Sz. W. Ślaga
"Metodołogiczeskije problemy
jestestwiennonaucznogo
eksperimenta", P.E. Siwokon,
"Izdatelstwo Moskowskogo
Uniwersiteta" 1968 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 5/2, 231-235
(p rzyn ajm n iej n ie w szy stk ie) p op rzez b ad an ia ek sp ery m en ta ln e. W stru k tu rze m etod ek sp ery m en ta ln y ch , k tó ry ch zasad n icza fu n k cja m eto d o lo g icz n a sp row ad za się do w e r y fik a c ji h ip otez, w y ró żn ia się n a stę p u jc e elem en ty :
1. w y c ią g n ię c ie z h ip o tezy w n io sk ó w lo g iczn y ch i op racow an ie p la nu ek sp ery m en tu ,
2. p rzep ro w a d zen ie badań ek sp ery m en ta ln y ch ,
3. in terp reta cja w y n ik ó w badań e k sp ery m en ta ln y ch i ocen a ich sto su n k u do sp ra w d za n y ch h ipotez.
Z asad n icza fu n k cja ek sp ery m en tu jako jed n eg o z e le m e n tó w m eto d y e k sp e r y m e n ta ln e j sp row ad za się w ię c do u d zielen ia od p ow ied zi na p e w n e k o n k retn e p y ta n ia zw ią za n e z w e r y fik o w a n y m i hip otezam i, a o d n o szą ce się do sam ego przed m iotu b ad an ego i jeg o w ła ściw o ści.
Sz.
W.
Sla gaS i w о к o n P. E., M e t o d o ło g i c z e s k i je p r o b l e m y j e s t e s t w i e n n o n a u c z -
nogo e k s p e r i m e n t a , Izd a telstw o M osk ow sk ogo U n iw e r site ta 1968, s. 370. O b serw o w a n y o b ecn ie szy b k i rozw ój badań n a u k o w y ch , n o w e od k ry c ia w d zied zin ie n au k p rzyrod n iczych i h u m a n isty czn y ch , p roces róż n ic o w a n ia się n auk p o cią g a za sobą w zb o g a ca n ie się m etod n au k ow ych , tw o rzen ie n o w y c h h ipotez, a n a lo g ii i m o d eli cy b ern ety czn y ch , a co za ty m id zie, ta k że n o w y ch u ogóln ień filo zo ficzn y ch . K o n ieczn o ść f ilo z o ficzn eg o op racow an ia m etod p ozn an ia w y n ik a z potrzeb sam ego p rzy ro d o zn a w stw a . N ic w ię c d ziw n ego, że przy a n a lizie sp e c y fik i m e tod 'poznania n a u k o w eg o szczególn ą u w a g ę zw raca się n a ek sp ery m en t p rzy ro d n iczy — p o d sta w ę w sz e lk ie g o badania n a u k o w eg o przyrody m a rtw ej i ży w ej. P o d k reśla się i a n a lizu je te m o m en ty m etod ologiczn ej i e p istem o lo g iczn ej p ro b lem a ty k i w sp ó łczesn eg o p rzyrod ozn aw stw a, k tó re m ają is to tn e zn a czen ie dla p r z e d sta w ic ie li tak filo z o fii, jak i b a d aczy e k sp ery m en ta to ró w c ią g le jeszcze n ie d o cen ia ją cy ch w ażn ości teo rety czn y ch , logiczn o-m etod ologiC zn ych i filo zo ficzn y ch założeń sw ej p racy d ośw iad czaln ej.
T ak im w ła ś n ie c elo m słu ży ć m a k sią żk a S iw o k o n ia pt. „M etodolo g ic z n e p ro b lem y ek sp ery m en tu p rzy ro d n iczeg o ”, p o św ięco n a a n a lizie p o d sta w i treści m eto d o lo g iczn ej ek sp e r y m e n tu i p rocesu e k sp ery m en to w a n ia w n au k a ch p rzyrod n iczych.
Z asad n iczym cele m om aw ian ej p racy jest o k r e śle n ie p ojęcia e k sp e r y m e n tu p rzyrod n iczego, w sk a za n ie na jego rozw ój h isto ry czn y , próba w y k a z a n ia r e la c ji p om ięd zy e k sp ery m en tem i teorią w różn ych d zie d zin ach p rzyrod ozn aw stw a.
z o sta ła n a trzy części. W części I, zło żo n ej z 2 rozd ziałów , a p o św ię con ej is to c ie ek sp ery m en tu p rzyrod n iczego, dokonano szereg u u sta leń term in o lo g iczn y ch , w szczeg ó ln o ści p od an o o g ó ln e o k reślen ia p o jęcia ek sp ery m en tu , sfo rm u ło w a n o zad an ia, p ro b lem y i p o d sta w o w e te n d e n cje ro z w o jo w e e k sp ery m en to w a n ia , p o d k reśla ją c re la c je za ch od zące p o m ięd zy e k sp ery m en tem w n au k a ch p rzyrod n iczych a g n o seo lo g ią m a rk sisto w sk ą . W ram ach tej o sta tn iej p od k reśla się, że w s z e lk ie p o zn a n ie n a u k o w e, a w ty m ta k że ek sp ery m en t, m a na celu o k r e śle n ie p ra w d ziw eg o obrazu św ia ta i isto tn y c h w ła śc iw o ś c i bytu. Ja k o tak ie, a m ia n o w ic ie , o ile od p ow iad a o k reślo n y m w e w n ę tr z n y m k ry terio m filo z o fic z n y m , jest n ie r o z e r w a ln ie z w ią za n e z p ra k ty k ą , k tó ra z k o le i sta n o w i p o d sta w o w e k ry teriu m p ra w d ziw o ści p oznania.
S am ek sp e r y m e n t w n au k ach p rzy ro d n iczy ch o k reślo n y z o sta ł o p i sow o p op rzez w y lic z e n ie czy n n o ści, od w y d z ie le n ia p rzed m iotu „w c z y stej p o sta c i” aż do pom iaru, u sta le n ia u zy sk a n y ch w y n ik ó w i ich in te r p retacji. Z d an iem autora, og ó ln eg o p o jęcia ek sp ery m en tu n ie m ożna d e fin io w a ć w sposób jed n ozn aczn y, p op rzez g en u s p ro x im u m i d iffe ren tia m sp ecifica m , m ożn a n a to m ia st podać jego o k r e śle n ie o p iso w e, z u w zg lęd n ien iem m o m e n tó w su b ie k ty w n y c h i o b iek ty w n y ch . O d n ośn ie ty c h o sta tn ich p od k reśla się, że p rzed m io tem ek sp ery m en tu p rzy ro d n i czego je s t r z eczy w isto ść m a teria ln a , is tn ie ją c a n ie z a le ż n ie od p od m iotu p ozn ającego. E k sp ery m en t m o ż liw y je s t ty lk o p rzy is tn ie n iu od p o w ie d n ic h w a ru n k ó w , k tó re w d o św ia d czen iu trzeb a o d tw arzać sztu cz n ie p rzez sto so w a n ie od p o w ied n iej te c h n ik i i przyrząd ów , aby d a n e zja w isk o lu b proces, b ad an y w o d erw a n iu od ca ło ści, m ógł p rzeb iegać w sposób m o ż liw ie najb ard ziej n a tu ra ln y . M im o, że ek sp ery m en t, p r z e d sta w ia ją c y o b ie k ty w n e p ro cesy p rzyrod y, różn i się w y r a ź n ie od pro stej ob serw a cji, dającej w d alszej k o n se k w e n c ji su b ie k ty w n y obraz św ia ta , to jed n a k i w ek sp e r y m e n c ie u ja w n ia ją się m o m en ty su b ie k ty w n e . A w ię c w yb ór tak w a ru n k ó w do p rzep ro w a d zen ia e k sp e r y m e n tu jak i c e ló w i zadań u za leżn io n y je s t od czy n n ik a su b iek ty w n eg o . P o d ob n ie rzecz się m a p rzy u o g ó ln ia n iu i in terp reta cji u zy sk a n y ch w y n i ków . W p ły w czy n n ik a su b ie k ty w n e g o na b ad an e p ro cesy i p rzed m io ty ch oćb y zred u k o w a n y do m in im u m , je s t jed n a k n ieu n ik n io n y ; ek sp e r y m e n t d aje o sta teczn ie, zg o d n ie z ce le m i p rogram em , o d p o w ied ź n a p y ta n ia sta w ia n e przez czło w iek a .
D ruga część k sią żk i S iw o k o n ia p o św ięco n a została a n a liz ie sp e c y fik i i m o ż liw o śc i p o zn a w czy ch e k sp ery m en tu w p o d sta w o w y ch d zied zin ach p rzy ro d o zn a w stw a w sp ó łczesn eg o . W rozd ziale p ierw szy m tej części a u to r rozp atru je ek sp ery m en t w fizy ce, jeg o c e c h y sp e cy ficzn e, rozw ój h isto r y c z n y i n a czeln e m ie jsc e w śró d in n y ch sp o so b ó w b ad an ia, s t o so w a n y ch o b ecn ie w n au k ach p rzyrod n iczych . O m ów iono tu p o d sta w o w e sp osob y e k sp ery m en to w a n ia fizy czn eg o z u w z g lę d n ie n ie m r o li n a
rzęd zi n o w ej fiz y k i w p o zn a w a n iu p rzed m io tu b adanego. R o zd zia ł drugi za w ie r a a n a lizę ek sp ery m en tu i te o r ii ch em iczn ej. P oru szon o tu p rob lem y: p rzed m iotu i m eto d y badań ek sp e r y m e n ta ln y c h w ch em ii, ich p o w sta n ie i rozw ój h isto ry czn y ; te o r ii ch em iczn ej i jej zw iązk u z e k sp ery m en tem i p ra k ty k ą p rod u k cji p rzem y sło w ej; r o li e k sp ery m en tu w w a lc e z id e a lis ty c z n y m i k o n cep cja m i w ch em ii. B iorąc rzecz tak z h isto ry czn eg o jak i lo g iczn eg o p u n k tu w id z e n ia , ch em ia p rzez sw e m eto d y jest n ajb ard ziej sp o k rew n io n a z fizy k ą , sta n o w i jed n a k sa m o d zieln ą d zied zin ę p rzy ro d o zn a w stw a , ro zw ija ją cą się ta k w a sp ek cie teo rety czn y m , ja k i p rak tyczn ym . C hem ia n a jw cześn iej po fiz y c e u d o sk o n a liła sw ój ek sp ery m en t i złą czy ła się z p rzem y słem . W śród p rze sła n ek i założeń teo rety czn y ch ch em ii w sp ó łczesn ej w a żn e m iejsce za jm u je sp raw a m od eli, stru k tu ry su b sta n cji i m ech an izm u rea k cji, oraz p rob lem k iero w a n ia p rocesam i ch em iczn y m i. W teo ria ch ch em i czn y ch m o d ele te o r e ty c z n e m ają, w p o ró w n a n iu z fizy k ą , ch a ra k ter b ardziej k o n k retn y i o g lą d o w y (m od ele przestrzen n e). T eoria c h e m i czna, jak in n e, p o ja w ia się w m iarę n agrom ad zen ia m a teria łu fa k ty cznego, u zy sk a n eg o w ek sp ery m en cie. D odać n a leży , że e k sp ery m en t ch em iczn y w k racza w coraz szerszy m za k resie do in n y ch dzied zin n au k i, w szczeg ó ln o ści zaś do b iologii.
N a stęp n ie, w trzecim ro zd zia le tej części, poddano a n a lizie stru k tu rę ek sp ery m en tu b io lo g iczn eg o , jeg o p rzed m iot i m ie jsc e szczeg ó ln e w n a u k o w y m p ozn an iu św ia ta oraz rolę w fiz jo lo g ii, m e d y c y n ie i p sy ch o logii. O drębny od in n y ch rodzaj ek sp ery m en to w a n ia b iologiczn ego u w a ru n k o w a n y je s t n ie ty le sw y m ch arak terem h ip o tety czn y m i te o r e ty czn y m , co w p ie r w sz y m rzęd zie sp e c y fik ą m a teria łu bad an ego, a w ię c sa m y m ży cie m organ iczn ym . W b io lo g ii sto so w a n e są różn orod n e m e to d y ek sp ery m en to w a n ia , ta k że fizy k o ch em ic zn e i m a tem a ty czn e, w za leżn o ści od sto p n ia i p oziom u o rg a n iza cy jn eg o m a terii ży w ej. C elem ek sp ery m en tu b io lo g iczn eg o jest b a d a n ie zja w isk ż y c io w y c h poprzez p o tw ie r d z e n ie p ra w d ziw o ści o k reślo n y ch założeń teo rety czn y ch , a n a lo gii, m od eli, h ip otez, p rzy sta ły m u w zg lęd n ia n iu sp ecy ficzn eg o ch arak teru is to t ż y w y ch . E k sp ery m en t w b io lo g ii n ie m oże p o w o d o w a ć n a ru szen ia n a tu ra ln y ch fu n k c ji organ izm u , w in ie n w m a k sy m a ln y sposób od p o w ia d a ć n orm aln em u sp o so b o w i sp ełn ia n ia ty ch fu n k cji. W ażne tu jest c a ło śc io w e p o zn a n ie isto tn y ch stru k tu r i fu n k c ji ż y c io w y ch . S tą d n ie w y sta rcza ogran iczyć się do sam ej o b serw a cji (do sk ra jn eg o em p iryzm u ) w u jm ow an iu n a tu ry zja w isk życiow ych .
W p ro cesie p ozn aw czym , na te r e n ie nauk p rzyrod n iczych , u w id a cz n ia się w ie le elem e n ta r n y c h o p era cji te o r e ty c z n y c h , jak op is, k la s y fi kacja, fo rm u ło w a n ie p ew n y ch zasad itd. Obok n ich jed n ak , b io rą c pod u w a g ę p o d sta w o w e zad an ia i c e le teo rety czn e, isto tn ą ro lę od gry w a tłu m a czen ie , w y ja śn ia n ie , u o g ó ln ia n ie d an ych fa k ty czn y ch , w y n i
k ó w ek sp ery m en tu i tw o rzen ie teorii. A n a liz ie w sp ó łz a le ż n o śc i p o m ię d zy ek sp ery m en tem i teorią p o św ięco n a została trzecia część k sią żk i S iw o k o n ia . Z w rócon o tu szczeg ó ln ą u w a g ę na m ie jsc e ek sp ery m en tu p rzy ro d n iczeg o w c a ło k szta łcie p ozn an ia n au k ow ego, oraz na rolę a b stra k cji m a tem a ty czn ej i te o r e ty c z n y c h założeń w ek sp ery m en cie. W skazano, że ek sp ery m en t z a w sze słu ży tw o rzen iu p ojęć teo rety czn y ch , w y ja śn ia n iu is to ty zja w isk p rzyrod y, u jm o w a n iu ich w p o sta ci teorii. Z d rugiej stro n y p r a w id ło w e u ję c ie ek sp ery m en tu , jego p o p ra w n o ści i e fe k ty w n o śc i zak ład a p r z y jęcie p e w n y c h o g ó ln y ch zasad te o r e ty c z n y ch , założeń m y ślo w y ch . D o ta k ich n a le ż y m. in. h ip oteza, an alogia, m o d ele, ek sp ery m en t m y ś lo w y , p aradoks teo rety czn y . Inaczej m ów iąc, w e d łu g au tora, is tn ie je ścisła w sp ó łz a le ż n o ść ek sp ery m en tu i teorii, sam zaś ek sp ery m en t u w a ru n k o w a n y je s t za ło żen ia m i teo rety czn y m i i zasad am i lo g iczn y m i. H ip oteza np. w y p rzed za ek sp ery m en t a je d n o cz e śn ie w y ja śn ia w p ew n y m sto p n iu jeg o rezu lta ty .
Praca P a w ła E. S iw o k o n ia w sw e j k o n stru k cji je s t p rzejrzystą i lo g iczn ie zw artą całością. A u tor od d łu ższego czasu za jm u je się f ilo zofią p rzy ro d o zn a w stw a , m etod am i n au k p rzyrod n iczych , teo rią e k sp e r y m en tu i w ty m p rzed m io cie o p u b lik o w a ł w ie le a rtyk u łów .
O m a w ia n a praca n ie m ia ła na celu w y czerp u ją ceg o o m ó w ien ia p ro b le m a ty k i zw ią za n ej z ek sp ery m en tem , jeg o tech n ik ą i szczeg ó ło w y m i za sto so w a n ia m i, lecz w sk a za n ie — na p rzy k ła d zie k ilk u n auk p rzyrod n iczy ch , u zn a w a n y ch za ty p o w e pod w zg lęd em m eto d o lo g icz n y m (fizy k a , ch em ia, biologia) — na n atu rę ek sp ery m en tu , na odrębność badań ek sp e r y m e n ta ln y c h w p o szczeg ó ln y ch d ziedzinach, w y n ik a ją cą z ch a ra k teru przed m iotu , zadań i c e ló w b ad an ia w ram ach danego ty p u n au k i, oraz na w sp ó łw y stę p o w a n ie e le m e n tu em p iryczn ego i r a cjo n a ln eg o (ab strak cyjn ego) w b a d a n ia ch d ośw iad czaln ych .
C ałość p ro b lem a ty k i a n a lizo w a n a je s t z p o zy cji filo z o fii d ia le k ty c z n ej. U ja w n ia się to m. in. w p o d k reśla n iu fak tu , że „w d ia le k ty c e p o zn an ia n a u k o w eg o p r a w id ło w o p o ja w ia ją się sp e c y fic z n e sp rzeczn ości m ię d z y e k sp ery m en tem i h ip otezą, w sk u te k k tórych częstok roć jak b y za m ien ia ją się m iejsca m i, h ip o teza w y p rzed za ek sp ery m en t i w a r u n k u je go” (s. 239). J ed n o cześn ie h ip oteza p ełn i rolę w y ja śn ia ją c ą w z g lę dem w y n ik ó w ek sp ery m en tu . Z w iązek h ip o tezy z e k sp ery m en tem m a ch a ra k ter d ia lek ty czn ej w ię z i (s. 247). A u tor bardzo często i słu szn ie p rzestrzeg a przed n ie b e z p ie c z e ń stw e m a b so lu ty zo w a n ia o k reślon ego sp osob u e k sp ery m en to w a n ia (s. 97, 100, 215) i sto so w a n ia go w in n y ch n au k a ch szczeg ó ło w y ch w ta k i sam sposób i w ty m .sa m y m .zak resie, jak w d zied zin ie jem u w ła śc iw e j. I tak np. sto so w a n ie „na s iłę ” fiz y c z n y ch m etod b ad an ia do b io lo g ii grozi fizy k a lizm em . S łu szn a, jak się zdaje, je s t u w aga autora, że „ n ajd osk on alsze m eto d y fiz y c z n e w ca le n ie p reten d u ją... do jed y n ej i a b so lu tn ej p ra w d y ” (s. 100). E k sp
ery-m e n t je s t b odźceery-m do ery-m y śle n ia teo rety czn eg o , do n o w y ch p oszu k iw ań , dla k tó ry ch dostarcza d an ych fa k ty czn y ch . Ż aden ek sp ery m en t n ie da o sta te c z n ie sam n o w ej teorii, n ie uk aże is to ty przed m iotu badanego. Z a w sze słu ży teorii.
W alory d y d a k ty czn e pracy, ja sn o ść i p rzejrzy sto ść w sp osob ie p rzed sta w ia n ia m a teria łu n ie za w sze jed n ak idą w p arze ze ścisło ścią . Odnosi s ię to g łó w n ie do zam ien n ego sp osob u u ży w a n ia term in ó w „m etod o lo g ic z n y ” i „ filo zo ficzn y ” . T en o sta tn i sto so w a n y jest n a ozn aczen ie n ie ty lk o a n a liz y czy p ro b lem a ty k i m eto d o lo g icz n e j, a le i lo g iczn ej, g n o seo lo g iczn ej, a n a w e t on to lo g iczn ej. D ość c zęste są ta k że p o w tó rze nia, np. p rzy o m a w ia n iu ek sp ery m en tu w fiz y c e czy ch em ii jest m o w a 0 teoriach fiz y k a ln y c h i ch em iczn ych , to sam o p otem je s t nieco szerzej p o w tó rzo n e w ro zd zia le p o św ięco n y m sp e c ja ln ie sto su n k o w i ek sp ery m en tu do teorii.
N ie u m n iejsza to jed n ak w a r to śc i p racy S iw o k o n ia , jed n ej z n ie lic z n y c h teg o ty p u i w ręcz n ieo d zo w n ej dla lu d zi p o św ięca ją cy ch się b ad an iom d o św ia d cza ln y m w danej d zied zin ie nauk przyrodniczych. M etod olog n auk p rzyrod n iczych zn ajd zie w n iej w ie le m ateriału 1 n o w y c h p o m y słó w do d alszej a n a lizy p oru szan ej p rob lem atyk i.
