System partyjny Bułgarii

SYSTEM PARTYJNY BUŁGARII

System partyjny Bułgarii jest przykładem systemu bardzo dynamicznego, zarówno jeśli chodzi o zmianę liczby i rodzajów partii wchodzących w jego skład, jak i wza- jemne ich relacje. Nie jest to bynajmniej zaskakujące w kraju, w którym mieliśmy do czynienia z transformacją ustrojową, jednak przykład powstawania i rozwoju bułgar- skiego systemu partyjnego jest pod kilkoma względami wyjątkowy. Na tę wyjątko- wość wpłynął przede wszystkim fakt, że zmiana reżimu została zainicjowana i w była w dużej mierze kontrolowana przez komunistyczny aparat władzy. Do 2001 r. mo- żemy mówić o blondelowskim dwuipółpartyjnym typie systemu. Jego – ogłoszona przez niektórych politologów – stabilizacja nie trwała jednak długo. W drugiej de- kadzie istnienia systemu partyjnego zmianie uległa zarówno efektywna liczba partii oraz ich programowy charakter, jak i struktura elektoratu. Tę ostatnią można najogól- niej scharakteryzować przez ogólny spadek partycypacji wyborczej i przeniesienie poparcia wyborczego. Benefi cjentami zmiany były partie nowe – kierowane przez nowych liderów i zbijające polityczny kapitał na innych kwestiach programowych.

I. Uwarunkowania systemu partyjnego

1. Kształtowanie się systemu partyjnego po 1989 r.

Opisując proces powstawania systemu partyjnego w Bułgarii, należy tytułem wstę- pu podkreślić szereg istotnych czynników, które wpływały na jego kształt. Pierwszą grupę można określić mianem historycznych, sięgających czasów konstytuowania się państwowości bułgarskiej. Chodzi tu przede wszystkim o rolę, jaką w tym pro- cesie odgrywały relacje z Rosją. Bułgarskie społeczeństwo, a tym bardziej komu- nistyczny aparat władzy nie postrzegały Związku Radzieckiego jako wroga. Powo- dy najczęściej wskazywane dla wyjaśnienia tego stanu rzeczy to rola, jaką odegrała Rosja w czasie wyzwalania się przez Bułgarię spod okupacji tureckiej w XIX w., nazistowska dyktatura w XX w. i wkład, jaki partia komunistyczna miała w procesie

industrializacji zapóźnionej cywilizacyjnie gospodarki¹. Kolejnym elementem, który bezpośrednio wypłynął na ukształtowanie się specyfi cznego systemu partyjnego, był proces demokratyzacji, zainicjowany w 1989 r., paradoksalnie, przez komunistyczny ośrodek władzy. Trzecim istotnym czynnikiem był fakt, że – w przeciwieństwie do innych państw bloku sowieckiego – w Bułgarii nie istniała znacząca opozycja anty- komunistyczna; znacząca w rozumieniu możliwości osłabienia reżimu i rozpoczęcia procesu demokratyzacji.

Za symboliczną datę upadku reżimu komunistycznego uznaje się 10 listopada 1989 r., kiedy na posiedzeniu Komitetu Centralnego i Sekretariatu Bułgarskiej Partii Komunistycznej (Българска комунистическа партия, BKP) przyjęta została „re- zygnacja” sekretarza Todora Żiwkowa. Był to efekt wielu wydarzeń, jak podkreślają historycy i politolodzy, niemających precedensu w historii demokratycznych trans- formacji państw regionu.

Wyraźne symptomy kryzysu bułgarskiego systemu komunistycznego pojawiły się w połowie lat 80., kiedy pod wpływem zmian w geopolitycznej orientacji Związ- ku Radzieckiego w Bułgarii Żiwkow rozpoczął wcielanie w życie „koncepcji lipco- wej”, kampanii antykorupcyjnej i antybiurokratycznej, która miała przezwyciężyć kryzys partii i wzmocnić poparcie społeczne. Krok ten został odczytany przez część komunistycznych elit jako symptom utraty kontroli przez kierownictwo BKP. „Kon- cepcja lipcowa”, wprowadzając niewielkie ustępstwa w sferze wolności słowa, za- początkowała proces krystalizacji opozycji, przede wszystkim wewnątrz samej partii komunistycznej.

Frakcja reformistyczna w BKP składała się z młodych działaczy krytykujących Żiwkowa głównie za zaniechanie reform, które w tym czasie podejmowane były w Związku Radzieckim i innych państwach satelickich na bazie koncepcji pierestroj- ki i glasnosti. Czynnikiem polaryzującym konfl ikt wewnątrz biura politycznego par- tii była akcja przymusowej bułgaryzacji i wysiedlania bułgarskich Turków. Działania te podjęte przez Żiwkowa miały na celu „manifestację narodowej jedności w obrębie komunistycznego państwa”². Objęły największą mniejszość etniczną, stanowiącą po- nad 10% populacji. W wyniku brutalnej akcji w 1989 r. doszło do wielu manifestacji – były ofi ary śmiertelne. Wywołało to kryzys w relacjach bułgarsko-tureckich i zaog- nienie nastrojów społecznych w kraju. Decyzją członków biura politycznego partii Todora Żiwkowa na stanowisku zastąpił Petar Mladenov.

Tak zapoczątkowany proces upadku systemu komunistycznego w Bułgarii miał kluczowy wpływ na kształt i funkcjonowanie nowego systemu partyjnego. Należy podkreślić, że bułgarski coup d’état bezspornie został zaplanowany przez członków partii komunistycznej – była to systemowa zmiana zainicjowana przez rządzące elity,

1 H. Kitschelt, Z. Mansfeldova, R. Markowski, G. Toka (eds), Post-Communist Party Systems:

Competition, Representation and Inter-Party Cooperation, Cambridge University Press, Cam- bridge 1999, s. 104; G. Karasimeonov, Bulgaria’s New Party System [w:] G. Pridham, P.G. Lewis (eds), Stabilising Fragile Democracies. Comparing New Party Systems in Southern and Eastern Europe, Routledge, London–New York 1996, s. 224–225.

2 E. Giatzidis, An Introduction to Post-Communist Bulgaria. Political, Economic and Social Transformations, Manchester University Press, Manchester–New York 2002, s. 46.

nie przez ruchy społeczne. Antyrządowe demonstracje mające miejsce w tym cza- sie zostały wykorzystane przez aparat partyjny jako pretekst do wywołania – jak pisze Emil Giatzidis – „rewolucji partyjnej”³. Poziom kontroli BKP nad procesem zmiany systemowej i kształtem systemu partyjnego w następnej dekadzie dobrze oddał Herbert Kitschelt, podkreślając, że w przeciwieństwie do Polski czy Węgier i Czechosłowacji, gdzie transformacja demokratyczna odbyła się na bazie negocjacji między elitami [komunistycznymi i opozycyjnymi – przyp. D.K.] lub implozji elit komunistycznych, w Bułgarii komuniści utrzymali władzę dzięki wyprzedzającym reformom i umocnieniu lokalnego aparatu partyjnego⁴.

Brak zewnętrznych w stosunku do partii komunistycznej organizacji czy ruchów opozycyjnych w okresie komunizmu był elementem wyróżniającym Bułgarię na tle innych państw regionu. Słabsza była również antysystemowa postawa społeczna, zwłaszcza na przeważających obszarach wiejskich. Dlatego do końca lat 70. apa- rat kierowany przez Żiwkowa był w stanie zapobiegać powstaniu elit mogących zagrozić Partii Komunistycznej. Jednak lata 80. przyniosły pogarszającą się sytua- cję ekonomiczną oraz szereg katastrof ekologicznych. Dodatkowo cieniem na apa- racie komunistycznym kładło się łamanie praw człowieka, zwłaszcza wspomnianej mniejszości tureckiej. Spowodowało to pogorszenie wizerunku Bułgarii na świecie, a w kraju wzrost niezadowolenia społecznego⁵.

Na tej fali, według Giatzidisa, w latach 1988–1989 powstały pierwsze organiza- cje opozycyjne. Jednym z nich był Niezależny Komitet Ochrony Środowiska Miasta Russe. Komitet powstał z inicjatywy grupy intelektualistów działających na rzecz ekologicznej ochrony miasta, w którym na skutek zatrucia chlorem z przygranicz- nych rumuńskich upraw śmiertelność mieszkańców wzrosła o 2 tys. %⁶. Inne przy- kłady organizacji opozycyjnych to np. Niezależne Stowarzyszenie na rzecz Praw Człowieka, Klub Promocji Pierestrojki i Głasnosti, Inicjatywa Obywatelska, Nieza- leżny Związek Zawodowy „Podkrepa” (Pomoc). Ich cechą charakterystyczną było samookreślenie się jako instytucji apolitycznych, niezależnych od jedynej istnieją- cej partii. Ich działalność w pierwszej fazie skupiała się na religijnych czy środowi- skowych żądaniach, które nabrały bardziej ogólnego antysystemowego charakteru w październiku 1989 r.⁷

Podsumowując, przykłady organizacji, które można zaliczyć do politycznej opo- zycji, pojawiły się pod koniec lat 80. Ich powstanie nie było emanacją działań po- litycznych wymierzonych bezpośrednio w aparat komunistyczny. Opisana silna po- zycja BKP, brak znaczących i przede wszystkim przygotowanych elit opozycyjnych w stosunku do nomenklatury – rzutowały na kształt sceny partyjnej po 1990 r.

3 Ibidem, s. 48.

4 H. Kitschelt, Z. Mansfeldova, R. Markowski, G. Toka (eds), Post-Communist…, op. cit., s. 146.

5 E. Giatzidis, An Introduction…, op. cit., s. 46.

6 Ibidem.

7 B. Szajkowski, Bulgaria [w:] B. Szajkowski (ed.), New Political Parties of Eastern Europe and the Soviet Union, Longman, Harlow 1991, s. 20.

2. Ramy prawne działania partii po 1989 r.

Ramy prawne działania bułgarskich partii politycznych tworzy Konstytucja z 1991 r.

z poprawkami z lat 2003, 2005 i 2006, Ustawa o partiach politycznych z 1990 r. oraz Ordynacja Wyborcza z 2001 r.

Konstytucja Bułgarii w art. 1 określa ustrój państwa jako „republikę o systemie parlamentarnym”; dodatkowo znajdujemy tu szereg przepisów regulujących istnie- nie i funkcjonowanie partii politycznych, np. że życie polityczne w Republice Buł- garii oparte jest na zasadzie pluralizmu politycznego. Partie polityczne umożliwiają kształtowanie i wyrażanie woli politycznej obywateli (art. 11 ust. 3). W konstytucji oddzielono także funkcje partii politycznych od funkcji innych stowarzyszeń. Sto- warzyszenia inne niż partie polityczne nie mogą sobie stawiać celów politycznych oraz uprawiać działalności politycznej (art. 12 ust. 2). Dodatkowo w Konstytucji Bułgarii znajdujemy przepis, który ma zapobiegać dominacji jednej partii politycz- nej, mówiący, że żadna partia polityczna ani ideologia nie może zostać uznana za państwową. Kolejny istotny z punktu widzenia praktyki politycznej kraju przepis za- brania tworzenia partii na gruncie etnicznym, rasowym lub wyznaniowym oraz partii dążących przemocą do przejęcia władzy państwowej (art. 11 ust. 4). Artykuł ten był odpowiedzią na sytuację etniczną kraju, w którym znaczną mniejszość stanowili Tur- cy. Uniemożliwienie istnienia partii etnicznych czy wyznaniowych miało ograniczyć możliwość przeobrażenia się Ruchu na rzecz Praw i Wolności (DPS) w etniczną tu- recką partię, działającą w systemie na równych zasadach.

Ustawa o partiach politycznych uchwalona przed wyborami w 1990 r., a więc rów- nież przed przyjęciem konstytucji, dopuszczała zarejestrowanie partii politycznej po zebraniu 500 podpisów i zgromadzeniu 50 członków partii. Członkami partii mogli być tylko obywatele bułgarscy. Tak skonstruowany przepis umożliwił, podobnie jak w innych krajach postkomunistycznych, powstanie dużej liczby partii politycznych.

Znaczące nowelizacje tej ustawy miały miejsce przed wyborami parlamentarnymi w 2005 i 2007 r. Pierwsze poprawki dotyczyły wymaganej do rejestracji partii liczby podpisów, którą zwiększono do 5 tys., kolejne zmiany podwyższały wymagane de- pozyty pieniężne dla partii politycznych i koalicji startujących w wyborach. Spodzie- wane efekty tych zmian, w postaci zmniejszenia liczby partii „fantomowych” działa- jących w systemie oraz konsolidacji głównych sił politycznych, zostały osiągnięte⁸. Prawo wyborcze w Bułgarii było po 1990 r. reformowane stopniowo. W efekcie rozmów Okrągłego Stołu wprowadzono system mieszany, który rok później prze- kształcono w proporcjonalny. Od tego czasu wybory odbywają się w 31 wieloman- datowych okręgach wyborczych (o wielkości od 4 do 13 mandatów); obowiązuje czteroprocentowy próg wyborczy oraz formuła wyborcza d’Hondta⁹. System wybor-

8 S. Voynova, Roma Participation in the 2005 Parliamentary Election, National Democratic In- stitute of Public Affairs, Sofi a 2007, http://www.accessdemocracy.org/library (dostęp: 25 XI 2009 r.).

9 Szerzej na ten temat pisze W. Sokół, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007, s. 518–547.

czy Bułgarii, zwłaszcza na tle innych państw regionu, cechuje się dużą stabilnością – zmiany przeprowadzane w latach 1991–2001 dotyczyły procedur administracyj- nych, nie wpływały na mechanizm wyborczy. Również reforma ordynacji z 2001 r.

nie zmieniła najistotniejszych przepisów, pozostawiając liczbę okręgów, ich rozmiar oraz wielkość progu wyborczego i formułę wyborczą w niezmienionej formie. Zmia- nie uległa wymagana od kandydatów niezależnych liczba podpisów popierających kandydaturę, a w 2001 r. wprowadzono zróżnicowanie rozmiaru poparcia w zależno- ści od wielkości okręgu – od 1,1 tys. w okręgu czteromandatowym, do 2 tys. podpi- sów w okręgu trzynastomandatowym¹⁰.

II. Charakterystyka współczesnego systemu partyjnego

1. Formowanie i rozwój systemu w latach 1990–2001

Rozwój sceny partyjnej w Bułgarii po 1990 r. przebiegał dwuetapowo. Pierwszy etap formowania się partii politycznych i budowania wzorców interakcji między nimi przypada na lata 1990–2001. Został trafnie scharakteryzowany przez Wallera i Kara- simeonova, którzy wyróżnili trzy grupy działających wówczas podmiotów.

Pierwszą z nich stanowiły kluby i nieformalne organizacje środowisk o podob- nych poglądach, które dały początek nowym partiom politycznym, nieposiada- jącym formalnych struktur ani bazy poparcia. Losy tych partii w głównej mierze opierały się na działaniach liderów w samym parlamencie. Przykładami takich partii były: Centrum dla Nowej Demokracji, Zgromadzenie dla Demokracji oraz Obywa- telskie Porozumienie dla Republiki czy wspominane wcześniej Stowarzyszenie na rzecz Praw Człowieka, Klub Promocji Pierestrojki i Głasnosti, Inicjatywa Obywa- telska, Niezależny Związek Zawodowy „Podkrepa” (Pomoc). Druga grupa to partie historyczne, które swoimi korzeniami sięgały okresu przedwojennego. Niemożliwe było w ich przypadku odnowienie struktur, jednak partie te opierały się na „poli- tycznej pamięci”, która była podstawą do mobilizacji elektoratu. I tak wskrzeszono Bułgarską Partię Socjaldemokratyczną, na czele której stanął Petar Dertliev, Partię Demokratyczną ze Stefanem Savovem oraz Bułgarski Ludowy Związek Chłopski na czele z Milanem Drenczevem (partia ta w okresie komunistycznym współrządzi- ła z BKP). Trzecim elementem składowym była silna organizacyjnie i dysponująca dużym poparciem Bułgarska Partia Komunistyczna (przemianowana w 1990 r. na Bułgarską Partię Socjalistyczną)¹¹.

10 Art. 46 Ustawy o wyborach Członków Parlamentu z 13 kwietnia 2001 r., http://www.

legislation line.org/topics (dostęp: 25 XI 2009 r.).

11 W wyniku ustaleń Okrągłego Stołu wprowadzono zakaz działania partyjnych komórek w za- kładach pracy, co bezpośrednio uderzało w zaplecze osobowe Partii Komunistycznej. Mimo tego szacowana liczba członków BSP w 1990 r. to ok. 300 tys. oraz 10 tys. lokalnych jednostek organi-

Te trzy grupy partii rozpoczęły budowanie wzajemnych relacji, a dokładnie for- mowanie koalicji przed pierwszymi wyborami parlamentarnymi w 1990 r. Z połą- czenia wybranych partii historycznych z nowo powstałymi oraz byłymi członkami reżimu komunistycznego wyłoniła się kluczowa w bułgarskiej polityce lat 90. Unia Sił Demokratycznych (SDS).

Z jednej strony Bułgarska Partia Socjalistyczna (BSP) – sukcesorka Partii Komu- nistycznej – z drugiej Unia Sił Demokratycznych (SDS) – główna partia opozycyjna – tworzyły dwa polityczne bieguny, które przez cały okres powstawania i stabili- zowania systemu partyjnego Bułgarii po 1990 r. odgrywały dominującą rolę. Do- datkowo kluczową funkcję w systemie spełniał reprezentujący turecką mniejszość w Bułgarii Ruch na rzecz Praw i Wolności (DPS). Nie oznacza to jednak całkowitego braku innych partii – do 1992 r. zarejestrowano ich ponad 200. Jednak nie uzyskując wymaganych 4% poparcia w skali kraju, nie zyskiwały reprezentacji parlamentarnej, przez co w praktyce nie wpływały na kształt systemu partyjnego.

Unia Sił Demokratycznych (Съюз на демократичните сили, SDS) została powołana 7 grudnia 1989 r., krótko po utracie władzy przez Żiwkowa. Jej celem było niedopuszczenie do utrzymania przez (wtedy jeszcze) Bułgarską Partię Komu- nistyczną monopolu władzy. W jej skład weszło 11 podmiotów – organizacji i par- tii politycznych¹². Dwie z nich, Bułgarska Partia Socjaldemokratyczna i Bułgarski Ludowy Związek Chłopski (Български земеделски народен съюз, BZNS), zareje- strowane jako partie polityczne, stanowiły trzon koalicji. Pozostałe podmioty miały niepartyjny charakter – ruchów, komitetów, stowarzyszeń czy federacji – i zostały stworzone z „potrzeby chwili”, jaka w 1989 r. nastąpiła w Bułgarii. Dla Unii wiązało się to ze słabym poparciem społecznym i brakiem struktur. Do członków założycieli dołączyły dwie kolejne partie historyczne – Partia Demokratyczna i Radykalna Par- tia Demokratyczna. W sumie w kolejnych latach kilkakrotnie odbywały się zmiany w składzie głównej formacji opozycyjnej.

Unia działała na zasadzie „jedna partia, jeden głos” – tak zorganizowany we- wnętrzny proces decyzyjny faworyzował ugrupowania mniejsze, podczas gdy re- prezentację parlamentarną zdominowali przedstawiciele większych i lepiej zorga- nizowanych partii. Konfederacyjny charakter organizacji utrzymywany był przez kolejnych pięć lat; przystępując do Unii, można było stać się członkiem jednej z partii wchodzących w jej skład, nie zaś samej Unii. Główną siłą spajającą koalicję był radykalny antykomunizm. Jego najsłynniejszym przykładem było wystąpienie 39 posłów Unii, którzy opuszczając obrady parlamentu i ogłaszając strajk głodowy, zaprotestowali przeciwko uchwaleniu nowej Konstytucji głosami członków partii

zacyjnych, w większości miejscowości. Zob. M. Waller, G. Karasimeonov, Party Organization in Postcommunist Bulgaria [w:] P.G. Lewis (ed.), Party Structure and Organization in East-Central Europe, Edward Elgar Publishing, Cheltenham 1996, s. 139.

12 Stowarzyszenie na rzecz Praw Człowieka, Klub Promocji Pierestrojki i Głasnosti, Inicjatywa Obywatelska, Niezależny Związek Zawodowy „Podkrepa” (Pomoc), Eko-glasnost, Komitet Obro- ny Praw Religijnych, Wolności Wyznania i Wartości Moralnych, Klub Represjonowanych po 1945, Niezależna Federacja Studencka, Bułgarska Partia Socjaldemokratyczna oraz Bułgarski Ludowy Związek Chłopski „Nikola Petkov”.

komunistycznej. Protest „39” był symbolicznym początkiem antykomunistycznej polityki, która integrowała organizację i wyznaczała obstrukcyjny styl działania rea- lizowany kilkakrotnie przez posłów Unii¹³.

W latach 1990–1997 Unia wraz z Partią Socjalistyczną tworzyła bipolarny układ sił, dzieląc też poparcie wyborcze; w tym czasie dwukrotnie tworzyła rząd. Klu- czowym dla Unii momentem był rok 1996, kiedy to koalicja została przekształcona w partię polityczną. Podczas siódmego Kongresu Narodowego pod przewodnictwem lidera Ivana Kostova przyjęto nowy statut partii. Wprowadzone zmiany centralizo- wały rozproszone do tej pory struktury Unii – zarówno terenowe, jak i kluby w par- lamencie¹⁴. SDS pod przewodnictwem Kostova zintegrowała się wewnętrznie, po raz pierwszy przedstawiając spójny program. Partia wraz z Unią Ludową i DPS w 1996 r. wystawiła wspólnego (zwycięskiego) kandydata na prezydenta – Petara Stoynova. W kolejnej elekcji 1997 r. wygrała znacząco w koalicji z czterema partiami o prawicowej proweniencji i utworzyła gabinet pod przewodnictwem Ivana Kostova.

Gabinet ten od początku swojej działalności gwałtownie tracił na popularności. Po- mimo dobrych wyników w gospodarce (w 2000 r. Bułgaria zanotowała pierwszy od lat wzrost gospodarczy, o 5%) oraz aktywności w polityce zagranicznej rząd odczu- wał skutki wielkich reform (m.in. reformy administracyjnej). Na spadek poparcia dla rządu wpływ miały także skandale korupcyjne, w które zamieszani byli członkowie Unii Sił Demokratycznych. W wyborach 2001, 2005 i 2009 partia zawierała kolejne sojusze koalicyjne, nie wpłynęło to jednak na wzrost poparcia, które słabło od 18,2%

w 2001 r., 7,7% w 2005, do 6,8% w 2009 r. Ugrupowanie współpracuje z Europejską Partią Ludową, a także międzynarodówkami: chadecką i konserwatywną.

Druga z głównych partii – Bułgarska Partia Socjalistyczna (Българска социалистическа партия, BSP), powstała z przemianowania Bułgarskiej Partii Komunistycznej – została powołana do życia w kwietniu 1990 r. Partia ta jest przy- kładem formacji postkomunistycznej, która po upadku reżimu pozostała relatyw- nie silna – od wygranych pierwszych wyborów w 1990 r. do końca lat 90. była też w stanie zachować poparcie wyborcze wystarczające do zajęcia głównej pozycji¹⁵. Opisywany proces zmiany reżimu, który został zainicjowany wśród członków samej Partii Komunistycznej, był również w dużej mierze przez tę partię kontrolowany. Po- mimo niekorzystnych zmian, np. likwidacji partyjnych komórek w zakładach pracy czy decyzji o przepadku mienia byłej Partii Komunistycznej, BSP nadal pozostawała świetnie zorganizowana i dysponowała środkami fi nansowymi oraz mediami. Sama partia nie była jednorodna; w latach 90. ścierały się w niej trzy frakcje.

Wyniki wyborcze BSP w pierwszej fazie tworzenia systemu partyjnego to przykład działania tzw. wahadła wyborczego: po wygranej w wyborach 1990 r. (47,15%) w ko- lejnych powszechnych wyborach 15 miesięcy później (1991 r.) BSP przegrała, tracąc

13 M. Waller, G. Karasimeonov, Party Organization…, op. cit., s. 146.

14 Ibidem, s. 160–161.

15 G. Karasimeonov, Differentiation Postponed: Party Pluralism in Bulgaria [w:] G. Wight- man (ed.), Party Formation in East-Central Europe, Edward Elgar Publishing, Cheltenham 1995, s. 164–165.

ponad milion głosów (33,14%). W 1994 r. BSP ponownie wygrała, uzyskując 43,5%

głosów. Lata 1997–2001 – podobnie jak dla opozycyjnej SDS – przynios ły istotną zmianę: w kolejnych dwóch wyborach partia postkomunistyczna utraciła poparcie.

Ostatnie zwycięstwo partia odnotowała w wyborach do parlamentu w 2005 r. Nastąpił wówczas powrót elektoratu, prowadzona przez BSP Koalicja na rzecz Bułgarii zdo- była większość głosów (ponad 31% głosów i 83 miejsca w parlamencie) w nowym – już nie bipolarnym układzie politycznym. W ostatnich wyborach parlamentarnych z 2009 r. partia osiągnęła trzeci rezultat. Ugrupowanie współpracuje z Partią Europej- skich Socjalistów, jest też członkiem Międzynarodówki Socjalistycznej.

Trzecią z partii jest Ruch na rzecz Praw i Wolności (Движение за права и свободи, DPS). Powołany przez Ahmeda Dogana w grudniu 1989 r. reprezentował interesy mniejszości tureckiej i w pierwszej fazie rozwoju systemu partyjnego odgry- wał rolę partii piwotalnej. Po wejściu w życie nowej Konstytucji z 1991 r., w której nie dopuszczono do istnienia partii powołanych na gruncie etnicznym czy religijnym, działalność DPS wywoływała wiele kontrowersji. Ostatecznie jego obecność w buł- garskiej polityce i samym parlamencie została zaaprobowana przez Sąd Konstytu- cyjny (DPS został zarejestrowany jako ruch, nie jako partia polityczna), choć do dziś budzi sprzeciw, podsycany przez przeciwników politycznych¹⁶.

Jak pisze E. Giatzidis:

DPS, korzystając z możliwości wpływania na politykę, znacząco wpłynęła na polep- szenie sytuacji mniejszości tureckiej. Zdołała zmniejszyć napięcie w regionach zamieszki- wanych przez Turków, przywrócić tureckie nazwiska, znieść zakaz używania języka ture- ckiego oraz uzyskać gwarancje wolności praktyk religijnych w meczetach, także tureckie programy informacyjne zaczęto nadawać w publicznej telewizji. (…) Partia spełnia rolę stabilizującą w relacjach instytucji państwowych z mniejszością turecką, a także pozosta- łymi, w tym romską¹⁷.

Partia, bazując na tureckim elektoracie, nieprzerwanie od 1990 r. wchodzi w skład bułgarskiego parlamentu. Do 1997 r. wyniki DPS oscylowały w granicach 6%, od tego momentu (w kolejnych trzech elekcjach) partia podwoiła swój wynik, otrzy- mując odpowiednio 7,45% głosów w roku 2001 i 12,8% w 2005 oraz 14,5% w roku 2009¹⁸. DPS posiadała istotny z punktu widzenia systemów partyjnych potencjał ko- alicyjny, który wykorzystała przy tworzeniu pierwszego niekomunistycznego rządu – jego poparcie umożliwiło SDS stworzenie gabinetu. W 1992 r. wycofanie poparcia dla tego rządu i koalicja DPS z BSP spowodowała jego odwołanie. Od 1997 r. Ruch wchodził w skład szeregu koalicji wyborczych, m.in. z Partią Zielonych, monarchi- stami, choć w latach 1992–1997 znaczenie partii zmalało, a w samej partii nastą- pił szereg rozłamów. Istotną rolę odzyskała po przełomie w 2001 r.¹⁹ Ugrupowanie

16 Ibidem, s. 165.

17 E. Giatzidis, An Introduction…, op. cit., s. 59.

18 http://www.parties-and-elections.de (dostęp: 21 XI 2009 r.); http://www.izborep.bta.bg (do- stęp: 21 XI 2009 r.).

19 R. Rose, N. Munro, Parties and Elections in New European Democracies, ECPR Press, Lon- don 2009, s. 71–78.

współpracuje na płaszczyźnie europejskiej z partią liberalną – Europejscy Liberało- wie, Demokraci i Reformatorzy – jest też członkiem Międzynarodówki Liberalnej.

W pierwszej fazie rozwoju system partyjny składający się z trzech liczących się sił politycznych w Bułgarii stopniowo się zdywersyfi kował. Zmiana ta wynikała głów- nie z opisanych już podziałów partii. Do 1997 r. próg reprezentacji (parlamentarnej) przekroczyły też Unia Ludu, Bułgarski Blok Biznesu i Euroleft, choć większość pod- miotów nadal jedynie „walczyła o przetrwanie między dwoma biegunami”²⁰.

2. Destabilizacja systemu partyjnego

Jak wspominano, pierwszy etap rozwoju systemu partyjnego można zamknąć sym- bolicznie w 2001 r. Wybory parlamentarne w tym roku znaczą początek kolejnej fazy ewolucji bułgarskiego systemu partyjnego. W następnych siedmiu latach (posługując się nadal typologią J. Blondela) model dwuipółpartyjny przekształca się w wielopar- tyjny z partią dominującą. Przejście do nowego modelu jest tylko pozornie stabilne.

O ile w każdych kolejnych wyborach po 2001 r. wyłaniał się jeden bezsporny zwy- cięzca, który choć nie miał większości absolutnej, dysponował znacznie większą siłą niż kolejne ugrupowania i był niezbędny do stworzenia większości koalicji gabine- towej – o tyle za każdym razem tym zwycięzcą była inna partia polityczna. Wyniki wyborcze w latach 1990–2009 przedstawia Tabela 3.

I tak, w 2001 r. przytłaczającą większością głosów wybory do parlamentu wygra- ła nowa, powstała zaledwie dwa miesiące przed wyborami partia – Ruch Narodowy Symeon II (NDSV), dystansując dotychczasowe partie głównego nurtu SDS i BSP.

Ruch Narodowy Symeon II, obecnie Narodowy Ruch na rzecz Stabilności i Postępu (Национално движение за стабилност и възход, NDSV) został założo- ny przez ostatniego bułgarskiego monarchę, który kraj opuścił w 1946 r. po przepro- wadzonym przez komunistów referendum w sprawie obalenia monarchii. Symeon do Bułgarii przybył powtórnie 4 kwietnia 2001 r. z emigracji w Madrycie. Jego partia wygrała wybory, zdobywając 120 mandatów w 240-osobowym parlamencie, i była pierwszą partią znoszącą dominację BSP i SDS.

Gabinet cara objął przedstawicieli Ruchu Narodowego Symeon II, tureckiej partii Ruchu Praw i Wolności (dwóch ministrów) oraz Bułgarskiej Partii Socjalistycznej.

Ci ostatni objęli resorty administracji państwowej (Dimityr Kałczew) oraz rozwoju terytorialnego i stanowisko wicepremiera (Kostadin Paskalew). Jak pokazują bada- nia, zwycięstwo NDSV i popularność samego cara Symeona nie były dziełem przy- padku. Złożyły się na to klientelistyczne tendencje w dwóch dominujących do tej pory partiach – SDS i BSP, które spowodowały stopniowe zniechęcenie i odpływ wyborców. Ten element należy powiązać z wysokim poziomem korupcji wśród po- lityków, wskaźnikiem przestępstw oraz ogólnym niezadowoleniem z polityki we-

20 M. Spirova, Political Parties in Post-Communist Societies. Formation, Persistence, and Change, Palgrave Macmillan, New York 2007, s. 57.

wnętrznej powołanego przez SDS rządu premiera Kostova. Dodatkowo istotną rolę odgrywała polaryzacja podziału lewica–prawica oraz skupienie się na starym podzia- le komunizm–antykomunizm, który w społeczeństwie bułgarskim nie odgrywał już istotnego znaczenia, a przez dwie główne partie był nadal w kampanii wyborczej wy- korzystywany. Po trzecie, w rezultacie polaryzacji systemu partyjnego i odśrodkowej rywalizacji w centrum sceny partyjnej „zwolniło się miejsce” dla nowej formacji, co przez Symeona Sakskoburggota zostało z powodzeniem wykorzystane²¹.

Tabela 3. Wyniki wyborów do parlamentu Bułgarii w latach 1990–2009

Nazwa partii Rok wyborów

1990 1991 1994 1997 2001 2005 2009

G M G M G M G M G M G M G M

Bułgarska Partia Socjali- styczna (BSP) i jej koali- cjanci

47,1 211 33,1 106 43,5 125 22,1 58 17,1 48 30,9 82 17,7 40

Unia Sił Demokratycznych (SDS) i jej koalicjanci

36,2 144 34,3 110 24,1 69 52,2 123 18,1 39 7,7 20 6,8 15

Bułgarski Ludowy Związek Chłopski (BZNS)

8,0 16 3,9 – – – – – – – – – – –

Ruch na rzecz Praw i Wolności (DPS)

6,0 23 7,5 24 5,4 15 7,6 19 7,4 21 12,8 34 14,5 38

Ruch Narodowy Symeon II (NDSV)

– – – – – – – – 42,7 120 19,9 53 3,0 –

ATAKA – – – – – – – – – – 8,1 21 9,4 21

Demokraci na rzecz silnej Bułgarii (DSB)

– – – – – – – – – – 6,4 17 – –

Bułgarski Związek Ludowy (BNS)

– – – – – – – – – – 5,2 13 – –

Obywatele dla Europej- skiego Rozwoju Bułgarii (GERB)

– – – – – – – – – – – – 39,7 116

Porządek i Prawo – – – – – – – – – – – – 4,1 10

G – % otrzymanych głosów M – liczba zdobytych mandatów

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bułgarska Centralna Komisja Wyborcza, CIK, http://www.rezultati.cik.bg (do- stęp: 27 XI 2009 r.).

Wyborcami NDSV były w większości osoby popierające dotąd partie głównego nurtu, czyli SDS (47,7% elektoratu nowej partii wcześniej popierało demokratów)

21 M. Stanisheva, The Success of a Maverick Party in Bulgaria. A Pattern for Consolidation?, praca doktorska, Central European University, Budapest 2003, s. 30.

i BSP (17,6% elektoratu partii cara Symeona w poprzednich wyborach głosowało na socjalistów). Dodatkowym komponentem byli wyborcy, którzy w poprzednich wy- borach nie głosowali wcale – stanowili oni 23,1%²². Partia w 2005 r. utraciła pozycję lidera, nadal jednak wchodziła w skład rządu z BSP i jej koalicjantem – Koalicją dla Bułgarii (Коалиция за България, KB) oraz przedstawicielem mniejszości tureckiej DPS. Ugrupowanie – podobnie jak DPS – współpracuje z partią Europejskich Libera- łów, Demokratów i Reformatorów, jest też członkiem Międzynarodówki Liberalnej.

Rozpoczęta w 2001 r. destabilizacja wzorców rywalizacji bułgarskiej sceny par- tyjnej pogłębiła się w kolejnych wyborach. Należy odnotować dwa istotne elemen- ty, które na to wpłynęły – powstanie nacjonalistyczno-populistycznej partii ATAKA oraz dalszą dezintegrację formacji centroprawicowych. Wybory w 2005 r. odbyły się przy najniższej dotychczasowej frekwencji – do urn udało się 55% wyborców. Man- daty poselskie otrzymało siedem partii, co złożyło się na najbardziej rozdrobniony w historii postkomunistycznej Bułgarii parlament. Same wybory odbyły się w cieniu fi nalnej fazy negocjacji w sprawie wejścia Bułgarii do UE. Wybory wygrała Koalicja dla Bułgarii (w skład której weszła BSP) i w ciągu następnych dwóch miesięcy utwo- rzyła rząd, w skład którego weszły także NDSV i DPS. W pierwszej fazie gabinet oparty na tej większości funkcjonował bez większych zakłóceń – problemy pojawiły się po sformułowaniu w stosunku do członków rządu szeregu zarzutów o charakterze korupcyjnym, dotyczących defraudacji mienia w procesie prywatyzacji²³.

W kolejnym roku to właśnie temat przystąpienia do Unii oraz wyborów do Par- lamentu Europejskiego (PE) zdominowały debatę publiczną. Trendy, które się wy- raźnie utrzymywały, to zniechęcenie wyborców polityką, brak realnej alternatywy ze strony opozycji i dalsza fragmentacja centroprawicy²⁴. Do grona „nowych” partii (NDSV i ATAKA) dołączyła kolejna, założona w 2006 r. – Obywatele dla Europej- skiego Rozwoju Bułgarii (GERB). Partia ta zaznaczyła swoją obecność, odnosząc wyraźne zwycięstwo w wyborach do PE²⁵.

Narodowy Sojusz Ataka (Национален съюз Атака, ATAKA) rozpoczął swoją działalność jako koalicja założona dwa miesiące przed wyborami parlamentarnymi 2005 r. przez Volena Siderova, jedną z bardziej charakterystycznych postaci obecnej sceny politycznej. Do 2005 r. V. Siderov znany był jako dziennikarz i prowadzący popularny program telewizyjny Ataka. Duże poparcie dla niego samego i partii po- twierdziło się w wyborach prezydenckich, w których Siderov dotarł do drugiej tury, ostatecznie przegrywając (stosunkiem głosów 24% do 76%) z kandydatem KB Geor- gim Pyrwanowem.

Powstanie i działania partii wywołały falę komentarzy na temat odradzającej się w Bułgarii skrajnej prawicy. Osiągnięcia wyborcze Siderova zestawiano z wy-

22 Ibidem, s. 16.

23 M. Spirova, Bulgaria. An Overview 2007, „European Journal of Political Research” 2008, vol. 47, s. 931–932.

24 Eadem, Bulgaria. An Overview 2006, „European Journal of Political Research” 2007, vol.

46, s. 929.

25 W sumie w wyborach startowało 16 partii i koalicji, z czego do PE dostali się reprezentanci pięciu.

nikiem lidera francuskiego Frontu Narodowego Le Pena. W programie i retoryce lidera dominuje populizm i antyelityzm, atakowane są partie polityczne – zarówno postkomunistyczna, jak i cały obóz wywodzący się z Unii Sił Demokratycznych. Na pierwszy plan otwarcie wysuwane są hasła nacjonalistyczne – oskarżanie elity poli- tycznej o działania antynarodowe, hasła antyromskie i ostry sprzeciw wobec działań mniejszości tureckiej DPS²⁶. Zostały one przedstawione w słynnym programie „20 punktów partii ATAKA”, w którym wskazano m.in. także na konieczność stworzenia systemu zabezpieczeń społecznych, ochronę rodzimej przedsiębiorczości i de facto postulowano wyjście Bułgarii z Unii Europejskiej poprzez hasła sprzeciwu wobec unijnego prawodawstwa (pkt 6) oraz zakupu ziemi przez obcokrajowców. W myśl programu Bułgaria powinna również wyjść z NATO, a wszystko to w myśl ogólnej zasady „Zwróćmy Bułgarię Bułgarom!”²⁷. Partia utrwaliła swoją pozycję na partyj- nej scenie Bułgarii w wyborach parlamentarnych i europejskich. Wśród wyborców ATAKA w 2009 r. dominowali mężczyźni po 61. roku życia, zarówno z wiosek, jak i z małych i średnich miast²⁸. Partia nie nawiązała żadnych formalnych sojuszy ponadnarodowych, jej deputowani zasiadają w Parlamencie Europejskim wśród nie- zrzeszonych.

Obywatele dla Europejskiego Rozwoju Bułgarii (Граждани за европейско развитие на България, GERB) to kolejna już partia bazująca na popularności cha- ryzmatycznego lidera. Jej twórca Bojko Borisov w czasie powstania partii (2006 r.) pełnił funkcję mera Sofi i, wcześniej w rządzie Ruchu Narodowego Symeon II pełnił funkcję ministra spraw wewnętrznych. GERB budowała wizerunek partii centrowo- -prawicowej, która miała reprezentować naród bułgarski w ramach umowy opartej na trzech wartościach – wolności ekonomicznej, konkurencji w warunkach jasnego podziału obowiązków i minimalnego zaangażowania państwa. Dodatkowo partia po- stulowała uznanie wiodącej roli Unii Europejskiej w procesie rozwoju kraju i uzy- skania większej transparentności życia publicznego. Miało to umożliwić pozyskanie i wykorzystanie unijnych dotacji²⁹. Po wejściu Bułgarii do UE i wyborach parla- mentarnych partia szybko dołączyła do frakcji Europejskiej Partii Ludowej. Rosnącą rolę GERB w życiu politycznym potwierdziły także wygrane wybory samorządowe w 2007 r.

26 N. Genov, National and Right-Wing Radicalism in Bulgaria, tekst przygotowany w ramach projektu Fredric Ebert Foundation, „Right Wing Extremism and Radicalism in the New Democra- cies”, Budapeszt 2009, s. 14 (tekst w zbiorach autorki).

27 20 точки на партия АТАКА, http://www.ataka.bg (dostęp: 27 XI 2009 r.).

28 N. Genov, National and Right-Wing…, op. cit., s. 18 (tekst w zbiorach autorki).

29 GERB (2008), The New Rightist Treaty for Bulgaria, http://gerb-bg.com (dostęp: 27 XI 2009 r.).

3. W kierunku nowego modelu systemu partyjnego

Na obecną kompozycję sceny partyjnej Bułgarii składają się zatem tracące na znacze- niu dwie główne siły lat 90. – BSP i SDS – stabilna DPS i nowe podmioty o orientacji nacjonalistycznej i populistycznej.

W partii socjalistycznej i SDS w ostatnich latach nastąpiła zarówno erozja struktur (wewnętrzne konfl ikty i ofi cjalne podziały), jak i utrata poparcia na rzecz nowych po- pulistycznych i nacjonalistycznych aktorów. Jedynym stabilnym elementem systemu partyjnego jest paradoksalnie, reprezentująca turecką mniejszość, DPS. Jako jedyna sukcesywnie zyskiwała poparcie wyborcze (z wyjątkiem jednej elekcji w 1994 r.).

W ciągu 20 lat DPS zdołała stworzyć struktury terenowe w regionach zamieszkiwa- nych przez mniejszość turecką, a w części z nich zająć dominującą polityczną pozy- cję³⁰. Partia była po 2001 r. dwukrotnie członkiem koalicji gabinetowej.

Rozdrobnienie systemu partyjnego odbyło się w atmosferze złych wskaźników gospodarczych i pogarszających się nastrojów społecznych. Kraj od 20 lat przecho- dzący „niekończącą się transformację” nawet po wejściu do UE nie zyskał szansy na stabilizację ekonomiczną. W lipcu 2008 r. Unia Europejska zamroziła przeznaczo- ne dla kraju dotacje funduszy przedakcesyjnych. Komisja Europejska domagała się od rządu Staniszewa przeprowadzenia dochodzenia i ustalenia dokładnego rozmiaru malwersacji, do których doszło przy realizacji projektów z programu ISPA, podjęcia kroków w celu usunięcia korupcji i niedociągnięć w pracy funduszu zarządzającego pieniędzmi na rozwój infrastruktury drogowej oraz jego restrukturyzacji.

W tej atmosferze na znaczeniu traciła także partia Symeona Sakskoburggotskie- go. Z pozycji głównej siły politycznej w latach 2001–2005 i członka koalicji gabine- towej między 2005 a 2009 rokiem, ostatecznie wypadła z parlamentu, nie uzyskując wymaganych 4% poparcia. Z kolei populistyczną i otwarcie nacjonalistyczną retory- ką z powodzeniem posługuje się ATAKA. Jej poparcie w wyborach parlamentarnych w 2009 r. było o 1% większe niż przed czterema laty – ATAKA zdobyła 9,4% głosów, co dało jej 21 mandatów. Drugą nową w systemie partią jest GERB, która łącząc re- torykę populistyczną i nacjonalistyczną, wygrała wybory w 2009 r. Partie nie weszły formalnie w koalicję, jednak to dzięki ofi cjalnemu poparciu Siderova i jego partii ATAKA możliwe było powstanie rządu mniejszościowego GERB.

Udział i wygrana tych partii znacząco wpłynęły nie tylko na liczbę aktorów sceny politycznej. Ich oddziaływanie widać również w sferze programowej. Jak pisze Ni- kolai Genov:

głoszone przez te partie głośne postulaty obrony narodowych interesów, obietnice zre- widowania procesu prywatyzacji dokonanego przez nieuczciwych inwestorów, sprzeciw wobec udziału w rządzeniu partii reprezentującej etniczną mniejszość (DPS), personalne

30 N. Genov, National and Right-Wing…, op. cit., s. 24 (tekst w zbiorach autorki).

ataki na jej lidera – Ahmenda Dogana – zostały adoptowane przez pozostałe partie – reszt- ki SDS skupione w Błękitnej Koalicji czy partię socjalistyczną³¹.

Zbijanie politycznego kapitału dzięki hasłom populistycznym i nacjonalistycznym może okazać się nową i trwałą strategią realizowaną przez bułgarskie partie. Dotych- czasowe działania partii powstałych w latach 90. nie przyniosły bowiem oczekiwanego polepszenia sytuacji ekonomicznej, a w bieżącej polityce na pierwszy plan wysuwały się niejasne powiązania elit politycznych ze światem zorganizowanej przestępczości i malwersacje. Próby reform partii głównego nurtu w kierunku socjaldemokratyczne- go czy prawicowo-liberalnego wzoru nie znalazły poparcia wyborców. Paradoksalnie to właśnie te działania i osiągnięcie strategicznych celów polityki zagranicznej, czyli wejście do UE i NATO, umożliwiły powstanie nowych formacji, które skupiły uwagę dzięki antyelityzmowi, populizmowi i skrajnemu nacjonalizmowi.

Wykaz skrótów:

ATAKA – Национален съюз Атака, Narodowy Sojusz Ataka

BKP – Българска kомунистическа партия, Bułgarska Partia Komunistyczna BNS – Български народен съюз, Bułgarski Związek Ludowy

BSP – Българска социалистическа партия, Bułgarska Partia Socjalistyczna BZNS – Български земеделски народен съюз, Bułgarski Ludowy Związek Chłopski DSB – Демократи за силна България, Demokraci na rzecz silnej Bułgarii

DPS – Движение за права и свободи, Ruch na rzecz Praw i Wolności

GERB – Граждани за европейско развитие на България, Obywatele dla Europej- skiego Rozwoju Bułgarii

KB – Коалиция за България, Koalicja dla Bułgarii

NDSV – Национално движение за стабилност и възход, Narodowy Ruch na rzecz Stabilności i Postępu (wcześniej Ruch Narodowy Symeon II)

SDS – Съюз на демократичните сили, Unia Sił Demokratycznych

31 Ibidem, s. 26 (tekst w zbiorach autorki).