971) stw ie rd z ił, że w psycholo­ gicznych b ad a n ia ch w ażniejsze je st u jm o w a n ie znaczenia w aspekcie kon o tacy jn y m — znaczenie em otyw ne. W ta k im u ję ciu p ow stał p roblem psychologicznego tłu m ac ze n ia fa k tu , że dan e pojęcie posiada em otyw ne znaczenie, czyli w yw ołuje określone em ocje, zachow anie m otyw ow ane przez ja k ą ś w artość. W celu rozw iązania tego p ro b lem u Osgood fo rm u ­ łu je k o ncepcję rep rez en ta cy jn e g o p ro cesu pośredniczącego. F u n k cjo n o ­ w an ie tego p rocesu m ożna tłum aczyć za pom ocą te o rii uczenia. Jeżeli m ianow icie bodziec znany (np. określony f a k t z rzeczyw istości), k tó ry w yw ołuje n iezm iennie te n sam u k ła d zachow ania, k o ja rz y się z bodźcem nieznanym (np. g raficzny zapis danego fa k tu z rzeczyw istości) i łączeniu te m u tow arzyszy w zm ocnienie, to bodziec n ieznany w y k azu je w z ra sta ­ jący sto p ień aso cja cji z pew ną częścią sk ład o w ą zachow ania pobudzo­ nego przez bodziec znany. P o w staje zatem sy tu a c ja , w k tó re j bodziec nieznany w y w o łu je tę część zachow ania, k tó re w cześniej m ogłoby się pojaw ić ty lk o jako w y n ik zad ziałan ia bodźca znanego. W tym rozum ie­ n iu m ów im y w łaśn ie o rep rez en ta ty w n o ści zachodzącego procesu. N ato ­ m ia st o jego roli pośredniczącej m ów im y ze w zględu na to, iż zachow a­ nie w zbudzone przez bodziec n ieznany w y k az u je daleko idącą id e n ty cz­ ność z zachow aniem , którego przyczyną b y łb y bodziec znany. Dla p rz y ­ k ła d u m ożna podać n a s tę p u ją c ą zależność: „Słow a re p re z e n tu ją p rze d ­ m ioty, gdyż pow odują w um yśle ludzkim kop ie zachow ania sk ie ro w a­ nego n a te sam e p rze d m io ty ” (Osgood, S uci, T an n e n b au m 1957, s. 7). M ożna w ięc pow iedzieć, że znaczenie k o n o ta cy jn e je st „zdolnością” w y ­ w o ływ ania przez d a n y zn ak określonego rep rez en ta cy jn e g o procesu po­ średniczącego; czyli w yw oływ ania ty c h re a k c ji em ocjonalnych, b eh a v io - raln y c h i poznaw czych, k tó re w cześniej p o ja w iały się w zw iązku z o k reś­ lonym fa k te m z rzeczyw istości. W szystkie re p re z e n ta c y jn e procesy po ­ średniczące odnoszące się do danego pojęcia tw o rzą n — w y m iaro w ą p rze strzeń sem antyczną. P rz estrz eń se m an ty czn a m oże być o p era cy jn ie ujm o w a n a poprzez sw oje c h a ra k te ry sty k i, k tó ry m i są antonim iczne p a ry p rzy m io tn ik ó w tw o rzące sk a le d la znaków . Z tego w zględu znaczenie każdego pojęcia, k tó re k sz ta łtu je się n a sk u te k za istn ien ia re p re z e n ta ­ cyjnego procesu pośredniczącego m oże być u jm o w a n e poprzez w iele ta k ic h przy m io tn ik o w y ch skal. T e c h a ra k te ry s ty k i p rzym iotnikow e m ogą odnosić się do w ielu znaków , a n ie ty lk o do jednego kon k retn eg o p o ję ­ cia. W o p arc iu o an alizę czynnikow ą stw ierdzono, że w iele ta k ich c h a­ ra k te ry s ty k p rzym iotnikow ych je st ze sobą w ysoce sk orelow anych; tw o ­ rzą w iązkę k o re la c y jn ą —■ w spólny w y m iar. Osgood, Suci, T an n e n b au m (1957) zbad ali 20 pojęć na 50 sk a lac h p rzym iotnikow ych. B ad an iam i o b ­ jęto 100 s tu d e n tó w am ery k ań sk ich . W yniki o p raco w an e za pom ocą a n a ­ lizy czynnikow ej um ożliw iły w y k ry c ie czterech ogólniejszych w ym iarów (dym ensji) dla sk al przym iotnikow ych. Są one n astęp u jące :

1) w y m ia r w arto ścio w an ia — odpow iedzialny za 33,78% w a ria n c ji ogól­ nej,

2) w y m ia r siły — odpow iedzialny za 7,62% w a ria n c ji ogólnej,

3) w y m ia r akty w n o ści — odpow iedzialny za 6,24% w a ria n c ji ogólnej, 4) w y m ia r odpow iedzialny za 1,25% w a ria n c ji ogólnej.

N a p o d sta w ie tych b ad a ń , oprócz w y k ry c ia czterech d ym ensji, dla każdego w y m ia ru w y b ran o skale, k tó re m ia ły najw iększy ła d u n e k czyn­ nik o w y i jednocześnie n ajm n ie jszy in n y c h w ym iarów .

P o d su m o w u jąc zagad n ien ia teo re ty cz n e m ożna za O sgoodem w yciągnąć pew ne w nioski, k tó re są p o d staw ą k o n stru o w a n ia te ch n ik i służącej do m ierzen ia k o n otacyjnego znaczenia pojęć — D y feren cjału S em a n ty cz n e­ go. Są one n astęp u jące :

1) P ro ces opisu lu b osąd u m ożna zrozum ieć ja k o um ieszczenie k aż­ dego z pojęć n a em pirycznym (u w a ru n k o w a n y m dośw iadczeniem ) k o n ­ tin u u m w yznaczanym przez p a rę p rze ciw sta w n y ch przym iotników .

2) W iele ta k ic h sk al je st ze sobą siln ie sk orelow anych i tw o rzą one w iązkę k o re la c y jn ą — jed en w ym iar.

3) W ym iary te o k re śla ją p rze strzeń sem an ty czn ą, w ew n ątrz k tó re j m o żn a zlokalizow ać znaczenie k o n o ta cy jn e badanego p ojęcia (Osgood, Suci, T an n e n b au m 1967).

B a d a ją c rzetelność sk o n stru o w an eg o D y fe re n cjału S em antycznego Osgood z g ru p y 1000 item ów (20 p o ję ć raz y 50 skal) zastosow anych do b ad a ń 100 stu d e n tó w w yselekcjonow ał 40 item ów i p rze p ro w ad z ił b a d a ­ n ia jeszcze raz. U zyskał w spółczynnik rzetelności .85. N ajw ięk sza stałość m ie rzo n a te c h n ik ą t e s t — re te s t m ia ła m iejsce w zakresie w y m ia ru w a r ­ tościow ania. Ś re d n ie odchylenie n a je d n ej sk a li m iędzy pierw szy m a d ru ­ gim b ad a n ie m w ynosiło .48 je d n o ste k skalow ych. D la czyn n ik a siły o d ­ ch y len ie w ynosiło .71 je d n o ste k skalow ych, a dla aktyw ności .70 je d n o ­ ste k skalow ych.

B a d a ją c tra fn o ść m etody Suci k o relo w a ł w y n ik i D yferencjału S em a n ­ tycznego z w y n ik am i sk a li T h u rs to n e ’a w z a k resie pojęć: M urzyn, K oś­ ciół, K a ra śm ierci. W szystkie w spółczynniki k o rela cji były isto tn e po­ w yżej poziom u ufności .01. T rafn o ść d y fe re n c ja łu spraw dzono k o re lu ją c jego w y n ik i ze sk a lą G u ttm a n a b a d a ją c p o d sta w y farm eró w w stosunku do hodow li zw ierząt. K o re la cja ran g o w a w ynosiła .78, a poziom ufności był m niejszy od .01 (Osgood, Suci, T an n e n b au m 1957, s. 193n).

D la k o n stru k c ji k o n k re tn e j m eto d y D y fe re n cjału S em antycznego Osgood p o d ał pew ne k r y te r ia w oparciu o k tó re należy dobierać skale przy m io tn ik o w e:

1) w ysoki ła d u n e k czynnikow y danego w y m ia ru ,

2) m ożliw ie najw ięk szy stopień o dniesienia d an e j p a ry przy m io tn ik ó w do b adanego pojęcia.

w zasadzie dow olna. P rzew ażn ie używ a się D y fe re n cjału S em antycznego złożonego z 10—12 sk a l opisow ych. N ależy je d n a k p am iętać , że rz e te l­ ność narz ęd zia b ad a n ie rośnie w ra z z ilością zastosow anych skal (M arks 1965).

P odobnie ja k ilość stosow anych do b a d a n ia sk a l je st dow olna, ta k rów nież i ilość sto p n i m iędzy k ażd ą p a r ą przy m io tn ik ó w je st dow olna. N ajczęściej używ a się skal siedm iostopniow ych. W zależności od ro d z a ju b adanych p o jęć m ożna stosow ać sk a le w chodzące w skład w szystkich w ym iarów , lu b sk a le n ależące do jednego w y m ia ru . W p rzy p a d k u b a d a ­ n ia p o sta w i p re fe re n c ji dążeń życiow ych sto su je się głów nie sk a le w chodzące w sk ła d w y m ia ru w arto ścio w an ia, poniew aż w b ad a n ia ch tych D y fe re n cjal S em antyczny służy zasadniczo ja k o te ch n ik a b a d a n ia kom p o n en ty a fe k ty w n e j (por. M arody 1976, s. 137).

3. K oncepcja d ążeń życiow ych

Z ad an iem przedstaw ionego a rty k u łu je st p ró b a p rzystosow ania D yfe­ re n c ja łu S em antycznego do em pirycznego b a d a n ia p re fe re n c ji dążeń ży­ ciowych. D ążenia te sta n o w ią kluczow e zagad n ien ie w analizie a k ty w ­ ności o p a rte j n a egzystencjalnych i h u m an isty czn y ch koncepcjach w psychologii, u jm u ją c y c h człow ieka w aspekcie celów i w artości, k ie ru n ­ ków jego działan ia, rea liza cji m ożliw ości rozw ojow ych, tran sc en d e n cji sam ego siebie itp. M ożna tu użyć sfo rm u ło w an ia M aslow a (1967), że ludzie re a liz u ją c y W artości Istn ie n ia (sam o a k tu a liz u jąc y się) są p o g rą­ żeni w czymś, co je st poza nim i. T ak ie ujęcie człow ieka zak ła d a pew ną p ersp e k ty w ę rozw ojow ą, k tó ra w y klucza tra k to w a n ie go w aspekcie bo­ dziec—rea k cja . O znacza położenie głów nego n ac isk u w analizie zacho­ w an ia n a proces sta w a n ia się osobą w pełn i fu n k c jo n u ją c ą (Rogers 1961), osobow ością (D ąbrow ski 1974), osobą sa m o ak tu aliz u ją cą się (M a­ slow 1967).

Na b azie ty c h te o rii d okonuje się an a liz dotyczących s tr u k tu ry osobo­ w ości, opisu je j elem entów , w spółzależności — czego przy k ład em m ogą być b a d a n ia R ogersa n ad p sy c h o terap ią, M aslow a nad potrzebam i p o d ­ staw ow ym i. Je d n ak ż e, ja k się w y d aje, nie p rzep ro w ad za się szeroko z a ­ k ro jo n y ch em pirycznych an aliz dotyczących sam ego procesu sta w an ia się osobą w pełn i fu n k cjo n u jącą , sa m o a k tu a liz u ją c ą się. T rudności zw ią­ zane z tego ty p u an alizam i są spow odow ane tym , że b a d a n ia te są d łu ­ g o trw ałe w czasie, a ponadto psychologia h u m a n isty c zn a i egzystencjalna ciągle jeszcze d o p rac o w u je się o p era cy jn y c h u jęć tego zagadnienia. O ile pierw sza tru d n o ść w y d aje się m ożliw a do p o konania w oparciu o różne fo rm y re tro sp e k c ji, o ty le d ru g a w y m ag a u sta le n ia pew nych teo rety czn y ch p o d sta w i em pirycznej ich w ery fik ac ji.

k ie ru n k ó w egzy sten cjaln y ch i h u m an isty c zn y c h m ożna p rzy ją ć, że u ży ­ teczną dla analizy p rocesu rozw oju będzie kon cep cja dążenia życiowego. N ależy go rozum ieć ja k o zespół (syndrom ) aktyw ności, k tó re są re a li­ zacją określo n y ch celów , p o te n cja ln y c h m ożliw ości — w artości. D ążenia życiow e m ogą być o k reśla n e przez rów n o w ażn e te rm in y , ja k n a p rz y ­ k ła d „zadanie życiow e”, „m isja życiow a” , „re aliz ac ja sw ojego p ow oła­ n ia ” , a ta k że „zdobyw anie p ozytyw nej sam ooceny”, zdobyw anie „zasłu ­ żonego p re stiż u ” itp.

P on iew aż celem i m otyw em dążen ia życiowego je st ja k a ś w arto ść, k tó rą je d n o stk a dośw iadcza, a k c e p tu je i rea lizu je, dlatego m ożna w nim u p a try w a ć p rze d e w szystkim elem e n t em ocjonalny (dośw iadczeniow y) oraz b e h a v io ra ln y i w arto śc iu ją cy . W yróżnienie tego ro d za ju elem entów w d ążen iu pozw ala na zastosow anie do jego b ad a n ia różnych n arzędzi p o m ia ru , ja k n a p rzy k ła d D y fe re n cjał S em antyczny.

B a d an ia dążeń życiow ych za pom ocą D y fe re n cjału Sem antycznego są u p ra w n io n e p rzede w szystkim z tego w zględu, że te c h n ik a ta m ierzy k o n o ta cy jn e znaczenie pojęć w asp ek cie em ocjonalnego u sto su n k o w an ia się do d e sy g n atu , k tó re to u sto su n k o w a n ie się w y d aje się m ieć w k o n ­ cepcji dążen ia życiowego n ajw a żn iejsz e znaczenie n a sk u te k dośw iad- czeniow ego przeżycia w arto śc i sta n o w iąc ej m otyw i cel dążenia. D yfe­ re n c ja ł S em an ty czn y d a je dw ie m ożliw ości b ad a n ia d ążeń życiow ych:

1) m oże służyć ja k o n arzędzie do b a d a n ia ich p re fe re n c ji i w tym a sp ek cie stan o w i p u n k t w yjścia d la naszych an aliz klinicznych;

2) m oże być stosow any jako m e to d a p o m ia ru in d y w id u a ln y ch różnic znaczenia p ew nych zachow ań w chodzących w sk ład dążenia życiowego.

P rz y zastosow aniu D y fe re n cjału S em antycznego do p o m ia ru p re fe re n c ji d ążeń życiow ych sta n o w i on te c h n ik ę p o dobną do te j, gdy sto su je się go do p o m ia ru postaw .

4. P o m iar p re fe re n c ji dążeń życiow ych

Ta część a rty k u łu pośw ięcona je st p rze d sta w ie n iu pew nych te o re ty cz­ n ych i p rak ty c zn y c h w niosków , k tó re n asu n ęły się autorom , gdy w o p a r­ ciu o w yżej p rzed staw io n e rozw ażan ia teo re ty cz n e zastosow ali D yfe­ re n c ja ł S em antyczny Osgooda do p o m ia ru p re fe re n c ji dążeń życiow ych w yod ręb n io n y ch n a pod staw ie a n a liz y te o rii osobowości i m o ty w acji A b ra h a m a H. M aslow a (por. Śleszyński, W iśniew ski 1976). D y feren cjał S em an ty czn y stosow ano jako m etodę p o m ia ru p re fe re n c ji d ążeń życio­ w ych, w ra m a c h k tó ry ch p rzeprow adzono an alizę k liniczną k sz tałto w an ia się poczucia se n su życia i poczucia w łasn ej w arto śc i (se lf esteem ). P o ­ niżej zo stan ą p rze d staw io n e k o le jn e e ta p y p ostępow ania badaw czego obejm u jąceg o sposób w y o d rę b n ie n ia dążeń życiow ych, ja k rów nież te c h ­ nik ę p o m ia ru ich p refe re n c ji. W za m ierzen iu au to ró w stan o w i to p rze d ­

sta w ien ie p ew n e j stra te g ii badaw czej, k tó ra ja k się w y d aje je s t uży­ te cz n a p rzy an a liz ie aktyw ności u jm o w a n y ch w aspekcie egzy sten cjal­ nych i hum anisty czn y ch te o rii osobow ości i m otyw acji.

a) W y odrębnienie dążeń życiowych.

T ak w ięc zasadniczym pro b lem em je s t w y o d rę b n ie n ie na p odstaw ie p rz y ję te j te o rii osobowości i m o ty w a cji ta k ie j g ru p y dążeń życiow ych, k tó re m ożliw ie całościow o u jm o w a ły b y ró żnorodne k ie ru n k i akty w n o ści człow ieka. W tego ty p u an a liz ac h d o b re re z u lta ty d a je połączenie dw óch ro d zajó w postęp o w an ia: b ad a ń pilotażow ych i p ro ce d u ry sędziów. W przep ro w ad zo n y ch b ad a n ia ch postaw iono 350 osobom w w iek u 17—40 la t (uczniow ie k la s m a tu ra ln y c h , stu d en ci, osoby o pew nym stażu p racy zaw odow ej) dw a o tw a rte p y ta n ia :

1) Co sta n o w i n ajw a żn iejsz y cel tw ojego życia? 2) J a k ą rolę p ełn i te n cel w tw oim życiu?

Z e b ran y m a te ria ł em piryczny p ozw alał u sta lić , że osoby p o sia d ają ró żnorodne cele życiowe. Je d n a k ż e w iele spośród nich było w spólnych d la w ielu osób. Cele te zaw sze stan o w iły p ew n ą fo rm ę rea liza cji w a r ­ tości, sw ojego za d an ia życiowego, osiągania p restiżu społecznego itp. N astęp n ie pow ołano 15 sędziów (2 socjologów , 3 filozofów, 10 psycholo­ gów, k tó rzy w o p arc iu o d an e pilotażow e i znajom ość p rz y ję te j, jako p odstaw ow ej, te o rii M aslow a u sta lili 24 podstaw ow e d ążenia życiowe. D alszym etap e m doboru dążeń było p rz e b a d a n ie 50 osób za pom ocą o trzy m an ej lis ty dążeń. P roszono, aby osoby b ad a n e w y b ra ły n a jb a r ­ dziej c h a ra k te ry sty c z n e dla siebie dążenia, w ra m a c h k tó ry ch p rze b ie­ gała ich aktyw ność życiow a.

O kazało się, że najliczn iej rea lizo w a n a b y ła g ru p a 14 dążeń. Są one n a stę p u ją c e : 1) R ealizacja sw ojego z a d an ia i m isji życiow ej, 2) Miłość, 3) S p ra w ie d liw e i odpow iedzialne p ostępow anie w sto su n k u do innych, 4) W iara w Boga, 5) S zacunek do siebie, 6) W ysoka pozycja społeczna, 7) Z n alezienie sw ojego m iejsca w św iecie, 8) W olność i niezależność, 9) D obra m a te ria ln e , 10) P ra c a , 11) U znanie i szacunek ze stro n y innych, 12) W iedza, 13) Życie bez m a sk i i pozy, 14) R odzina.

W te n sposób przep ro w ad zo n e p o stęp o w an ie b adaw cze pozw ala na znalezienie p u n k tu w y jśc ia d la dalszych b ad a ń w op arciu o dan e te o re ­ tyczn e i em piryczne.

b) K o n stru o w an ie D y feren cjału S em antycznego do p o m ia ru p re fe re n c ji d ążeń życiow ych.

Do p o m ia ru p re fe re n c ji dążeń życiow ych sto s u je się różne odm iany D y fe re n cjału S em antycznego. M ożna używ ać m etody, k tó ra b ie rz e pod uw agę trz y w y m ia ry (w artościow ania, siły i oceny). W ydaje się je d n ak , że n a jb a rd z ie j użytecznym n arzędziem je st d y feren c jał, k tó ry zbudow a­

ny je st ty lk o w op arciu o sk ale w chodzące w sk ład w y m ia ru w arto śc io ­ w a n ia (załącznik I).

R zetelność sk o n stru o w an e j w e rsji D y fe re n cjału Sem antycznego obli­ czono za pom ocą w spółczynnika stałości m eto d ą re te sto w an ia w odstępie dw utygodniow ym . B a d an ia p rzeprow adzono b a d a ją c 60 osób (w ty m 23 m ężczyzn i 37 kobiet) w w iek u od 25 do 40 lat. W spółczynniki stałości podano w załączn ik u II.

P rz ed sta w io n ą w ersję D y fe re n cjału Sem antycznego należy tra k to w a ć ja k o propozycję badaw czą, poniew aż do każdorazow ych b ad a ń należy k o n stru o w ać now ą jego odm ianę w m y śl zasad o w ysokim n aład o w an iu czynnikiem i te m aty czn y m o dniesieniu sk a l do badanego pojęcia.

c) A naliza d an y c h em pirycznych.

A naliza d an y c h em pirycznych polega n a zastosow aniu podanego przez O sgooda i jego w spó łp raco w n ik ó w w p ra c y „T he M easu rem en t of M ea­ n in g ” (1957, s. 85—91) p o stęp o w an ia statystycznego, którego końcow ym efe k te m je st m a cie rz u jm u ją c a w za jem n e odległości pom iędzy d ążeniam i p refe ro w a n y m i przez d a n ą osobę. M acierz ta w yliczana je st w edług w zoru:

Du — odległość liniow a pom iędzy p u n k ta m i w sem an ty czn ej p rz e ­ strz e n i re p re z e n tu ją c y m i pojęcia i oraz 1.

du — różnice pom iędzy w sk aź n ik a m i liczbow ym i pojęć i oraz 1 w ty m sam y m w y m ia rz e p rz e strz e n i sem an ty czn ej — j D alszym etap e m analizy je st p rze d staw ie n ie m acierzy o trzy m an ej dla k aż d ej b a d a n e j osoby n a w y k re sie graficznym , k tó ry u ła tw ia r o z p a try ­ w an ie zależności pom iędzy w szy stk im i dążen iam i, gdyż um ożliw ia p rz e d ­ sta w ia n ie d ążeń życiow ych d an ej osoby n a k o n tin u u m od n a jm n ie j p r e ­ ferow anego do n a jb a rd z ie j p referow anego. W ykreślenie takiego k o n tin u ­ um je s t m ożliw e dzięki zastosow aniu do b a d a n ia tylk o jednego w y m ia ru , a m ianow icie w arto śc io w an ia (w p rz y p a d k u użycia w iększej liczby w y ­ m ia ró w g raficzn y w y k re s odległości liniow ych m iędzy p ojęciam i p rz y ­ b ie ra postać m odelu przestrzennego).

C h a ra k te ry sty c z n ą cechą D y fe re n cjału S em antycznego je st to, że o w y ­ sokiej p re fe re n c ji danego dążenia m ów i jego w ysoki śre d n i w skaźnik liczbow y, p ow odujący zarazem , że n a k o n tin u u m dążenie to zn a jd u je się w g ru p ie d ążeń w ysoko p re fe ro w a n y c h przez d an ą osobę. T ak w ięc poszczególne d ąż en ia w łaściw e dla osoby u k ła d a ją się n a ta k im k o n ti­ n u u m w p ew n e g ru p y (konfiguracje) c h a ra k te ry z u ją c e się b lisk ą odległo­ ścią liniow ą. Jednocześnie g ru p y te ja k o całości są jednakow o p re fe ro

w ane, lu b nie p refero w an e. O p iera jąc się n a cesze D y feren cjału S em a n ­ tycznego, w noszącej o tym , że o p re fe re n c ji dążen ia św iadczy jego w sk aźn ik liczbow y, co z kolei zaznacza się jego położeniem na k o n tin u ­ um , d la każd ej b a d a n e j osoby w y b iera się k o n fig u ra c ję dążeń o n a jw y ż ­ szym w sk aź n ik u liczbow ym . W ażna je st te ż m a ła odległość liniow a m ię ­ dzy d ążen iam i w chodzącym i w sk ład ta k ie j k o n fig u ra cji.

P rz ed sta w io n a poniżej m acierz zależności liniow ych pom iędzy d ąż e­ n ia m i życiow ym i i g raficzne u ję c ie jej n a w y k re sie je st końcow ym e ta ­ pem takiego p ostępow ania badaw czego w p rz y p a d k u je d n ej z p rz e b a d a ­ nych osób (M arta, K. 1. 34):

N um er dążenia * 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 X 2 3 X 3 3 6 X 4 4 7 1 X 5 7 4 11 11 X 6 12 9 15 16 5 X 7 5 2 8 9 2 7 X 8 5 2 8 9 2 7 0 X 9 8 6 12 13 2 9 4 4 X 10 3 6 0 1 10 15 8 8 12 X 11 3 0 6 7 4 9 2 2 6 8 X 12 1 2 4 5 6 11 4 4 8 4 2 X 13 0 3 3 4 7 12 5 5 9 3 3 1 14 3 6 0 1 10 15 8 3 12 0 6 4 X 3 X M acierz odległości liniow ych pom iędzy dążen iam i życiow ym i 1 (przed staw io n y m i w części 4a arty k u łu ).

... 14

3 10 1 12

14 13 11

G raficzna ilu s tra c ja dan y ch z m acierzy.

Po p rze d sta w ie n iu danych teo rety czn y ch i em pirycznych należałoby zw rócić uw agę n a w ażny problem , któ reg o rozw iązanie w a ru n k u je po ­ praw ność przy jęteg o p ostępow ania badaw czego. W ydaje się, że d ec y d u ­ jące znaczenie d la tego ty p u b ad a ń m a zgodność w yodrębnionych d ą ­ żeń życiow ych z założeniam i p rz y ję te j do a n a liz y zachow ania te o rii osobowości i m otyw acji. M a to znaczenie p rzede w szystkim w k linicznej analizie o trzy m an y ch za pom ocą D y fe re n cjału Sem antycznego w y n i­ ków.

5. W nioski końcow e

a) D y fe re n cjał S em antyczny je st n arzędziem , k tó re pozw ala an a liz o ­ w ać k ie ru n e k te n d e n c ji rozw ojow ych — p refero w an e dążen ia życiow e, oraz jakościow e elem enty ro zw oju — su b ie k ty w n e znaczenie p ew nych faktów , zachow ań. W św ietle p rzep ro w ad zo n y ch rozw ażań m a to szcze­ gólne znaczenie w analizie ak ty w n o ści o p a rte j n a eg zystencjalnych i h u ­ m an isty czn y ch te o ria c h osobowości i m o ty w a cji, d la k tó ry ch pojęcie d ą ­

żenia życiow ego w y d aje się być podstaw ow e.

b) D y fe re n cjał S em antyczny m ierzy k o n o ta cy jn e znaczenie pojęć w aspekcie em ocjonalnego u sto su n k o w a n ia się do desygnatów ; dlatego te ż p rzy po m iarze p o sta w i p re fe re n c ji dążeń życiow ych te n ich a sp ek t je st p rzed e w szystkim uw zględniony. S tan o w i to jednocześnie pew ne o g ra ­ niczenie m etody, ze w zględu na fa k t, że w n ie k tó ry ch p rzy p a d k ach w ażn e je s t d en o tac y jn e znaczenie pojęcia.

c) K oncep cja rep rez en ta cy jn e g o p rocesu pośredniego stanow i w y s ta r ­ czające u za sa d n ien ie d la stosow ania D y fe re n cjału S em antycznego w b a ­ d an iac h klinicznych, m im o, że m e to d a ta p rzeznaczona je st głów nie do b a d a ń sem antycznych.

d) Z a le tą D y fe re n cjału S em antycznego je st m ożliw ość jego m o d y fi­ k a c ji w zależności od celu badań. U życie go do b ad a n ia p re fe re n c ji dążeń życiow ych je st jed n y m z w ielu jego m ożliw ych zastosow ań.

e) W yniki u zyskiw ane za pom ocą D y fe re n cjału S em antycznego pozw a­ la ją stosow ać w iele an aliz sta ty sty c zn y c h ; an a liz a czynnikow a d a je m o­ żliw ość u sta la n ia w y m iaró w sem antycznych, a an aliza odległości lin io ­ w ych d a je pod staw y do w y k ry w a n ia sem antycznych podobieństw i ró ż­ nic pom iędzy pojęciam i.

f) D y fe re n cjał S em antyczny je st m eto d ą, k tó rą cechuje duża łatw ość sto so w an ia w b a d a n ia c h em pirycznych.

S k ale przy m io tn ik o w e w y m ia ru w arto śc io w an ia D y feren cjału S em in a ry jn eg o C. E. O sgooda (1957, s. 53—55).

Z ałącznik I

1. d o b ry (good)

2. d a je poczucie

bezpieczeń-zły (bad)

nie d a je poczucia

bezpie-ta b l. V.1 stw a (safe)

3. nieegoistyczny (altru istic) 4. p rzy ja zn y (friendly) 5. zgodny (harm onious) 6. p o ciąg a jąc y (tasty)

7. sp rz y ja ją c y (fortunate)

cz eństw a (dangerous) egoistyczny (egoistic) nie p rz y jaz n y (unfriendly) niezgodny (dissonant) o d p y ch ający (distasteful) n ie sp rz y ja ją c y tabi. V.1 ta b i. V.5 ta b i. V.6 tabi. V.9 ta b i. V.14 tabi. V.15 (u n fo rtu n a te)

8. celow y (m eaningful) 9. sensow ny (m eaningful) 10. k o rzy stn y (useful) 11. w ażny (im p o rtan t) 12. postępow y (progresive) 13. szczery (true)

14. p ozytyw ny (positive) 15. godny sz ac u n k u (reputable)

bezcelow y (m eaningless) tabi. V.17 bezsensow ny tabi. V.17

(m eaningless)

n ie k o rz y stn y (useless) tabi. V.18 niew ażny (u n im p o rtan t) tabi. V.18 zacofany (regresive) tabi. V.19 fałszyw y (false) ta b i. V.20 n eg aty w n y (negative) tabi. V.21 niegodny szacu n k u tabi. V.2I2

(disrep u tab le)

Z ałącznik II

W spółczynniki stało ści p o m ia ru p re fe re n c ji d ążeń życiow ych b ad an y ch za pom ocy D y fe re n cjału S em antycznego C.E. Osgooda.

W skaźnik r tt N — 60

1. W iara w B oga .82

2. M iłość .76

3. R ealizacja sw ojego za d an ia i m isji życiow ej .63

4. P ra c a .78

5. W iedza .75

6. S zacunek do siebie .59

7. S p ra w ied liw e i odpow iedzialne p ostępow anie .67 w sto su n k u do innych

8. R odzina .79

9. D obra m a te ria ln e .61

10. Życie bez m a sk i i pozy .72 11. W ysoka pozycja społeczna .61 12. Z n alezienie w łasnego m iejsca w św iecie .56 13. U znanie i szacunek ze stro n y innych .69 14. W olność i niezależność .62

B ib lio g rafia

1. D ąbrow ski Κ .: Z d ro w ie p sy ch ic zn e a w artości lu d zk ie , W arszaw a, P T H P , 1974.

2. K u rc z I.: P syc h o lin g w isty ka , W arszaw a, PW N , 1976.

3. M arks I.M.: P a tte rn s o f m ea n in g in p sy ch ia tric patiens, M audsley M onographs, No. 13, O xford U n iv ersity P re ss, 1965.

4. M arody M.. S en s te o re ty c zn y a sens e m p ir y c zn y pojęcia p o sta w y, W arszaw a, PW N , 1976.

5. M aslow A.H.: A th e o ry o f m eta m o tiv a tio n : T h e biological rooting of th e V a lu e -L ife , „J. h u m a n istic P sychol.” , 7(1967) 2, 93—127.

6. N ew com b T.M., T u rn e r R.H., C onverse P.E.: Psychologia społeczna, tłum . zbiorow e, W arszaw a, PW N, 1970.

7. Osgood C.E.: T h e n a tu re and m e a su re m e n t o f m eaning, „Psychol. B ull.”, 49 (1952) 197—237.

8. Osgood C.E., Suci G .J., T an n e n b au m P.H .: T h e m ea su re m e n t o f m ea n in g , U rb a n a , U n iv ersity of Illin o is P re ss, 1957.

9. Osgood C.E.: E xp lo ra tio n in se m a n tic space: A personal diary, „J. soc. Issu es”, n. 27 (1971) 5—64.

10. R ogers C.: O n becom ing a person, B oston, H. M ifflin, 1961.

U . Ś leszyński D., W iśniew ski A.: Z agadnienie m o ty w a c ji w u ję c iu A b ra h a m a H. M aslow a, „S tu d ia P hilos. C h rist.” , 12 (1976) 1, 229—241. 12. W iśniew ski A., Ś leszyński D.: K o n cep cja hierarchicznej s tr u k tu r y

p o trzeb w h isto rii A b ra h a m a H. M aslow a, „S tu d ia Philos. C h rist.”, 12 (1976) 2, 191—9.

13. W ysokińska T., M atuszew ski A.: O cena pojęć p sy ch o te ra p eu tyc zn yc h , „P rzegląd P sychologiczny”, 16 (1973) 2, 223—241.

14. Ż ukow ski N.: D yfe re n cja ł se m a n ty c zn y ja k o m etoda pom iaru ocen e ste ty c z n y c h , „S tu d ia E ste ty cz n e”, n. 10 (1973) 267—380.