Tadeusz Ślipko
Doświadczenie i celowość a
podstawy etyki normatywnej
Studia Philosophiae Christianae 19/2, 202-221
U w a g a od R e d a k c ji: W p ra w d z ie św . A m b ro ż y n ie w y s u w a p o s tu la
tu z n ie s ie n ia n ie w o ln ic tw a , a le w ty m w z g lę d z ie je g o s ta n o w is k o je s t w y ra z e m d o k tr y n y i p r a k t y k i ó w czesn eg o K o śc io ła id e n ty c z n e g o z d o k tr y n ą i p r a k t y k ą K o ścio ła a p o sto lsk ie g o (św. P a w e ł). J e d n a k ż e ju ż k ilk a l a t te m u z a u w a ż o n o , że p rz e z n a u k ę o lu d z k ie j n a tu r z e i c h rz e ś c ija ń s k ie j g o d n o śc i n ie w o ln ik a K o śció ł d o k o n a ł w św ie c ie s t a r o ż y tn y m w ię k sz e j r e w o lu c ji, a n iż e li ta , k tó r ą z a m ie rz a ł S p a r ta k u s . T e n te ż p ro c e s p r z y g o to w a ł id e o w y g r u n t p o d p ó ź n ie jsz ą e w o lu c ję g o sp o d a rc z o -s p o łe c z n ą w e w s k a z a n y m k ie r u n k u .
T A D E U S Z Ś L IP K O S J
DOŚWIADCZENIE I CELOWOSC A PODSTAWY ETYKI NORMATYWNEJ
U w a g i n a m a r g in e s ie p ra c F. W . B e d n a rs k ie g o O P : L ’E x p é r ie n c e d a n s
l’é th iq u e e u d é m o n is te . L a n é c e ss ité d es p r é m is s e s e m p ir iq u e s e n m o ra le ,
R o m a 1979. O c e lo w o śc io w e u jm o w a n ie m o ra ln o ś c i i n o r m e ty c z n y c h , R o c z n ik i F ilo z o fic z n e R . 17: 1979, z. 2, s. 129— 14 3 1.
1. C zęść sp ra w o z d a w c z a : a) W a r u n k i r e i n te r p r e ta c j i e ty k i c h rz e ś c i ja ń s k ie j. b) Ic h z a sto so w a n ie w a n tro p o lo g ii, e u d a jm o n o lo g ii, a k s jo m a - ty c e , se m io ty c e , a k sjo lo g ii i d e o n to lo g ii e ty c z n e j. 2. C zęść k ry ty c z n a : a) D o ś w ia d c z e n ie w tr a d y c y jn e j e ty c e c h rz e ś c ija ń s k ie j, b) P o z n a n ie d u s z y lu d z k ie j a d o ś w ia d c z e n ie , c) N a tu r a szczęścia d o sk o n a łe g o a z d o ln o śc i p o z n a w c z e ro z u m u lu d z k ie g o , d) Is to ta u p r a w n ie n ia i p o w in n o śc i m o r a ln e j, e) P r o b le m in te r p r e ta c ji „ sk ło n n o śc i n a tu r a ln y c h ” , f) Z a k re s z m ie n n o śc i n o rm p r a w a n a tu r a ln e g o , g) P o d s u m o w a n ie . 3 C zęść p o le m ic z n a . 1. C zęść s p ra w o z d a w c z a a) W a ru n k i r e i n te r p r e ta c j i e ty k i c h rz e ś c ija ń s k ie j Z d a n ie m a u to r a w y m ie n io n y c h p r a c w s p ó łc z e s n a e ty k a c h rz e ś c ija ń s k a w y m a g a d w u z a sa d n ic z y c h k o r e k tu r . P ie r w s z a z n ic h d o ty c z y ro li d o św ia d c z e n ia w b a d a n ia c h e ty c z n y c h i z m ie rz a do teg o , a b y p r z y w ró c ić m u n a le ż n e m ie js c e w o k re ś la n iu p o d s ta w o w y c h p o ję ć m o r a l n y ch . W d ru g ie j ch o d z i o n a c z e ln ą z a s a d ę e ty c z n ą . W m y ś l w y w o d ó w a u to r a z a s a d ą t ą w in n a b y ć id e a c e lu o sta te c z n e g o . W y m ie n io n e p o s tu la ty w y n ik ły z a n a liz y w sp ó łc z e sn e g o s ta n u filo z o fic z n e j m y ś li e ty c z n e j, w ty m ró w n ie ż c h rz e ś c ija ń s k ie j. W p r z e k o n a n iu a u to r a ro z w ó j e ty k i n a p r z e s tr z e n i o s ta tn ic h s tu l a t p o sz e d ł w n ie w ła ś c iw y m k ie r u n k u . B ra k k o n ta k tu p o zn aw czeg o z o b ie k ty w n ą rz e c z y w is to śc ią o d b ił się szczeg ó ln ie u je m n ie n a te o r ii p r a w a n a tu r a ln e g o . D oszło do teg o , że n a w e t „ n o w o ż y tn i s c h o la s ty c y ” z a tr a c ili z ro z u m ie n ie d la je g o te le o lo g ic z n y c h w y m ia r ó w n a rz e c z in t e r p r e ta c ji le g a lis ty c z n e j. W s k u te k teg o p o ję c ie p r a w a n a tu r a ln e g o s ta ło się w k o ń c u s te re o ty p e m , p rz y p o m o c y k tó r e g o m o ra liś c i i p o lity c y u s p r a w ie d liw ia li „ w sz e lk ie
1 W y m ie n ia n e w ty t u le p u b lik a c je O. B e d n a rs k ie g o w d a ls z y m c iąg u ro z w a ż a ń b ę d ą c y to w a n e w s k ró c ie : L ’E x p é r ie n c e o raz O c elo -
ło tro s tw a p o lity c z n e ” 2, ja k te g o d o w o d zi p r z y k ła d H itle r a i M u sso li- niego. A z a te m n a k a z e m c h w ili je s t s p ro w a d z ić e ty k ę n a g r u n t d o ś w ia d c z e n ia i n a d a ć je j a u te n ty c z n ą , te le o lo g ic z n ą , n a id e i c e lu o s ta tecz n eg o o p a r tą in te r p r e ta c ję . D o p ie ro w ta k i m u ję c iu e ty k a b ę d z ie m o g ła s p e łn ić sw o je w ła ś c iw e z a d a n ie i u k a ż e lu d z io m tw ó rc z e d ro g i ich m o ra ln e g o p o s tę p o w a n ia .
b) Z a s to s o w a n ie w s k a z a n y c h w a ru n k ó w
Z d a n ie m a u t o r a p ro c e s o d n o w y e ty k i c h rz e ś c ija ń s k ie j m a się w ię c ro zp o cząć od r e h a b i li ta c j i r o li d o św ia d c z e n ia w te j ety ce . W s k u te k teg o k lu c z e m do z ro z u m ie n ia is to tn e g o s e n s u c a łe j je g o k o n c e p c ji m u si b y ć o b ja ś n ie n ie te g o w ła ś n ie p o ję c ia . Id z ie w ię c o to, co O. B e d n a r sk i ro z u m ie p rz e z „ d o św ia d c z e n ie ” . Z w ła s n y c h je g o u s t d o w ia d u je m y się, że ozn acza ono „św ia d o m o ść u p r a w n ie n ia b ą d ź z o b o w ią z a n ia , k tó ra o d n o si się do p o s tę p o w a n ia lu d z k ie g o , a b y s ta ło się ono zg o d n e z n a jw y ż s z y m i id e a ła m i lu d z k ie g o ż y c ia ” 3. T a w sz a k ż e o g ó ln ie z a r y so w a n a f o r m u ła z a w ie ra w sw ej tr e ś c i k ilk a e le m e n ta r n y c h s k ła d n i ków , w ś ró d k tó r y c h w y ró ż n ić n a le ż y św ia d o m o ść d o b ra lu b z ła p o szczeg ó ln y ch z a c h o w a ń lu d z k ic h , o k re ś lo n y c h k o n k lu z ji w y s n u ty c h z ty ch z a sa d , s ą d ó w p ra k ty c z n y c h o d n o śn ie do k o n k r e tn y c h d e c y z ji, ja k ró w n ie ż ic h z a s to s o w a n ia w d z ia ła n iu i r e a k c j i s u m ie n i a 4. W y m ie n io ne s k ła d n ik i d o ś w ia d c z e n ia są d o s tę p n e o b s e rw a c ji, d z ię k i cz e m u d a d zą się w y ra z ić w fo r m ie z d a ń e m p iry c z n y c h . W p ra w d z ie w a rto ś c i m o ra ln e n ie w y d a ją się m o ż liw e do b e z p o śre d n ie g o u ję c ia p o z n a w c z e go, n ie m n ie j je d n a k s ta ją się d o s tę p n e d o św ia d c z e n iu w sw y c h s k u t k a c h . Z a ta k ie z aś s k u tk i a u to r u z n a je w y s tę p u ją c e w p o d m io ta c h r o z u m n y c h sk ło n n o ś c i do s p e łn ia n ia a k tó w m o r a ln ie w a r to ś c io w y c h 5. W ty m te ż d u c h u i n t e r p r e tu je s ta n o w is k o św . T o m a s z a 8. A k w in a ta o p o w ia d a ją c się po s tro n ie e m p irii s to s u je je d n a k ró w n o c z e śn ie d e d u k cję w z a k re s ie a k s jo m a tó w ro z u m o w y c h . N a te j p o d s ta w ie a u to r k w a lif ik u je o sta te c z n ie s ta n o w is k o św . T o m a sz a (z k tó r y m się w p e łn i so lid a ry z u je ) ja k o „ e m p iry z m u m ia r k o w a n y ” 7.
D a lsz y ciąg w y w o d ó w O. B e d n a rs k ie g o — to w ła ś n ie u k a z y w a n ie ob ecn o ści e le m e n tó w d o św ia d c z e n ia n a n a jw a ż n ie js z y c h p o z io m a c h f i lozof ic z n o -e ty c z n e j m y ś li T o m a sz o w e j. R o zp o czy n a tę p r a c ę od a n t r o po lo g iczn y ch p o d s ta w filo zo fii m o ra ln o śc i, n a s tę p n ie zaś o m a w ia e m p iry c z n e im p lik a c je to m is ty e z n e j te le o lo g ii, a k s jo m a ty k i, se m io ty k i, a w re sz c ie a k s jo lo g ii i d e o n to lo g ii. Z o b s z e rn y c h w y w o d ó w a u to r a w y łu s k a m y je d y n ie c ie k a w sz e m o m e n ty . A n tro p o lo g ia to m is ty c z n a — d o b rz e to w s z y s tk im w ia d o m o — p o j m u je c z ło w ie k a ja k o s u b s ta n c ja ln ą je d n o ś ć d u sz y i c ia ła . A u to r p o d tr z y m u je tę te z ę , a le z g o d n ie z n a c z e ln ą o r ie n ta c ją sw o ic h p o g lą d ó w u w aża, że is tn ie n ie d u sz y s ta n o w i f a k t e m p i r y c z n y 8. C o p r a w d a , je s t 2 F . W. B e d n a rs k i, D y n a m ic z n y c h a r a k te r p r a w a n a u tr a ln e g o w
u ję c iu św . T o m a s z a z A k w i n u , w : S tu d ia i M a te ria ły , In s t. S tu d ió w
K o śc ie ln y c h w R zy m ie, R z y m 1972, s. 9; p a r. O c e lo w o śc io w e u jm o w a n ie , s. 137; L ’E x p é r ie n c e , s. 3. 3 L ’E x p é r ie n c e , s. 10. 4 Dz. cy t., s. 10— 11. 5 Dz. cy t., s. 13. 8 Dz. cy t., s. 18. 7 T am że. • Dz. cy t., s. 21.
to d o św ia d c z e n ie p o ś re d n ie , p o n ie w a ż is tn ie n ie d u sz y u k a z u je się n a m p o p rz e z s p e łn ia n e p rz e z n a s a k ty , m im o w sz y stk o t a k i sp o s ó b p o z n a w a n ia w y s ta rc z y , a b y z d a n iu s tw ie rd z a ją c e m u is tn ie n ie d u sz y lu d z k ie j n a d a ć p o s ta ć z d a n ia e m p iry c z n e g o . N a s tę p n ie b io rą c p o d u w a g ę tw o rz o n e p rz e z in te le k t p o ję c ia p o w sz e c h n e m o ż n a u s ta lić c h a r a k t e r y s ty c z n ą d la d u sz y lu d z k ie j cech ę n ie m a te r ia ln o ś c i, czy li d u ch o w o ści. W ie lo ra k a o g ra n ic z o n o ść c z ło w ie k a d a je m u w re sz c ie d o św ia d c z a ln e o d czu cie „ p o tr z e b y ” . W ro z u m ie n iu a u to r a je s t to „ s ta n c z ło w ie k a w o d n ie s ie n iu do te g o , czego m u b r a k u j e do r e a liz o w a n ia w ła ś c iw y c h m u c e ló w ” 9, to zaś „co z a s p o k a ja p o tr z e b ę ja k ie g o ś b y tu s ta n o w i je g o d o b ro i p r z y b ie r a d la n ieg o cech ę w a r to ś c i” 10. W ielo ść p o tr z e b w a r u n k u j e w ie lo ść d ó b r. C zło w iek tw o rz ą c je z b io ro w y m w y s iłk ie m p o k o le ń b u d u je ró w n o c z e śn ie ś w ia t sw o je j w ła s n e j lu d z k ie j k u ltu r y .
T e le o lo g ia to m isty c z n a k o n c e n tr u je się n a zjiawiisku celu. D la a u to r a is to tn e je s t to , że „bez p rz e s ła n e k e m p iry c z n y c h n ie m o ż n a d o jść do p o ję c ia c e lu a k tu lu d z k ie g o , a ta k ż e ż y c ia in d y w id u a ln e g o i sp o łeczn eg o c z ło w ie k a ” Ił. D o ś w ia d c z e n ie p o u c z a ta k ż e , że lu d z ie są z g o d n i w p r a g n ie n iu o sią g n ię c ia p e łn i sw o je g o b y tu p rz e z z a s p o k o je n ie w s z y stk ic h p o trz e b . S ta w ia ich to w o b liczu ce lu o sta te c z n e g o , k tó r y n ie je s t ju ż p o d p o rz ą d k o w a n y celo w i w y ż sz e m u od sieb ie, sa m zaś je s t c e le m d la w sz y s tk ic h in n y c h celów . R e a ln e g o is tn ie n ia te g o ro d z a ju c e lu o s t a te czn eg o d o w o d zi a u to r p r z y p o m o c y z a p o ży czo n ej od św . T o m a sz a a r g u m e n ta c ji: cel o s ta te c z n y m u s i istn ie ć , p o n ie w a ż inalczej n ie m o ż n a b y w ogóle w y ja ś n ić św ia d o m e g o z a m ie rz e n ia ja k ie g o k o lw ie k lu d z k ie go d z ia ła n ia . D z ia ła n ie to b o w ie m z a k ła d a zaw sze ja k iś ceł, z a m ie rz e n ie zaś te g o c e lu b y ła b y n ie m o ż liw e bez o d n ie s ie n ia go do in n e g o c e lu. T rz e b a b y w ię c w p o s z u k iw a n iu te g o celu p o s u w a ć się co ra z d a le j i b ą d ź te n p ro c e s p rz e d łu ż a ć w n ie sk o ń czo n o ść, co je s t a b s u r d e m , b ą d ź p r z y ją ć is tn ie n ie ce lu n ie w y m a g a ją c e g o o d n ie s ie n ia do in n e g o celu , czy li c e lu o sta te c z n e g o . N ie le ż y je d n a k w m o cy filo zo fii, a ty m b a rd z ie j n a u k szczeg ó ło w y ch d a ć a d e k w a tn ą o d p o w ie d ź n a p y ta n ie , co je s t ce le m o s ta te c z n y m c z ło w ie k a n a ziem i. P e łn e w y ja ś n ie n ie te j z a g a d k i d a je d o p ie ro O b ja w ie n ie 12. A k s jo m a ty k a e ty c z n a b a d a p ro c e s fo r m u ło w a n ia p ie rw s z y c h z a sa d e ty c z n y c h . M o żn a p o m in ą ć re f le k s je a u to r a n a d g e n e ty c z n y m a s p e k te m te g o p ro c e s u ; is to tn y sen s p ro b le m u a k s jo m a ty c z n e g o k r y je się w a s p e k c ie m e to d o lo g ic z n y m . Id z ie o to, a b y w y ja ś n ić p ie r w o tn e ra c je ś w ia d c z ą c e o n ie p o d w a ż a ln e j słu sz n o śc i z a sa d y : n a le ż y czy n ić to, co d o b re , a u n ik a ć teg o , co złe. A u to r w id z i je — za św . T o m a sz e m — w „ s k ło n n o śc ia c h n a t u r a ln y c h ” do s p r a w ia n ia d o b ra . A u to r p rz y z n a je , że s f o rm u ło w a n a p o d ich w p ły w e m z a s a d a m a e w id e n c ję a n a lity c z n ą : p o ró w n a n ie tr e ś c i p o ję ć d o w o d z i je j p ra w d z iw o śc i. O bok te g o z n a jd u je o n a p o tw ie r d z e n ie ró w n ie ż ze s tr o n y d o św ia d c z e n ia : w sz y sc y lu d z ie ż y w ią p rz e ś w ia d c z e n ie , że n a le ż y z a s p o k a ja ć p o tr z e b y z g o d n e z r o z u m em , u n ik a ć zaś teg o , co się te m u s p r z e c iw ia 13.
R o z w a ż a n ia a u to r a n a te m a t e m p iry c z n y c h e le m e n tó w se m io ty k i, czy li d y s c y p lin y b a d a ją c e j ję z y k ja k o zb ió r z n a k ó w o ra z ich zn aczeń ,
9 Dz. cyt., s. 28. 10 T am że.
11 D z. cy t., s. 33. u Dz. cy t., s. 36, 38. 13 Dz. cy t., s. 53.
poza k r ó tk im i u w a g a m i o p o tr z e b ie b u d o w a n ia śc isły c h d e fin ic ji w e ty c e n ie w n o sz ą c ie k a w sz y c h m o m e n tó w . N a to m ia s t c h o ć b y szk ico w y za ry s a k s jo lo g ii e ty c z n e j z a s łu g u je n a u w a g ę .
A u to r w y c h o d z i z za ło ż e n ia , że w a rto ś ć o zn acza „ zd o ln o ść o k re ś lo nego d o b ra do z a s p o k o je n ia ja k ie jś p o tr z e b y ży cio w ej b ą d ź te ż j a kiegoś p ra g n ie n ia (q u e lq u e a sp ira tio n ) lu d z k ie g o ” 14. S p e c y fik a w a r to ści m o r a ln y c h s p ra w ia , że n ie je s t rz e c z ą ła t w ą u s ta lić k r y t e r ia p r a w dziw ości s ą d ó w w a rto ś c iu ją c y c h . M a r ita in n p . o d m a w ia są d o m w a r t o śc iu ją c y m śc isły c h w a lo ró w p o z n a w c z y c h w id z ą c w n ic h ty lk o s ą d y „na k s z ta łt sk ło n n o ś c i” (pa r m o d e d ’in c l in a t io n ) 15. A u to ra to w y jaśm ie- nie n ie z a d o w a la . Z e sw e j w sz a k ż e s tr o n y o g ra n ic z a się ty lk o do stw ie rd z e n ia , że p o z n a n ie w a rto ś c i s ta n o w i część s k ła d o w ą m o ra ln e g d d o św ia d c z e n ia lu d z k o śc i, d a ls z ą zaś u w a g ę p o św ię c a z a g a d n ie n iu m o ra ln e j s p e c y f ik a c ji a k tu lu d z k ie g o . K ła d z ie n a c is k n a e m p iry c z n ą p o - z n a w a ln o ść o k o liczn o ści a k tu i celu s p r a w c y c z y n u ja k o in te g ra ln y c h sk ła d n ik ó w m o r a ln e j w a rto ś c i a k tu , j a k ró w n ie ż n a r e la c ję a k tu do ro z u m n e g o c h a r a k t e r u b y tu lu d z k ie g o (d la r a tio n a lité de l’ê tr e h u
m aine) 16. W z a k o ń c z e n iu te g o p u n k tu ro z w a ż a ń k r e ś li o g ó ln y z a ry s
T o m aszo w ej te o r ii c n ó t o czy w iście ze sz czeg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m ich p o w ią z a ń z e m p iry c z n ie p o z n a w a ln y m ic h p o d ło ż e m i fu n k c jo n o w a n iem w m o r a ln y m p o s tę p o w a n iu cz ło w ie k a .
D e o n to lo g ic z n y a s p e k t m o ra ln o ś c i s p r o w a d z a a u to r o s ta te c z n ie do k ilk u p o d s ta w o w y c h s t r u k tu r , w ś ró d k tó r y c h n a czoło w y s u w a ją się p o w in n o ść (d e v o ir ou o b lig a tio n ) i u p r a w n ie n ie (.droit), p ra w o (loi) i p ra w o n a t u r a l n e (loi n a tu r e lle ). Is tn ie n ie i o b ie k ty w n y c h a r a k t e r p o w in n o śc i i u p r a w n ie n ia w y ja ś n ia a u to r z g o d n ie z p r z y ję tą p rz e z w ie lu to m is tó w k o n c e p c ją : ich m o r a ln ą rz e c z y w is to ść o k re ś la o sta te c z n ie r e la c ja a k tu lu d z k ie g o do c e lu o sta te c z n e g o . K ie d y a k t je s t k o n ie c z n y do o sią g n ię c ia o sta te c z n e g o c e lu c z ło w ie k a , w ó w c z a s m a m y do c z y n ie n ia z p o w in n o śc ią p o z y ty w n ą w y ra ż o n ą w fo r m ie o d p o w ie d n ie g o n a kazu. J e ż e li je d n a k do o sią g n ię c ia c e lu o sta te c z n e g o j e s t rz e c z ą k o n ie c z n ą z a n ie c h a n ie ja k ie g o ś d z ia ła n ia , w ó w c z a s za c h o d z i p o w in n o ść n e g a ty w n a p r z y b ie r a ją c a z n o w u p o s ta ć m o ra ln e g o z a k a z u 17. K o n s e k w e n tn ie — z d a n ie m a u to r a — k ie d y n ik t n ie je s t z o b o w ią z a n y do n ie s p e łn ie n ia o k re ś lo n e g o a k tu , w ó w c z a s k a ż d e m u w o ln o s p e łn ić te n a k t, a to zn aczy , że za c h o d z i z ja w is k o u p r a w n ie n ia p o z y ty w n e g o . S tw a rza ono p o d s ta w ę d la m o ra ln e g o „ d o z w o le n ia ” 18 i d o ty c z y a k tu , k tó r y je s t z g o d n y z o s ta te c z n y m ce le m c z ło w ie k a , a le n ie k o n ie c z n y do je g o o s ią g n ię c ia I9. K ie d y zaś w o ln o k a ż d e m u n ie s p e łn ia ć d a n e g o a k tu , w ó w czas p r z y s łu g u je c z ło w ie k o w i u p r a w n ie n ie n e g a ty w n e o d n o szące się do d z ia ła n ia , k tó r e a n i n ie p ro w a d z i do c e lu o sta te c z n e g o , a n i n ic je s t z n im sp rz e c z n e , czy li je s t m o r a ln ie o b o ję tn e .
F u n d a m e n te m u p r a w n ie ń je s t p r a w o (la loi), p rz e z k tó r e a u to r ro z u m ie „ p o rz ą d e k u s ta n o w io n y ro z u m n y m a k te m p ra w o d a w c y d la d o b ra w sp ó ln e g o o k re ś la n e j sp o łe c z n o śc i” 20. P o r z ą d e k te n o p ie ra się n a s tw ie rd z a ln y m p rz y p o m o cy d o św ia d c z e n ia s w o is ty m „ s k o o rd y n o w a n iu 14 Dz. c y t., s. 58. 15 Dz. cy t., s. 65—66. 18 Dz. cy t., s. 70. 17 Dz. cy t., s. 88. 18 Dz. c y t , s. 89; p a r. O ce lo w o śc io w e u jm o w a n ie , s. 134. 19 Dz. cy t., s. 90. 29 Dz. cy t., s. 94.
s t r u k t u r y i f u n k c jo n o w a n ia lu d z k ie j o so b o w o ści” 21. R o z p a try w a n y w c a ło k s z ta łc ie p sy c h o fiz y c z n y c h w ła d z c z ło w ie k a n o si u a u to r a n a z w ę „ p ra w a p rz y ro d z o n e g o ” 22, z w a n e g o te ż „ p ra w e m n a tu r a ln y m ” . N o r- m o tw ó rc z a m oc te g o p r a w a m a sw e ź ró d ło w s k ło n n o śc ia c h n a t u r a l n y c h , a le p r z e k s z ta łc a się w rz e c z y w is te n o rm y , czy li r e g u ły m o ra ln e g o p o s tę p o w a n ia d o p ie ro d z ię k i ro z u m o w i o k re ś la ją c e m u d o b ro , k tó r e n a le ż y czynić, o raz zło, k tó re g o n a le ż y u n ik a ć , a b y o sią g n ą ć cel o s ta te czny. R o zu m te n u s ta la r a c jo n a ln e lu b e m p iry c z n e r a c je u z a s a d n ia ją ce n o rm y p r a w a n a tu r a ln e g o , j a k ró w n ie ż p r z y p a d k i z m ie n n o śc i ich z a s to s o w a ń w k o n k r e tn y c h s y tu a c ja c h lu d z k ie g o życia. Z d a n ie m a u to r a u k a z a n ie „ ro li ro z u m u o ra z s k ło n n o śc i n a tu r a ln y c h w u jm o w a n iu ... e ty c z n y c h n o rm p r a w a n a tu r a ln e g o ” u ła tw ia u z a s a d n ie n ie ty c h ż e n o rm . „ W s k a z u je b o w ie m , że s to s u ją c się do ty c h n o r m z a s p o k a ja m y p o tr z e b y ży cia lu d z k ie g o , d o s k o n a lim y je , u rz e c z y w is tn ia m y n a s z e c z ło w ie c z e ń stw o ” 23.
N a o d n o to w a n ie z a s łu g u je w re sz c ie z d a n ie , w k tó r y m a u to r w y p o w ia d a sw ó j p o g lą d n a n ie z m ie n n e i z m ie n n e a s p e k ty p r a w a n a t u r a l neg o . „ P ra w o p rz y ro d z o n e z w a n e n a tu r a ln y m o p ie ra się n a n a tu r z e lu d z k ie j p o jm o w a n e j ... ja k o d y n a m ic z n a z a s a d a sw o iste g o d la lu d z i d z ia ła n ia . T a k p o ję ta n a tu r a lu d z k a je s t ź ró d łe m d z ia ła n ia d o sto so w a n eg o do o k o liczn o ści p o d m io tu , p rz e d m io tu , czasu , m ie js c a , tw o rz y w a itd . O tóż o k o liczn o ści te u le g a ją z m ia n o m . W ty m z n a c z e n iu n a tu r a lu d z k a s to s u ją c się do ty c h z m ia n je s t z m ie n n a n ie w sw e j isto cie, lecz w sw y m z a c h o w a n iu się ” 24.
S fo r m u ło w a n a w p o w y ż sz y c h s ło w a c h z a s a d a z m ie n n o śc i o d n o si się je d n a k ty lk o do w tó rn y c h n o rm p r a w a n a tu r a ln e g o , czy li do tzw . w n io sk ó w s y n te ty c z n y c h w y s n u ty c h p rz y p o m o c y p rz e s ła n e k d o ś w ia d c z a ln y c h z p ie r w s z o rz ę d n y c h z a sa d te g o p ra w a . N a to m ia s t tzw . w n io sk i a n a lity c z n e u z y s k u je się d ro g ą u w y ra ź n ie n ia e le m e n tó w z a w a rty c h w n o r m a ty w n e j tr e ś c i ty c h ż e z a sa d i te w n io s k i a u to r u w a ż a za n ie z m ie n n e n a ró w n i z ty m i z a sa d a m i. Co zaś ty c z y z m ie n n o śc i w n io sk ó w s y n te ty c z n y c h a u to r p o d k re ś la , że p o w ię k sz a się o n a w m ia rę , ja k w n io s k i te sc h o d z ą do co ra z b a rd z ie j szczeg ó ło w y ch s y tu a c ji ży cia lu d z k ie g o . Z te g o te ż p o w o d u p o d le g a ją c ią g łe j k o n tr o li ze s tr o n y e ty k i i e w e n tu a ln y m k o r e k tu r a m , je ż e li s t a ją się c z y n n ik ie m u t r u d n i a ją c y m c z ło w ie k o w i o sią g n ię c ie c e lu o sta te c z n e g o . T a k ie u ję c ie z m ie n n o śc i w tó rn y c h n o rm p r a w a n a tu r a ln e g o — z d a n ie m a u to r a — „n ie m a n ic w sp ó ln e g o z re la ty w iz m e m i s y tu a c jo n iz m e m ” 25, p o n ie w a ż t e r m in y te o z n a c z a ją zg o ła in n e d o k tr y n y e ty c z n e . W ra c a ją c d o p o d s ta w o w e j sw ej te z y a u to r w y ra ż a p rz e k o n a n ie , że d o w a rto ś c io w a n ie e m p iry c z n y c h p rz e s ła n e k e ty k i św . T o m a sz a w e w sp ó łc z e s n e j m y ś li f i lo zo ficzn ej u c h ro n i j ą od n a c is k u te n d e n c ji le g a lis ty c z n y c h i d e o n to lo - g is ty c z n y c h , j a k ró w n ie ż od s p e k u la ty w n y c h je d n o s tro n n o ś c i i k a z u i- sty c z n y c h e g z a g e ra c ji. O d n o w io n a n a ty c h p o d s ta w a c h e ty k a c h rz e ś c i ja ń s k a i te o lo g ia m o r a ln a o d z y s k a ją sw ą to ż s a m o ść i s ta n ą się z n o w u ty m , cz y m b y ć p o w in n y : n a u k a m i u k a z u ją c y m i c z ło w ie k o w i d ro g ę, ja k d ą ż ą c do c e lu o sta te c z n e g o m a re a liz o w a ć sw ą d o sk o n ało ść.
Z d a n e g o s p r a w o z d a n ia w id a ć , że in te n c je a u to r a są ja k n a jle p s z e . 21 Dz. cyt., s. 95. 22 O c e lo w o śc io w e u jm o w a n ie , s. 137 i n a st. 23 A rt. cy t., s. 138. 24 A rt. cy t., s. 140. 25 A rt. cy t., s. 141— 142.
Chodzi je d n a k o to, czy z ro d z o n a z ich in s p ir a c ji p r ó b a o d n o w ie n ia etyki c h r z e ś c ija ń s k ie j je s t p r ó b ą rz e c z y w iś c ie u d a n ą .
2. C zęść k r y ty c z n a
a) D o ś w ia d c z e n ie w tr a d y c y jn e j e ty c e c h rz e ś c ija ń s k ie j
O. B e d n a rs k i w y s u w a p o s tu la t, w m y ś l k tó r e g o n a le ż y p rz y w ró c ić d o św iad czen iu n a le ż n e m ie js c e w s t r u k tu r z e e ty k i c h rz e ś c ija ń s k ie j. S tw ie rd z a b o w ie m 1°, że p o c z y n a ją c od X V II w . a ż p o n a s z e czasy m o raliści c h rz e ś c ija ń s c y z a tr a c ili z ro z u m ie n ie d la te j id ei, 2°, że p o m n ie jsz e n ie p rz e z n ic h r o li d o św ia d c z e n ia w e ty c e sp o w o d o w a ło in w azję le g a liz m u n a e ty k ę c h rz e ś c ija ń s k ą , w ś la d za czy m p o szło s t a tyczne, o d e rw a n e od ży cia u jm o w a n ie m o r a ln o ś c i c h rz e ś c ija ń s k ie j ja k o z a k rz e p łe g o w b e z ru c h u k o d e k s u n o rm p r a w a m o ra ln e g o .
S p ra w d ź m y n a jp ie rw , j a k w ś w ie tle f a k tó w h is to ry c z n y c h p r z e d s ta wia się s to s u n e k tr a d y c y jn y c h a u to r ó w c h rz e ś c ija ń s k ic h do d o ś w ia d czenia i je g o r o li w u p ra w o m o c n ia n iu p o d s ta w o w y c h te z e ty c z n y c h . Będzie to p o d p e w n y m w z g lę d e m u z u p e łn ie n ie w y w o d ó w O. B e d n a r skiego. A u to r b o w ie m — m im o c ię ż a ru w y s u w a n y c h z a rz u tó w — ogranicza się w sw o ic h w y p o w ie d z ia c h d o o g ó ln ik o w y c h ty lk o o k r e śleń, ja k n p . „ c h rz e ś c ija ń s c y m o r a liś c i” w z g lę d n ie „ogół s c h o la s ty k ó w n o w o ż y tn y c h ” n ie c y tu ją c ż a d n y c h k o n k r e tn y c h a u to r ó w , a c z k o lw ie k , skoro je s t ich w ię k sz a ilość, n ie p o w in ie n z ty m m ieć ż a d n y c h k ło potów. W ty c h w a r u n k a c h , c h cąc s p ra w d z ić słu sz n o ść je g o o sk a rż e ń , trzeb a n a w ła s n ą r ę k ę z id e n ty fik o w a ć a u to r ó w , k tó r y c h w h is to rii f i lozofii u w a ż a się za „ c h rz e ś c ija ń s k ic h m o r a lis tó w ” c z y te ż „ n o w o ż y t nych s c h o la s ty k ó w ”. D la o c z y w isty c h zgoła r a c j i z o s ta n ą u w z g lę d n ie ni w y łą c z n ie c h rz e ś c ija ń s c y filo z o fo w ie m o ra ln o śc i, czy li ety c y , n ie zaś m o r a liś c i te o lo g o w ie. P o n a d to p o le n a sz e g o w id z e n ia z a c ie śn im y do o m ó w ie n ia s y tu a c ji w X IX i X X w ., p o n ie w a ż w w . X V II i X V III etyka c h rz e ś c ija ń s k a o g ra n ic z a ła się n a ogół do k o m e n to w a n ia p is m A ry sto te le s a i św . T o m a sz a . P ro b le m u d o ś w ia d c z e n ia e x p lic ite , o ile mi w ia d o m o w ó w c z a s n ie o m a w ia n o . W o s ta tn ic h w s z a k ż e d w u w ie k a c h m ożna w y m ie n ić c a łą lis tę a u to r ó w k tó r z y w te j s p r a w ie z a jm u ją n ied w u z n a c z n e sta n o w isk o . W s p o m n ijm y ty lk o n a jb a r d z ie j zn a c z ą c e n azw isk a: T a p a r e lłi d ’A zeg lio (1793— 1862), T h . M e y e r (1821— 1913), V. C a th re in (1845— 1931), S. D e p lo ig e (1868— 1927) i K. K o w a ls k i (1896— 1972). T a p a r e lłi w d z iele S a g g io te o r e tic o d i D ritto n a t u r a l e 28 z c a łą m eto d o lo g iczn ą św ia d o m o śc ią o p ie ra o d n o w io n ą p rz e z sie b ie to m is ty - ozną w e r s ję e ty k i n a b a z ie e m p iry c z n e j. W je g o te r m in o lo g ii n o si ona nazw ę „ f a k tó w ”, p rz e z k tó r e a u to r te n ro z u m ie p o to c z n e p rz e ś w ia d c z e nia i i n t u i t je m o r a ln e lu d z i, czyli to , co się dziś p o w sz e c h n ie n a z y w a „św iad o m o ścią m o r a ln ą ” . T a p a r e lłi sąd zi, że w ty c h p rz e ś w ia d c z e n ia c h p rz e ja w ia się n ie z a w o d n y głos n a tu r y c z ło w ie k a , je g o „ z m y sł m o r a ln y ” , sta n o w ią c y z a ra z e m k r y te r iu m p ra w d z iw o ś c i o g ó ln y ch z a sa d m o r a l
21 L. T a p a r e lłi d ’A zeglio, S J , S a g g io te o r e tic o d i D r itto n a tu r a le
appoggiato su l ja tto , P a le r m o 1840— 1844. Z p o w o d u lic z n y c h b łę d ó w
d ru k a rs k ic h z n ie k s z ta łc a ją c y c h c zęsto m y ś l a u to r a z a a k c e p to w a ł on jako w y ra z sw y c h p o g lą d ó w d o p ie ro n a s tę p n e w y d a n ie te g o d z ieła, k tó re u k a z a ło się w R z y m ie w 1855 r. K o rz y s ta m z tłu m . fra n c . T r a ité
th éo riq u e d e d r o it n a tu r e l b a sés su r fa its ’ 2e ed. P a r i s 1875. P ó ź n ie j
n y c h 27. W w y s u n ię te j p rz e z T a p a re lłe g o k o n c e p c ji „ f a k tu e ty c z n e g o ” zg o d n ie z in te n c ja m i a u to r a w y ra ż a się je g o s p rz e c iw z a ró w n o w z g lę d e m naituraliisfyciznych in t e r p r e ta c ji d o św ia d c z e n ia u w sp ó łc z e sn y c h m u p rz e d s ta w ic ie li e m p iry z m u a n g ie lsk ie g o , ja k te ż r a c j o n a li s ty cznego k u lt u p o z n a n ia w y łą c z n ie ro z u m o w e g o g ło szo n eg o p rz e z id e a lis tó w n ie m ie c k ic h . I n n y m i sło w y T a p a r e lli p o p rz e z a f ir m a - c ję d o ś w ia d c z e n ia w e ty c e z m ie rz a ł do z a p e w n ie n ia ro z w ija n e j p rz e z sie b ie filo zo fii m o r a ln o ś c i re a ln y c h , o b ie k ty w n y c h p o d s ta w bez p o p a d a n ia w je d n o s tro n n o ś ć czy to s p e k u la ty w n e g o a p rio ry z m u , czy te ż re la ty w is ty c z n e g o sc e p ty z m u .
T ę s a m ą p o z y c ję m e to d o lo g ic z n ą z a ją ł p is z ą c y w II -g ie j p o ło w ie X IX w . T h . M e y e r i n ie c o m ło d szy od n ie g o V. C a th re in , j a k ró w n ie ż w sp ó łc z e s n y m u S. D eploige. H isto ria lu d z k o ś c i i a k tu a ln y s ta n w s p ó ł
c zesn o ści s ta n o w ią ich z d a n ie m n ie z b ę d n e ź ró d ło p o z n a n ia ety c z n e g o
i g w a r a n c ję p ra w id ło w o ś c i p ra k ty c z n y c h z a s to s o w a ń z a sa d e ty c z n y c h 28. D e p lo ig e a k c e n to w a ł p rz y o k a z ji z a s a d n ic z ą ró ż n ic ę m ię d z y T o m a sz o - w ą k o n c e p c ją p r a w a n a tu r a ln e g o a k o n c e p c ją r a c jo n a lis ty c z n ą . T ę s a m ą tezę , a le ju ż w o d n ie s ie n iu do w sp ó łc z e s n e j e ty k i n e o to m is ty c z n e j p o d tr z y m y w a ł w la ta c h m ię d z y w o je n n y c h ró w n ie ż filo zo f p o ls k i ks. K . K o w a ls k i 21. W ś w ie tle p rz y to c z o n y c h ś w ia d e c tw w id a ć , że w y m ie n ie n i e ty c y m ie li ta k ie sam o , ja k O. B e d n a rs k i z ro z u m ie n ie d la p o tr z e b y b e z p o ś r e d n ie g o k o n ta k tu p o zn aw czeg o z rz e c z y w is to śc ią m o r a ln ą i d a w a li te m u d o b itn y w y ra z w sw y c h p ra c a c h . Z te g o te ż p u n k tu w id z e n ia w y ty k a li p rz e d s ta w ic ie lo m k ie r u n k ó w ra c jo n a lis ty c z n y c h ich o d ejście od d a n y c h d o św ia d c z e n ia i z a s k le p ie n ie się w z a c z a ro w a n y m k rę g u czy sto ro z u m o w y c h d e d u k c ji. W obec te g o is to tn ą p rz y c z y n ą n e g a ty w n y c h o cen f e r o w a n y c h p rz e z O. B e d n a rs k ie g o p o d a d re s e m c h rz e ś c i ja ń s k ie j tr a d y c ji e ty c z n e j X IX i X X w . je s t c h y b a n ie ty le s a m f a k t z a p o z n a n ia w te j t r a d y c j i r o li d o św ia d c z e n ia ( tru d n o b o w ie m p r z y p u ścić, a b y a u to r b y ł t a k sła b o z o rie n to w a n y w h is to r ii e ty k i c h rz e ś c i ja ń s k ie j), ile ra c z e j o d m ie n n a i n t e r p r e t a c j a te g o d o św ia d c z e n ia i je g o m ie js c a w s to so w a n y c h m e to d a c h b a d a n ia e ty c z n e g o . T a k się p r z y n a jm n ie j w y d a je b io rą c p o d u w a g ę zaTzut „ s ta ty z m u ” , „ le g a liz m u ” i in y c h p o tw o rn o ś c i u z n a n y c h p rz e z O. B e d n a rs k ie g o za b e z p o śre d n ie k o n s e k w e n c je n ie u w z g lę d n ie n ia p rz e z tr a d y c y jn y c h e ty k ó w c h rz e ś c i 27 P o r. R. Jacq u d n , T a p a re lli, P a r is 1943, s. 169— 172; J. M e s sn e r, D ie
E r fa h r u n g in d e r N a tu r r e c h ts le h r e v o n T a p a r e lli d ’A z e g lio , w : M isc e l
la n e a T a p a re lli, p r. zb. R o m a 1964, s. 299— 324.
29 T h . M e y e r, S J , I n s titu tio n e s J u r is N a tu r a lis , F rib . B r., I, 1885, s. X I I —X III, „ E n im v e ro n is i in m o r u m ac p r a e s e r ti m ju r is so cialis so le n tia e t s a e c u lo ru m h is to r ia e t p r a e s e n tis te m p o ris a c tu a lita s ju g i t e r p r a e o culis h a b e a tu r , fa c ile e v e n ie t u t ... s ta b ilita u n iv e r s a lia p r i n c ip ia , u tc u n q u e e a in se v e r a s in t a tq u e u t ta lia in v ic te a s s e re n d a , m in u s ta m e n v e re e t re c te a liq u a n d o r e b u s c o n c re tis a p p lic e n tu r ” . Р о г. V. C a th re in , M o r a lp h ilo so p h ie , 6 A u fl. L eip zig 1924, В. I, s. 9 „ N e b e n d e n V e m u n f tp r in z ip ie n b ild e n a u c h E r f a h r u n g u n d G e sc h ic h te w ic h tig e Q u e lle n d e r M o ra lp h ilo s o p h ie ” .
29 K. K o w a lsk i, L e s fo n d e m e n ts d e la m e th o d e d e p h ilo so p h ie m o
ra le, C oll. T h eo l., 18: 1937, f. 1— 2, s. 53—62. P o r. S. D ep lo ig e, L e c o n flit d e la m o ra le e t de la sociologie, 2e ed. L m iv a in -P a r is 1912,
ja ń s k ic h d y n a m ic z n y c h im p lik a c ji d o św ia d c z e n ia w ety c e . J a k ą w szak że w a rto ś ć p r z e d s ta w ia ją te z a rz u ty , o ty m b ę d z ie się m o ż n a p r z e k o n a ć śle d z ą c d a ls z y to k w y w o d ó w o m a w ia n e g o a u to r a . b) P o z n a n ie is tn ie n ia d u sz y lu d z k ie j a d o św ia d c z e n ie O m a w ia ją c a n tro p o lo g ic z n e p o d s ta w y e ty k i to m is ty c z n e j a u to r w y ra ż a p rz e k o n a n ie , że is tn ie n ie w c z ło w ie k u p ie r w i a s tk a d u c h o w e g o („ d u szy lu d z k ie j”) w y k r y w a m y p r z y p o m o c y d o św ia d c z e n ia , co p r a w d a ty lk o p o śre d n ie g o , a le zaw sze d o św ia d c z e n ia . D o p ie ro s tw ie rd z e n ie je j n ie m a te ria ln o ś o i s ta n o w i w y n ik m y ś le n ia ra c jo n a ln e g o . J e s t to w s z a k że p o s ta w ie n ie s p r a w y n a z b y t p o c h o p n e . W b re w te m u , co m ó w i a u to r, nie ty lk o n a tu r ę d u sz y lu d z k ie j (je j d u c h o w o ść i in n e cech y ), a le ró w n ież je j is tn ie n ie p o z n a je m y n a d ra d z e r a c jo n a ln e j. N ie w ą tp liw ie a k ty p o z n a n ia i c h c e n ia są b e z p o śre d n io d o s tę p n e n a s z e m u d o ś w ia d czeniu w e w n ę trz n e m u , cz y li r e f le k s ji in te le k tu a ln e j, a le p rz e jś c ie do u p ra w o m o c n io n e g o filo z o fic z n ie tw ie r d z e n ia o d n o śn ie do w a r u n k u j ą cego te a k ty s u b s ta n c ja ln e g o p ie r w ia s tk a d u c h o w e g o d o k o n u je się już n a p d s ta w ie z a s a d y p nzyczynow ośoi i r a c j i w y s ta r c z a ją c e j. J e s t to zate m zg o ła in n e g o ty p u „ p o ś re d n io ś ć ”, a n iż e li n p . w w y p a d k u w n io s k o w a n ia o is tn ie n iu o g n ia z f a k t u p o ja w ie n ia się d y m u . W ty m b o w iem w n io s k o w a n iu w s z y s tk ie e le m e n ty , a w ię c d y m i ogień, ja k ró w n ież z a c h o d z ą c y m ię d z y n im i p rz y c z y n o w y z w ią z e k są o p a rte n a w cześn iej u z y s k a n y m d o ś w ia d c z e n iu . O s ią g n ię te n a te j d ro d z e s t w i e r dzenia m a ją z a te m c h a r a k t e r rz e c z y w iś c ie e m p iry c z n y . N a to m ia s t w w y p a d k u is tn ie n ia d u sz y lu d z k ie j d e c y d u ją c y m m o ty w e m u z n a n ia o d n o śnego z d a n ia za p ra w d z iw e i p o d s ta w ą je g o s p r a w d z a ln o ś c i s ą og ó l ne z a s a d y ro z u m o w e . W ty m s ta n ie rz e c z y b ez n ie u z a s a d n io n e g o ro z sz e rz a n ia z a k re s u te r m in u „ d o ś w ia d c z e n ie ” n ie m o ż n a tw ie r d z e ń z a k ła d a ją c y c h p r z e s ła n k i r a c jo n a ln e u z n a ć za z d a n ia e m p iry c z n e . F ilo - z o f-to m ista p o s tę p u je w te j s p r a w ie p o d o b n ie , j a k w z a g a d n ie n iu is t n ie n ia B oga. W y c h o d z i on ze z d a ń e m p iry c z n y c h (istn ie n ie b y tó w p r z y godnych), a le s t r u k t u r a d alsz e g o p o c h o d u je g o m y ś li o p ie ra się n a p rz e s ła n k a c h ro z u m o w y c h . Z te g o te ż ty t u łu k o ń c o w e g o w n io s k u p r z e p ro w a d z o n e g o r o z u m o w a n ia („Bóg is tn ie je ”) n ie m o ż n a n a z w a ć „ e m p i ry c z n y m s tw ie rd z e n ie m is tn ie n ia B o g a ”.
c) N a tu r a szczęścia d o sk o n a łe g o a z d o ln o śc i p o z n a w c z e ro z u m u Z a ry s o w a n a p rz e z O. B e d n a rs k ie g o e u d a jm o n o lo g ia n a ogół n ie s t w a rza p ro b le m ó w . A le te ż z a u w a ż y ć w y p a d a , że w c e n tr a ln y c h w ią z a n ia c h nie ró ż n i się on a od d o k tr y n y g ło sz o n e j p r z e z „ n o w o ż y tn y c h s c h o la sty k ó w ” X I X i X X w . S k o ro w ię c O. B e d n a r s k i k ro c z y w te j s p r a w ie d ro g ą p rz e z e ty k ó w c h rz e ś c ija ń s k ic h od d a w n a u c z ę sz c z a n ą , w ta k im razie p o s tu la t te le o lo g ic z n e j r e i n te r p r e ta c j i e ty k i c h rz e ś c ija ń s k ie j w y d a je się r a c z e j z b ę d n y . Co n a jw y ż e j m o ż n a go ro z u m ie ć ja k o p o tw ie r d zenie n ie p r z e d a w n io n e j a k tu a ln o ś c i n a u k i tr a d y c y jn e j. W w y w o d a c h a u to r a w y s tę p u je w sz a k ż e te z a , k tó r a s k ła n ia d o d y sk u sji. M a m n a m y ś li tw ie r d z e n ie , że je d y n ie O b ja w ie n ie m o że n a s pouczyć o ty m , n a c z y m p o le g a o sią g n ię c ie c e lu o s ta te c z n e g o p o ś m ie r ci i p e łn ia u d o s k o n a le n ia c z ło w ie k a w z je d n o c z e n iu z B o g iem . R o z u m lu d z k i z d a n y s a m n a sie b ie n ie je s t z d o ln y ro z w ią z a ć tę z a g a d k ę . W od p o w ied zi w y p a d a w p ie r w zw ró c ić u w a g ę n a f a k t , że m a m y filo z o ficzne, czy sto ro z u m o w e p o z n a n ie n ie ty lk o is tn ie n ia B o g a, a le ta k ż e Jego n a tu r y . Z a k ła d a ją c p o n a d to p o w s z e c h n ik o w y c h a r a k t e r p o z n a nia lu d z k ie g o z u z y s k a n y c h t ą d ro g ą k a te g o r ii p o ję c io w y c h d a się
s tw o rz y ć te o r ia w y ja ś n ia ją c a o d n o śn e a s p e k ty c e lu o sta te c z n e g o i szczęścia d o sk o n a łe g o w je g o cz y sto n a tu r a ln y c h w y m ia r a c h , k tó r y c h p o rz ą d e k ła s k i a n i n ie zniszczył, a n i n a w e t w is to tn y c h e le m e n ta c h n ie n a d w y rę ż y ł. O b o k e sc h a to lo g ii te o lo g ic z n e j je s t p rz e to w z a k r e s ie e u d a jm o n o lo g ii ta k ż e m ie js c e n a e s c h a to lo g ię filo z o fic z n ą ja k o m e to d o lo g ic z n ie o d rę b n y p u n k t w id z e n ia te g o sa m e g o p rz e d m io tu . N ie w ą tp liw ie w y łą c z n ie ro z u m o w a p e r s p e k ty w a p o z n a w c z a ima w ty m w z g lę d z ie z n a c z n ie w ę ż sz y z asięg i tr e ś ć u b o ższą, a n iż e li n a u k a O b ja w ie n ia , a le to n ie zn aczy , ż e n ie m a j e j w c a le i tr z e b a ją z a s tą p ić te o lo g ic z n ą w iz ją w ia ry . D o d a jm y w re sz c ie , że ob o k r a cji m e r y to ry c z n y c h p rz e m a w ia ją c y c h p rz e c iw k o k o n c e p c ji O. B e d n a r sk ie g o n ie m a łe z n a c z e n ie m a j ą ró w n ie ż w z g lę d y m e to d o lo g iczn e. P r z y ję c ie r o z w ią z a n ia te g o a u to r a o z n a c z a ła b y p o d c ię c ie w is to tn y m p u n k c ie filo z o fic z n e j a u to n o m ii g ło sz o n e j p rz e z e ń e ty k i p rz e z w p r o w a d z e n ie w j e j p o d s ta w y zało ż eń te o lo g ic z n y c h . M o ż n a w ą tp ić w te o r e ty c z n y w a lo r ta k z o rie n to w a n e j „ te le o lo g ic z n e j r e i n te r p r e ta c j i” e ty k i c h rz e ś c ija ń s k ie j.
Z d w u k o le jn y c h zesp o łó w z a g a d n ie ń n a z w a n y c h p rz e z a u to r a „ a k s jo m a ty k ą ” o ra z „ s e m io ty k ą e ty c z n ą ” n a le ż a ło b y się z a ją ć b liżej p o ję c ie m „ sk ło n n o śc i n a tu r a ln y c h ” (les in c lin a tio n s n a tu r e lle s ). T o w s z a k ż e p o ję c ie p o w ró c i w k o n te k ś c ie je g o p ó ź n ie js z y c h ro z w a ż a ń n a d p r a w e m n a tu r a ln y m , co s tw a r z a le p s z ą s p o s o b n o ść do k ry ty c z n e j n a d n im re f le k s ji. P o m in ie m y ró w n ie ż n ie k tó r e d y s k u s y jn e e le m e n ty w y p o w ie d z i w y p o w ie d z i a u to r a n a te m a t w a rto ś c i m o r a ln y c h , ja k ró w n ie ż m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji a k tu lu d z k ie g o . U m o ż liw i to d o k ła d n ie js z ą a n a liz ę n a jw a ż n ie js z y c h p r z y n a jm n ie j a s p e k tó w d e o n to lo g ii e ty c z n e j w u ję c iu O. B e d n a rs k ie g o . d) Is to ta u p r a w n ie n ia i p o w in n o śc i m o r a ln e j Z p u n k tu w id z e n ia e ty k i c h r z e ś c ija ń s k ie j p ie rw s z o rz ę d n e z n a c z e n ie m a w y ja ś n ie n ie o b ie k ty w n e j p o d s ta w y ty c h d w u z ja w is k d e o n ty c z - n y c h . O. B e d n a r s k i o p o w ia d a się p o s tro n ie i n t e r p r e ta c ji ty c h a u to r ó w (n a le ż y d o n ic h ta k ż e w ie lu „ n o w o ż y tn y c h sc h o la s ty k ó w ” z T a - p e re llim n a czele), k tó r y z ja w is k o p o w in n o śc i i u p r a w n ie n ia s p r o w a d z a ją n a g r u n t r e l a c ji ś r o d k a do c e l u J a k ju ż w ia d o m o z części s p ra w o z d a w c z e j, u p r a w n ie n ie p o z y ty w n e z a c h o d z i w ó w c z a s, k ie d y n ik t miie je s t z o b o w ią z a n y do n ie s p e łn ie n ia d a n e g o a k tu , a w ię c k a ż d e m u w o ln o s p e łn ić te n a k t, g d y ż je s t to a k t w p ra w d z ie z g o d n y z o s ta te c z n y m c e le m cz ło w ie k a , a le n ie k o n ie c z n y do o siąg n ięcia.
W b re w p ro g r a m o w y m d e k la r a c jo m a u to r a , że w ie rn o ś ć d o ś w ia d c z e n iu s ta n o w i f u n d a m e n ta ln ą z a sa d ę re p r e z e n to w a n e j p rz e z n ieg o e ty k i, z a ry s o w a n a k o n c e p c ja u p r a w n ie n ia m o r a ln e g o n a p o ty k a n a n a jw ię k s z e tr u d n o ś c i z te j w ła ś n ie s tr o n y . I l u s tr a c ją w y s u n ię te j o b ie k c ji n ie c h b ę d z ie p o ró w n a n ie s ta n o w is k a O. B e d n a rs k ie g o z r e a ln ie d a n y m i u p r a w n ie n ia m i w p o s ta c i p r a w a c z ło w ie k a d o ży cia , do w o ln o ści, do d o b re j s ła w y w z g lę d n ie do p o s ia d a n ia d ó b r g o s p o d a
r-* O. B e d n a r s k i b e z p rz e k o n u ją c y c h r a c j i p r z y p is u je to ro z w ią z a n ie św . T o m aszo w i. P rz y to c z o n y p rz e r z n ie g o te k s t z S. T. 1, q 21, a 1 a d 3um p o z o s ta je w n a d e r lu ź n y m z w ią z k u z te m a te m a u to r a i m oże b y ć ró ż n ie k o m e n to w a n y . O g ó ln ik o w o ść w y p o w ie d z i A k w im aty s ta ła się te ż p o w o d e m , że w z a g a d n ie n iu o b ie k ty w n e g o f u n d a m e n tu p o w in n o ś c i m o r a ln e j p a n u je w ś ró d e ty k ó w c h rz e ś c ija ń s k ic h z n a c z n a ro z b ie ż n o ść p o g ląd ó w .
czych. C zy o k re ś lo n e p rz e z t e u p r a w n ie n ia d z ia ła n ia s ta n o w ią k a t e go rią a k tó w , k tó r e są co p r a w d a z g o d n e z c e le m o s ta te c z n y m , a le n ie k o n ie c z n e do je g o o sią g n ię c ia ? A j a k w y tłu m a c z y ć ic h ro s z c z e n io w y c h a r a k te r , cz y li tk w ią c ą w ty c h u p r a w n ie n ia c h a p o d y k ty c z n ą im p e ra ty w n o ść , m o c ą k tó r e j p o sia d a c z o w i d a n e g o u p r a w n ie n ia p r z y słu g u je ró w n o c z e ś n ie p ra w o do w y m u s z a n ia p r z e s tr z e g a n ia te g o u p r a w n ie n ia ze s tr o n y in n y c h ludzii, w p e w n y c h s y tu a c ja c h n a w e t p r z y uży ciu fiz y c z n e g o n a c is k u ? W sz y s tk o w s k a z u je n a to , ż e O. B e d n a rs k i p o m y lił z ja w is k o u p r a w n ie n ia ju r y d y c z n e g o o k re ś lo n e g o w s w e j m o ra ln e j tr e ś c i p rz e z o d p o w ie d n ią n o rm ę sp ra w ie d liw o ś c i, a p r z e to ró w n ie a p o d y k ty c z n e g o , z k a te g o r ią a k tó w d o b ry c h , a le n a d o b o w ią z k o w y c h , k tó r y c h sp e łn ie n ie z a le ż y od w ła s n e j d o b re j w o li o so b y d z ia ła ją c e j. T a k ż e te a k ty s ta n o w ią p rz e d m io t sw eg o r o d z a ju u p r a w nień. N ie m n ie j je d n a k u p r a w n ie n ia te w y r a s t a ją z in n y c h ź ró d e ł m o ra ln y c h , a n iż e li n o rm y s p r a w ie d liw o ś c i i d la te g o m a ją o d m ie n n y c h a r a k te r . Z u w a g i n a p r z y s łu g u ją c ą im o d rę b n ą s p e c y fik ę zw ie s ię je w e ty c e „ u p ra w n ie n ia m i e ty c z n y m i”. N p. ż e b ra k m a p r a w o p ro s ić 0 ja łm u ż n ę , a le u d z ie le n ie m u te j ja łm u ż n y p o z o sta w io n e je s t d o b re j w o li o fia ro d a w c y i ż e b ra k n ie m a p r a w a w y m u s z a ć n a n im s p e łn ie n ia s w e j p ro ś b y . W k a ż d y m r a z ie ró ż n ic e z a c h o d z ą c e m ię d z y ty m i w ła ś n ie u p r a w n ie n ia m i e ty c z n y m i a u p r a w n ie n ia m i ju r y d y c z n y m i (do ży c ia , m ie n ia , d o b re j s ła w y itd .) p o w o d u ją , że n ie m o ż n a tw ie rd z e ń w a ż n y c h w y łą c z n ie w o b rę b ie je d n e j k a te g o r ii u p r a w n ie ń (np. e ty c z n y c h ) p rz e n o s ić n a d ru g ą k a te g o r ię u p r a w n ie ń (np. j u r y d yczn y ch ). T y m c z a s e m to w ła ś n ie u p ro s z c z e n ie za c ią ż y ło n a d z a r y so w a n ą p rz e z O. B e d n a rs k ie g o te o r ią u p r a w n ie n ia m o ra ln e g o s t a ją c się p r z y c z y n ą je j n ie a d e k w a tn o ś c i w s to s u n k u do d a n y c h d o ś w ia d czen ia m o ra ln e g o . W ia d o m o w sz a k ż e , że m ię d z y z ja w is k ie m u p r a w n ie n ia i z ja w is k ie m p o w in n o ś c i m o r a ln e j za c h o d z i śc isła k o r e la c ja , w obec te g o w s k a z a n ie n a sła b e s tro n y k o n c e p c ji u p r a w n ie n ia u n a szego a u to r a r z u t u j e ta k ż e n a je g o p o ję c ie p o w in n o śc i. T ę w s z a k ż e s p ra w ę p o z o s ta w im y n a b o k u .
N ie z a le ż n ie od p o c z y n io n y c h u w a g O. B e d n a rs k i s łu sz n ie p o d k re ś la , że p o w in n o ść i u p r a w n ie n ie w y r a s t a ją z p r a w a n a tu r a ln e g o . U s p r a w ie d liw ia to k o le jn e z a ję c ie się t ą k a te g o r ią e ty c z n ą , w je j zaś o b rę b ie w y p a d a z a tr z y m a ć się n ie c o d łu ż e j p r z y w s p o m n ia n y m ju ż p o ję c iu „ sk ło n n o śc i n a tu r a ln y c h ” .
e) P r o b le m in t e r p r e ta c ji „ s k ło n n o śc i n a t u r a ln y c h ”
P o ję c ie s k ło n n o śc i n a tu r a ln y c h w y s tę p u je w filo zo fii p r a w a n a t u r a l n eg o u św . T o m a sz a , w u ję c iu zaś O. B e d n a rs k ie g o p e łn i ro lę n o r m a ty w n e g o ź ró d ła n a c z e ln e g o im p e r a ty w u m o ra ln e g o („ n a le ż y c z y nić to , co d o b re , a u n ik a ć teg o , co z łe ”), j a k ró w n ie ż p o z o sta ły c h n o rm p r a w a n a tu r a ln e g o . M im o sw e j d łu g ie j t r a d y c ji filo z o fic z n e j te o r ia s k ło n n o ś c i n a tu r a ln y c h n ie d o c z e k a ła się, o ile m i w ia d o m o , je d n o z n a c z n e g o k o m e n ta r z a ze s tr o n y a u to r ó w tr a d y c y jn y c h , n ie d o k o n a ł te g o ró w n ie ż O. B e d n a rs k i. A ty m c z a s e m w t e j p o sta c i, w j a k ie j z w y k li j ą p rz e d s ta w ia ć e ty c y toim istyczni, z a w ie ra o n a w s w e j tre ś c i z a sa d n ic z e n ie d o m ó w ie n ia . T e rm in „ sk ło n n o śc i n a t u r a l n e ” m o żn a b o w iem in te r p r e to w a ć n a ró ż n e sposoby. M ię d z y in n y m i n a s u w a się w y ja ś n ie n ie , że s k ło n n o ś c i te u to ż s a m ia ją się z p sy c h o fiz y c z n y m i p o p ę d a m i czy d ą ż e n ia m i n a t u r y lu d z k ie j, k tó r e czło w ie k w so b ie o dczuw a ja k o w ro d z o n e m u lu b n a b y te d e te r m in a c je do d z ia ła n ia . 1 rz e c z y w iś c ie w ty m m n ie j w ię c e j z n a c z e n iu p o jm o w a ł „ s k ło n n o śc i
n a t u r a l n e ” n a tu r a lis ty c z n y in d y w id u a liz m X V II I i X IX w . b u d u ją c n a n ic h p o ję c ie „ p o rz ą d k u n a tu r a ln e g o ”.
Je d n a k o w o ż to m iz m o d c in a się s ta n o w c z o od ta k ie g o ro z u m ie n ia s k ło n n o ś c i n a tu r a ln y c h . J e g o s ta n o w is k o — j a k to z a s ta ło p o d k re ś lo n e w części sp ra w o z d a w c z e j — c h a r a k te r y z u je się ty m , że sk ło n n o śc i n a tu r a ln e są w n im u z a le ż n ia n e od n o r m a ty w n y c h f u n k c j i ro z u m u (słusznego) u s ta la ją c e g o o s ta te c z n ie , k tó r e d z ia ła n ia w y p ły w a ją c e s p ra w c z o ze sk ło n n o śc i n a tu r a ln y c h p ro w a d z ą do c e lu o sta te c z n e g o , k tó r e zaś od n ieg o o d w o d zą, in n y m i sło w y , k tó r e są m o r a ln ie d o b re , k tó r e zaś złe. Z a d a n ia te g o d o k o n u je ro z u m n ie w sp o só b a r b itr a ln y , czy w y łą c z n ie in tu ic y jn y , a le n a p o d s ta w ie o b ie k ty w n e g o s ta n u rzeczy . E ty c y c h rz e ś c ija ń s c y p o d a ją ró ż n e w y ja ś n ie n ia , n a czy m ta o b ie k ty w n a rz e c z y w is to ść p o le g a . N ie p o m in ą ł teg o z a g a d n ie n ia ró w n ie ż O. B e d n a rs k i. N ie m n ie j je d n a k z a ję te p rz e z n ieg o s ta n o w is k o n a s t r ę cza p o w a ż n e tru d n o ś c i.
R zecz w ty m , że w u ję c iu a u to r a ro z u m p rz y p e łn ie n iu w ła śc iw e j m u n o r m a ty w n e j fu n k c ji m a do d y sp o z y c ji je d y n ie k r y t e r ia o k r e ślo n e w sw e j tr e ś c i p rz e z e m p iry c z n e p o ję c ie n a t u r y lu d z k ie j. J a k s a m a u to r p o d a je , je s t to „ s t r u k tu r a i fu n k c jo n o w a n ie osobow ości lu d z k ie j ja k o ży w eg o u s t r o ju p sy c h o fiz y c z n y c h , a zw ła sz c z a u m y s ło w y c h u z d o ln ie ń ” cz ło w ie k a , o k re ś lo n y c h w e w n ę trz n ie p rz e z o d p o w ie d n ie d e te r m in a c je c e lo w o ś c io w e M. T u je d n a k ro d z ą się w ą tp li w o ści. W śró d ty c h d e te r m in a c ji je d n e m a ją c h a r a k t e r b io lo g iczn y , a w ię c p o d le g a ją p ra w o m k o n ie c z n y m , in n e m a j ą p o s ta ć d u c h o w ą , a p rz e to w sw e j o n ty c z n e j rz e c z y w is to śc i są w o ln e , w ie lo k ie ru n k o w e . W id z ia n e w te j p e r s p e k ty w ie n ie z a w ie r a ją w so b ie ż a d n y c h e le m e n tó w w e w ła ś c iw y m te g o sło w a z n a c z e n iu m o r a ln y c h , d z ię k i k tó r y m m o g ły b y się sta ć s iłą tw ó rc z ą a u te n ty c z n y c h im p e ra ty w ó w i n o rm p r a w a n a tu r a ln e g o . P o z o s ta ją on e n a te j s a m e j p r e m o r a ln e j, czy sto b io p s y c h ic z n e j p ła s z c z y ź n ie is tn ie n ia , co u w a r u n k o w a n e p rz e z n ie „ s k ło n n o śc i n a tu r a l n e ”. D ato n o n concesso g d y b y n a w e t t a b io p s y - c h ic z n a „ e m p iry c z n ie , choć ty lk o p o ś re d n io s tw ie rd z a ln a rz e c z y w i s to ś ć ” u m o ż liw ia ła n a m ro z p o z n a n ie „ n o rm , j a k n a le ż y p o stę p o w a ć , by lu d z ie m o g li o s ią g n ą ć sw ój cel o s ta te c z n y ” 32, to c z y n iła b y to w se n s ie fizy czn eg o , e ty c z n ie n ie z n a c z ą c e g o w sk a ź n ik a . T o te ż O. B e d n a r s k i z u p e łn ie b e z p o d s ta w n ie zw ie tę b io p s y c h ic z n ą rz e c z y w is to ść „ p ra w e m p rz y r o d z o n y m ” , cz y li n a tu r a ln y m . N ie je s t to ż a d n e „ p ra w o p rz y ro d z o n e ” , a le „ p ra w o p rz y r o d n ic z e ” w z w ią z k u z czy m e w e n tu a ln e w y p o w ie d z i n a te m a t s to s u n k u ty c h p rz y ro d n ic z y c h p r a w id ło w o ści do c e lu o s ta te c z n e g o n ie m o g ą u c h o d z ić za „ n o rm y p r a w a p r z y ro d z o n e g o ” , o d n o śn e zaś r a c j e — za „ z a sa d y te g o p r a w a ” 33. W p ro w a d z o n a p rz e z a u to r a k a te g o r ia „ p r a w a p rz y ro d z o n e g o ” tre ś c io w o je s t b liż sz a n a tu r a lis ty c z n e m u p o rz ą d k o w i n a tu r a ln e m u (po to go p rz e d c h w ilą p rz y p o m n ia łe m ), a n iż e li to m is ty c z n e m u p r a w u n a tu r a ln e m u .
T rz e b a je d n a k w z ią ć jesz c z e p o d u w a g ę h ip o te z ę , w m y ś l k tó r e j O. B e d n a rs k i siłę tw ó rc z ą p o s tę p o w a n ia n o r m p r a w a n a tu r a ln e g o u p a tr u je n ie w celo w o śc io w y c h d e te r m in a c ja c h e m p iry c z n e j n a tu r y c z ło w ie k a , a le w n o rm o tw ó rc z e j d z ia ła ln o ś c i sam e g o ro z u m u , o k tó r y m p rz e d c h w ilą b y ła m o w a . W ty m z a ło ż e n iu celo w o ścio w e s t r u
31 O c e lo w o śc io w e u jm o w a n ie , s. 131. 32 T am że.
k tu r y n a t u r y e m p iry c z n e j p e łn iły b y ty lk o ro lę o rie n ta c y jn y c h u k ie - r u n k o w a ń o d p o w ie d n ie g o p o s tę p o w a n ia , n a to m ia s t a k sjo lo g ic z n a tr e ś ć i im p e r a ty w n a m oc o d n o śn y c h n o r m b y ła b y d z ie łe m c z y n n ik a f u n k c jo n u ją c e g o ju ż w s fe rz e ściśle m o r a ln e j, w y ższej od b io p s y c h ic z n e j w a rs tw y e m p iry c z n y c h d e te r m in a c ji i od n ic h w sw e j n o r m a ty w n e j rz e c z y w isto śc i n ie z a le ż n e j. G d y b y to p rz y p u s z c z e n ie w y ra ż a ło a u te n ty c z n ą m y ś l a u to r a , n a le żałoby z re z y g n o w a ć z w y s u n ię ty c h u p rz e d n io z a rz u tó w , a le n a ich m iejsce p o ja w iły b y się n o w e. N a jp ie r w n ie w id a ć , a b y s u g e r o w a n e s ta n o w isk o o d p o w ia d a ło e m p iry c z n e j o r ie n ta c ji a u to r a . W je g o k o n cep cji p o w s ta ła b y w y r a ź n a lo g ic z n a szczelin a. W ię k sz e j w sz a k ż e w a g i je st w c ią ż p o w r a c a ją c e p y ta n ie , n a ja k ie j p o d s ta w ie ro z u m lu d z k i s k a z a n y n a w ła s n e ty lk o siły o k re ś la łb y k r y te r ia , p r z y p o m o c y k tó ry ch m ó g łb y o rzek ać, że je d n e sk ło n n o ś c i n a t u r a l n e o d p o w ia d a ją celow i o s ta te c z n e m u , in n e zaś m u n ie o d p o w ia d a ją . W ia d o m o ju ż , że k ry te rió w ty c h n ie z n a jd u je on w c e lo w o śc io w y c h s t r u k tu r a c h n a t u ry e m p iry c z n e j, g d y ż ich ta m p o p r o s tu n ie m a . W ta k i m raizie m u sia łb y je w y k r y w a ć a lb o w in n y m a n iż e li e m p iry c z n y w y m ia r z e n a tu r y lu d z k ie j, a lb o s a m j e u s ta n a w ia ć w ła s n ą p r a w o tw ó rc z ą m o cą. E ty cy c h r z e ś c ija ń s c y id ą n a ogół za p ie r w s z ą su g e s tią o d w o łu ją c się do p o ję c ia „ n a tu r y lu d z k ie j r o z u m n e j” lu b „ is to to w e g o p o rz ą d k u r z e czy”. U O. B e d n a rs k ie g o w y s tę p u je co p r a w d a p o ję c ia „ ro z u m n o śc i b y tu lu d z k ie g o ” M, a le w in n y m z g o ła k o n te k ś c ie . J e ż e lib y się j e d n ak zało ż y ło , że n a te j w ła ś n ie k a te g o r ii z a s a d z a on o b ie k ty w n ą p o d sta w ę n o r m p r a w a n a tu r a ln e g o , m u s ia łb y w ó w c z a s (ra z e m z in n y m i a u to r a m i tr a d y c y jn y m i) w y ja ś n ić , w j a k i sp o só b „ ro z u m n o ś ć ” te j n a tu r y z k a te g o r ii o n ty c z n e j, czy li o ile w y ra ż a n ie m a te r ia ln o ś ć w zg lęd n ie d u c h o w o ść n a t u r y lu d z k ie j, p r z e r a d z a się w k a te g o r ię ety c z n ą , czy li w siłę tw ó rc z ą i z a s a d ę k o n s ty tu u ją c ą d o b ra m o ra ln e g o i n o r m p r a w a n a tu r a ln e g o . O. B e d n a r s k i te g o je d n a k n ie czyni, ow szem , ra c z e j o d ż e g n u je się od tr a d y c y jn y c h in t e r p r e ta c ji r o z u m n o ści n a t u r y lu d z k ie j u w a ż a ją c j e z a n a z b y t „ s ta ty c z n e ” . D la te g o też w ła śn ie p rz e c h y la się n a s tr o n ę n a tu r y e m p iry c z n e j.
P o z o s ta ła b y z a te m o s ta tn ia m o żliw o ść in te r p r e ta c y jn a , m ia n o w ic ie idea ro z u m u ja k o a u to n o m ic z n e j i s a m o w ła d n e j siły tw ó rc z e j n o rm p ra w a n a tu r a ln e g o . T a k ie W szakże p o jm o w a n ie n o r m a ty w n e j m o cy ro z u m u lu d z k ie g o je s t z ro z u m ia łe n a g ru n c ie w sz e la k ie g o ro d z a ju r a c jo n a lis ty c z n y c h k o n c e p c ji e ty c z n y c h , n p . k a te g o ry c z n e g o im p e r a ty w u K a n ta , n ie g o d zi się n a to m ia s t z f u n d a m e n ta ln y m i z a ło ż e n ia m i filozofii c h rz e ś c ija ń s k ie j. F ilo z o fia t a w s z e lk ie m u ro z u m o w i, a w ię c ró w n ie ż ro z u m o w i p ra k ty c z n e m u c z y n n e m u w z a k re s ie ś w ia d o m y c h a k tó w lu d z k ic h p r z y p is u je je d y n ie fu n k c je p o z n a w c z e , n ie zaś „ d o b ro -” czy te ż „ n o rm o tw ó rc z e ” . I n n y m i sło w y ro z u m p r a k ty c z n y m oże je d y n ie o d c z y ta ć im p e r a ty w n ą tr e ś ć n o rm p r a w a n a tu r a ln e g o ju ż u k o n s ty tu o w a n ą i o b ie k ty w n ie d a n ą , n ie je s t n a to m ia s t z d o ln y w ła sną m o c ą tr e ś ć tę u k o n s ty tu o w a ć . P r o b le m filo z o fic z n e j g e n e z y n o rm p ra w a n a tu r a ln e g o , w je g o zaś r a m a c h a d e k w a tn e j in t e r p r e ta c ji sk ło n n o ści n a tu r a ln y c h , a ta k ż e ro z u m u i r o z u m n e j n a t u r y lu d z k ie j nie z n a la z ł z a te m w e m p iry c z n e j k o n c e p c ji O. B e d n a rs k ie g o n a le ż y te g o w y ja ś n ie n ia , o w szem u le g ł ra c z e j w ię k s z e m u jesz c z e s k o m p lik o w a n iu i z a c ie m n ie n iu .
f) Z a k re s z m ie n n o śc i n o rm p r a w a n a tu r a ln e g o O s ta tn im p rz e d m io te m k ry ty c z n e j r e f le k s ji u c z y n ić w y p a d a p o g lą d O . B e d n a rs k ie g o n a z m ie n n o ść n o rm p r a w a n a tu r a ln e g o , o g ra n ic z o n ą w s z a k ż e do tzw . w n io s k ó w sy n te ty c z n y c h o p a rty c h n a p rz e s ła n k a c h e m p iry c z n y c h . T e b o w ie m w n io sk i — w m y ś l w y w o d ó w a u to r a — w m o r a ln e j p r a k ty c e cz ło w ie k a d o m a g a ją się u w z g lę d n ie n ia k o n k r e t n y c h o k o liczn o ści d z ia ła n ia , k tó r e są z m ie n n e , a k o n s e k w e n tn ie z m ie n n y m i s t a j ą się ta k ż e fu n k c jo n u ją c e w ty c h w a r u n k a c h n o rm y . D la z ilu s tr o w a n ia zaś te g o tw ie r d z e n ia słu ż y n ie ś m ie rte ln y , bo w g ru n c ie rz e c z y g łę b o k ie j s ta ro ż y tn o ś c i s ię g a ją c y p rz y k ła d : n o rm a „ n a le ż y
o d d a ć d e p o z y t” u le g a za w ie sz e n iu , k ie d y tr z e b a b y o d d ać b r o ń sz a le ń c o w i lu b w ro g o w i o jczyzny.
N a m a r g in e s ie p rz y p o m n ia n y c h z części sp ra w o z d a w c z e j p o g lą d ó w a u to r a n a s u w a ją się p rz e d e w s z y s tk im d w ie u w a g i. P o p ie rw s z e m o ż n a w ą tp ić , czy c a ły z b ió r n o rm n a z w a n y p rz e z a u to r a „ w tó rn y m i n o rm a m i p r a w a n a tu r a ln e g o ” a p r z y n a jm n ie j c z y n ie k tó r e z n o r m w łą c z o n y c h p rz e z a u to r a w z a k re s te g o p o ję c ia s ta n o w ią rz e c z y w iś c ie „ s y n te ty c z n e w n io s k i” w y s n u te z p ie rw s z y c h n o rm p r a w a n a tu r a ln e g o i p rz y n a le ż ą z te g o ty t u łu do k a te g o r ii p r a w a n a tu r a ln e g o . W s k a z u ją n a to d w a p r z y k ła d y p rz y to c z o n e p rz e z a u to r a n a in n y m c o p r a w d a m ie js c u , a le w o d n ie s ie n iu d o te g o sa m e g o te m a tu . „O d p ie r w s z y c h p o to m k ó w A d a m a w tó r n e n o rm y p r a w a n a tu r y w y m a g a ły z a w ie ra n ia m a łż e ń s tw m ię d z y k re w n y m i naiw et w p ie rw s z y m sto p n iu p o k re w ie ń s tw a ; dziś w tó r n e n o rm y te g o ż p r a w a z a k a z u ją m a łż e ń s tw a m ię d z y b lis k im i k re w n y m i, ... b u d o m ż y ją c y m w o k o licach p o d z w ro tn ik o w y c h p ra w o n a tu r y n ie g d y ś n ie n a k a z y w a ło n o sić s t r o ju , dziś n a k a z u je ” ю. W m o im p rz e k o n a n iu n o rm y ty c z ą c e d o b o ru m a łż o n k ó w czy te ż n o sz e n ia ta k ie g o lu b in n e g o s t r o ju (lu d y p o d z w ro tn ik o w e n ie b y ły p o z b a w io n e „ s tr o ju ” p r z y n a jm n ie j w p o sta c i p rz e p a s k i b io d ro w e j) n a le ż ą do k a te g o r ii o b y c z a jo w e g o p r a w a p o z y ty w n e g o u sa n k c jo n o w a n e g o w s to s u n k u do d o b o ru m a łż o n k ó w p rz e z p r a w o p a ń s tw o w e . G łę b o k ie z a k o rz e n ie n ie ty c h n o rm w ś w ia d o m o śc i m o r a ln e j o d n o śn y c h s p o łe c z e ń stw m im o w sz y stk o n ie u p r a w n ia do n a d a n ia im r a n g i c h o ćb y w tó r n y c h n o r m p r a w a n a tu r a ln e g o . D o t a k ie g o p o s ta w ie n ia s p r a w y s k ła n ia m n ie k o n c e p c ja p r a w a n a tu r a ln e g o o g ra n ic z o n e g o z a k re s o w o do k a te g o r ii m o r a ln y c h w a rto ś c i o b ie k ty w n y c h i a b s o lu tn y c h o p a rty c h n a c e lo w o ścio w y ch s t r u k tu r a c h p e r s o n a li s t y a z n ie r o z u m ia n e j n a t u r y in te g r a ln e j i u p o r z ą d k o w a n e j3e. O. B e d n a r s k i m a w te j s p r a w ie in n e p o g lą d y , a le — j a k w id a ć — n ie u ła tw i a ją m u one p re c y z y jn e g o u s ta le n ia z a k re s u „ w tó rn y c h n o rm p r a w a n a tu r a ln e g o ” . I s to tn y n e r w p ro b le m u z m ie n n o śc i w tó rn y c h n o rm p r a w a n a t u r a l n e g o k r y j e się w sz a k ż e w d ru g ie j u w a d z e . J a k to p rz e d c h w ilą zo s ta ło p rz y p o m n ia n e , z m ie n n o ść ty c h n o r m w y n ik a o sta te c z n ie stą d , ż e p o r z ą d k u ją one z a c h o w a n ia się lu d z i w k o n te k ś c ie k o n k r e tn y c h „o k o lic z n o śc i p o d m io tu , p rz e d m io tu , czasu, m ie js c a , tw o rz y w a itd .” 37 35 D y n a m ic z n y c h a r a k te r p ra w a n a tu r a ln e g o w u ję c iu św . T o m a sza
z A k w i n u . S tu d ia i M a te ria ły , R zy m 1972, s. 22; Piór. O c e lo w o śc io w e u jm o w a n ie , s. 139— 140.
3* Р о г. T . Ś lip k o S J , Z a r y s e t y k i o g ó ln e j, K ra k ó w 1974, s. 172— — 180.
