Katarzyna Krzysztofek
POZYCJA PRAWNA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Wprowadzenie
Kościół katolicki od wieków zajmował w historii Polski istotną pozycję. Okres I Rzeczypospolitej byłczasem, kiedy Kościół katolicki zyskał uprzywilejowany sta
tus w państwie, co potwierdziły słowa Konstytucji 3 Maja z 1791 r.: „Religią naro dową panującą iest, i będzie wiara święta Rzymska katolicka, ze wszystkiemi iey prawami”1.
1 Volumina Legum, t. 9, Kraków 1889, s. 220. Tekst został przejęty z zachowaniem oryginalnej pisowni.
2 Tamże. Tekst został przejęty z zachowaniem oryginalnej pisowni.
Tym samym I Rzeczpospolita była państwem wyznaniowym otwartym - prokla mowała naczelne stanowisko religii Kościoła rzymskokatolickiego z racji roli, jaką odegrała w dziejach państwa polskiego, przy równoczesnym poszanowaniu i nie- dyskryminowaniu wyznawców innych religii, co wyrażone zostało w Konstytucji 3 Majasłowami:
Że zaś taż sama wiara święta przykazuje nam kochać bliźnich naszych, przeto wszystkim ludziom, iakiegokolwiekbądź wyznania, pokóy w wierze i opiekę rządową winniśmy, i dla
tego wszelkich obrządków i religii wolność, w kraiach Polskich, podług ustaw kraiowych, waruiemy”2.
Polska, będąc „przedmurzem chrześcijaństwa”, akceptując wyznawców różnych religii, uchroniła się przed wojnami religijnymi i zapewniła spokojną koegzystencję wszystkim mieszkańcom Rzeczypospolitej, niezależnie od wyznania.
Ukształtowanie relacjipaństwo-Kościół spełnia ważną rolę w życiu społecznym.
Wierni Kościoła,w tym Kościoła katolickiego, są równocześnieobywatelami i z tej racji podlegają dwóm porządkom prawnym - kanonicznemu i państwowemu. Dla tego teżkonieczne jestokreślenie, jakie znaczenie prawne mają przepisy prawa ka nonicznego w porządkuprawa państwowego- czysą jego częścią, czy teżodnoszą się wyłącznie do administrowania sprawami wewnętrznymi Kościoła katolickiego.
Droga dodzisiejszego uregulowania tej materii i wprowadzeniadoprawodawstwa III Rzeczypospolitej norm wskazujących na uznanie jej za państwo świeckie wio
dła przez okres II Rzeczypospolitej oraz czas Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, która całkowicie odmiennie traktowała rolę Kościołów i związków wyznaniowych, a zwłaszczaKościoła katolickiego,wżyciu społecznym i politycznym narodu.
Historia stosunków państwo-Kościół po I i po II wojnie światowej
W okresie dwudziestolecia międzywojennego Kościół katolicki miał ugruntowa ną pozycję prawną, którą zapewniały mu rozwiązaniakonstytucjiz dnia 17 marca
1921 r.’ oraz konkordat z dnia 10 lutego 1925 r.1 * *4 Konstytucja gwarantowała Ko ściołowi rzymskokatolickiemu „naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań”5, prawo organizowania publicznych i zbiorowych nabożeństw, posiadania i nabywania majątku ruchomego i nieruchomego i zarządzania nim. Konstytucja ta była etapem przejściowym w formowaniu się idei państwa świeckiego wPolsce.
Zjednej strony nawiązywała do rozwiązań Konstytucji 3 Maja, nadając Kościołowi katolickiemu naczelne stanowisko, ale z drugiej strony wyrażała już ideę państwa świeckiego, wspominając o naczelnym stanowisku „wśród równouprawnionych wyznań”. Choćwyraźnie nie zostało to w konstytucji ujęte,z przyznanych Kościo
łowi katolickiemu uprawnień wynika, że uzyskał on osobowość publicznoprawną.
Ponadto konstytucja zezwalała, aby wswoich wewnętrznych sprawach kierował się prawem kanonicznym, a tym samym Kościół katolicki cieszył się autonomią. Ure gulowanie sytuacji pomiędzy państwem a Kościołem katolickim miało nastąpić na podstawie dwustronnego porozumienia, do którego ostatecznie doszło w 1925 r.
Konkordat zawarty ze Stolicą Apostolską ustabilizował sytuację prawną Kościoła katolickiego, uszczegóławiając zakres jego uprawnień. Kolejny akt rangi konstytu cyjnejzdnia 23 kwietnia 1935 r.6 przejął większość przepisówwyznaniowychkon
stytucji marcowej.
1 Dz. U. z 1921 r., nr 44, poz. 267. Na temat genezy przepisów wyznaniowych zawartych w konsty
tucji z 1921 r. zob. J. O s u c h o w s k i, Prawo wyznaniowe Rzeczypospolitej, 1918-1939, Warszawa 1967, s. 50-82.
1 Dz. U. z 1925 r„ nr 72, poz. 501.
’ Na temat interpretacji lego postanowienia konstytucji marcowej zob. J. P a w e l s k i, Katolicyzm religiąpaństwową w Polsce, „Przegląd Powszechny” T. 213, 1937, nr 1, s. 69, 79; S. P i e k a r s k i, Wyzna
nia religijne w Polsce, Warszawa 1927, s. 11-12.
6 Dz. U. z 1935 r„ nr 30, poz. 227.
Spokojne współistnienie państwa i Kościoła trwało do 1945 r. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej 12 września 1945 r. wydał uchwałę, w której obarcza
jąc winą stronę kościelną, uznał konkordat z 1925 r. za nieobowiązujący. Kościo
łowi katolickiemu zarzucono złamanie postanowień konkordatu między innymi na skutek przekazania administrowania diecezją chełmińską biskupowi gdańskie mu - Niemcowi Karolowi Marii Splett. Jednakżedziałanie rządu było jedynie dąże niemdo wyzwolenia się państwa spod obowiązywania krępujących go postanowień
Pozycja prawna Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej 117 konkordatowych.Pomimopozostawienia w mocy konstytucjimarcowej ażdoczasu wydania konstytucji PRL w 1952 r„ jej przepisywyznaniowe nie były respektowane.
Tym samymKościółkatolicki znalazł się w próżni;jego pozycja pozbawiona została oparcia w postacidwustronnej umowy - konkordatu, a z drugiejstrony niezostały wydane żadne nowe akty, które regulowałyby jego sytuację prawną. Wspomniana konstytucja z dnia 22 lipca 1952 r.7 formalnie wprowadzała zasadę równoupraw nienia obywateli bez względu na wyznanie, jednakże w rzeczywistości reguła tanie była przestrzegana.Osoby wierzące znajdowały się w gorszej sytuacji,byłydyskry
minowane, nie mogły liczyć na objęciewyższych stanowisk publicznych. Pomimo proklamowania przez konstytucję zasady rozdziału kościoła od państwa, szybko okazało się, żeo rozdziale nie możebyć mowy. Państwo ingerowałowpodstawowe uprawnieniai wolności Kościoła katolickiego, chociażby poprzez wydanie w 1953 r.
dekretu8, który wymagałuzyskaniazgody władzpublicznych na obsadzanie stano wisk kościelnych. Konstytucja przewidywała także uregulowanie sytuacji prawnej Kościoła katolickiego w formie dwustronnej umowy9 *. Jednakże przez cały okres PRL nie doszło do zawarciastosownego aktu. Szczególnie uciążliwy był brakokre ślenia podmiotowości prawnej Kościoła katolickiego, co uniemożliwiało kościel nymjednostkom organizacyjnymuczestniczeniew obrocieprawnym. Dostrzegając tę lukę, SądNajwyższypostanowieniem z dnia 18 kwietnia 1963 r.'°wskazał, jakie jednostki organizacyjneKościoła katolickiego posiadająosobowość prawną,a tym samym mogą nabywać prawa izaciągaćzobowiązania. Po pierwsze, SądNajwyższy podkreślił, żezracji utraty przezkonkordat z 1925 r. mocyobowiązującejprawoka noniczne nieznajduje zastosowaniana obszarze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Pomimo proklamowania przez konstytucję z 1952 r.w art. 70 uregulowania sytuacji prawnej międzypaństwem i Kościołem (konstytucja nie wskazywała bezpośrednio na Kościół katolicki, jednakże mówiła o „Kościele i innych związkach wyznanio wych”, co świadczy o tym, że pojęcie „Kościół” odnosiła do Kościoła katolickiego) wdrodzeustawy, nie nastąpiło to. Stąd też Sąd Najwyższy wywiódłtwierdzenie, że otym, jakie jednostki Kościoła rzymskokatolickiego posiadają w Rzeczypospolitej Ludowej osobowość prawną,decyduje państwopolskie. Posługującsię analogiądo przepisów dekretuz 1956 r. o organizowaniu i obsadzaniustanowisk kościelnych11 oraz ustawy z 1961 r.o rozwoju systemu oświaty iwychowania12, Sąd Najwyższy sta
nął na stanowisku, że osobowośćprawnąposiadają parafie, diecezje oraz seminaria duchowneKościoła rzymskokatolickiego.
7 Dz. U. z. 1952 r., nr 33, poz. 232, z późn. zm.
" Dz. U. z 1953 r„ nr 10, poz. 32.
9 H. M i s z l a 1, Historia relacji państwo-kościół w Polsce, [w:| A. M e z g 1 e w s k i, H. M i s z t a 1, P. S t a n i s z, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2008, s. 29-31.
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 1963 r. (sygn. I CR 223/63), opublikowane w OSNC 1964, nr 10, poz. 198.
" Dz. U. z 1957 r., nr 1, poz. 6.
12 Dz. U. z 1961 r., nr 32, poz. 160, z późn. zm.
Droga do uchwalenia ustaw majowych
Jednak wciąż brakowało pełnego uregulowania sytuacji prawnej Kościoła kato
lickiego w Polsce. Wydanie ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego poprzedziły kilkuletnie przygotowania. Prace nad ustawą rozpoczęły się w latach
1980-1981. W 1981 r. powołany został Zespół Roboczydo spraw LegislacyjnychKo misji Wspólnej, który rozpoczął pracę 23 marca1981 r. Jego powstanie związane było ze wznowieniem działalności Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu i Episkopatu, która zebrała się w listopadzie 1980 r. wcelu omówienia problematyki międzyinny
mi osobowościprawnej Kościoła katolickiego.Z racji braku porozumienia pomiędzy stronamiwtejkwestii zdecydowano powołać zespół, który rozważyłby problematy kę stosunków państwo-Kościół i przygotował projekt aktu regulującego te stosun ki. Pierwszy projekt ustawy został przedstawionyprzez Zespół Roboczy z końcem 1983 r. Jednakże na czterylata zawieszono prace nad ustawą z racji pojawienia się głosówsprzeciwuwobec przygotowanego projektu, któremu zarzucano zbytdaleko idące uprzywilejowanieKościoła katolickiego i jego uniezależnienie odwładz pań stwowych,co w owym czasie było nie do przyjęciadla zwolenników partii rządzącej.
Dopierow 1987 r.rząd zaproponowałkontynuowanieprac nad ustawą; 21 września tego roku podczas posiedzenia Komisji Wspólnej powołano zespół, którego celem było przygotowanie nowego projektu ustawy o stosunku państwa do Kościoła ka
tolickiego. Zdecydowano o uregulowaniu relacji państwa z Kościołem katolickim zarówno na płaszczyźnie ustawowej,jak i umownej - w formie konkordatu zeStoli
cą Apostolską. Ostatecznie projekt ustawy zostałzaakceptowany przez Konferencję Episkopatu Polski i Biuro Polityczne KC PZPRw marcu 1989 r. orazprzyjęty przez Komisję Wspólną, co otworzyło drogę do przedłożenia go Radzie Ministrów. Rząd uchwalił projekt 10 kwietnia 1989 r. ijakoprojekt rządowy został on skierowany do Sejmu.Wtym samym dniu zostały zatwierdzone przez Radę Ministrów dwa pozosta
łeprojektyustaw - o gwarancjach wolnościsumieniai wyznania* 11 *13 oraz oubezpiecze niuspołecznymduchownych14. Sejm powołałKomisjęNadzwyczajnądla zapoznania się z przedłożonymi projektami, a ta z kolei dla każdego z powyższych projektów powołała odrębną podkomisję. W ustawie dotyczącej Kościoła katolickiego wpro wadzone zostałyza zgodą strony kościelnej poprawki o charakterze redakcyjnym i stylistycznym. Kolejną grupę poprawek wprowadziła Komisja Nadzwyczajna, tak że Sejm w dniu 17 maja 1989 r. na zebraniu plenarnym podjął debatękońcową nad projektami, które ostatecznieuchwalił15.
” I)z. U. l 1989 r., nr 29, poz. 155, z późn. zm.
11 Dz. U. z 1989 r., nr 29, poz. 156, z późn. zm.
r’ M. P i c l r z a k, Geneza ustaw wyznaniowych z 17 maja 1989 r., |w:J Prawo wyznaniowe w Polsce (1989-2009). Analizy - dyskusje - postulaty, red. I). W a I c n c i k, Katowice-Bielsko-Biała 2009, s. 20-25;
W. G ó r a 1 s k i, Nowa jakość stosunków między Państwem a Kościołem w Polsce po ratyfikacji konkor
datu, [onlinc] http://www.opoka.org.p1/biblioteka/T/TA/TAI/konkordat_rp_komcntarz.html, odczyt:
4 1 2012 r.
Pozycja prawna Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej 119 Pomimo że ustawa o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego16, podobnie jak dwie pozostałe,została uchwalonawokresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej,udało jejsię przetrwać bez znaczniejszychzmiando dzisiaj. Świadczy to o tym, iż:
16 Dz. U. z 1989 r„ nr 29, poz. 154, z późn. zm.
17 A. C z o h a r a, Periodyzacja polityki wyznaniowej w III Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Prawo wyz
naniowe w Polsce.... s. 31.
la Dz. U. z 1991 r., nr 66, poz. 287, z późn. zm.
19 Są lo ustawy o stosunku państwa do: Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Kościoła Ewangelicko- - Reformowanego, Kościoła Ewangelicko-Mctodystycznego, Kościoła Chrześcijan Baptystów, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Polskokalolickiego, Gmin Wyznaniowych Żydowskich, Kościoła Katolickiego Mariawitów, Kościoła Starokatolickiego Mariawitów oraz do Kościoła Zielonoświątkowego - w Rzeczypospolitej Polskiej.
211 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym duchownych z 1989 r. pierwszy raz w prawodawstwie pol
skim wyróżniła grupę osób duchownych i objęła ich ubezpieczeniem społecznym. Wraz z wejściem w życie w dniu 1 stycznia 1999 r. ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 1998 r„ nr 137, poz. 887, z. późn. zm.) ustawa z 1989 r. stała się zbędna z racji włączenia osób duchownych do powszech
nego systemu ubezpieczeń społecznych. Zob. P. S t a n i s z, Ubezpieczenia z tytułu pozostawania wstanie duchownym, |w:J A. M e z g 1 e w s k i, H. M i s z t a 1, P. S t a n i s z, dz. cyt., s. 272-273.
21 M. P i e t r z a k, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2003, s. 202.
Przemiany ustrojowe dokonały się na zasadzie ewolucyjnej, polegającej na stopniowym usuwaniu z porządku prawnego niedemokratycznych przepisów. Państwo zatem nie ze
rwało generalnie z całym prawem PRL, w tym z prawem wyznaniowym. Zasadnicza treść ustaw z 1989 r. okazała się akceptowalna i znalazła zastosowanie w nowych warunkach ustrojowych17.
Potwierdzeniem tych słów jest fakt, żewydana niewiele ponaddwa latapóźniej, wlipcu 1991 r„ustawa ostosunkuPaństwa do PolskiegoAutokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Rzeczypospolitej Polskiej18 czerpałaprzykład z ustawy dotyczącej Kościoła Katolickiego. Zarówno podział na jednostki redakcyjne - działy i rozdzia ły - jest niemalże tożsamy, jak i treść ustawy jestbardzo podobna, a różnice wyni kająjedyniez odmiennego charakteru Kościoła prawosławnego w Polsce, będącego autokefalią, oraz odmiennej struktury wewnętrznej czychociażbydni świątecznych.
Również pozostałe 10 ustaw19 wydanychwlatach 90.XX w. regulujących stosunek państwa do Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce wykazują pewne podo
bieństwodo ustawy katolickiej, aczkolwiek różnice sątu bardziejwidoczne. Jedyną ustawą zdnia 17 maja 1989 r„która utraciła mocobowiązującą z dniem 1 stycznia 1999 r.,byłaustawa o ubezpieczeniu społecznymduchownych20.
Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania wprowadzała wolnośćsu
mienia iwyznania jako prawo obywatelskie nadane przez państwo, podobniejak czy niła to Konstytucja PRL. Trzeba pamiętać, żeustawy te zostaływydane jeszczew okre siePolskiejRzeczypospolitej Ludowej itopiętno było w nich widoczne w momencie wydania, ale z drugiej strony: „[...] należy dostrzegać w ustawach wyznaniowych forpocztę dialogu i porozumień, któredoprowadziły do powstania demokratycznej Rzeczypospolitej”21. Wspomnianaustawa ogólna, o czymbyła mowa,przewidywała
zagwarantowaniewolności sumienia i wyznania jako prawa obywatelskiego, upraw nienia przyznanego przez państwo, a niewynikającego z przyrodzonej godności ludz
kiej,oczym stanowiłydokumentyprawczłowieka zlat 50. XX w. Niemniej jednak ustawa ta rozszerzała prawo korzystania z wolności sumienia i wyznania także na cudzoziemców i bezpaństwowców. Topostanowienie dodzisiaj nie zostało zmienio ne, gdyż ustawa zasadnicza z dnia 2 kwietnia 1997 r.22 prawidłowo uznaje wolność sumienia i religii (konstytucja nie posługuje się jednolicie tym pojęciem, wart. 48 ust. 1 mowa jest o wolności „sumienia i wyznania”) za prawoczłowieka,a nie prawo obywatela, ajako akt najwyższy w hierarchii źródeł prawaderoguje postanowienia ustaw znią niezgodne.
22 Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz. 483, z późn. zm.
2' Na lemat przyczyn tak długiego okresu oczekiwania na ratyfikację konkordatu zob. (.Kruków- s k i, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2005, s. 87-89.
21 Dz. U. z 1990 r., nr 51, poz. 297, z późn. zm.
Uprawnienia Kościoła katolickiego wynikające z ustawy o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego
w Rzeczypospolitej Polskiej
Obecnie pozycję prawną Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej wyznaczają przedewszystkim przepisy konstytucji, konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską a RzecząpospolitąPolską, zawartego 28 lipca 1993 r., którywszedł w życie 25 kwiet
nia 1998 r.23, ustawy ostosunku państwa do Kościoła Katolickiego (ustawa o stosun
ku państwado Kościoła Katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej zmieniła tytuł na: ustawa o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego wRzeczypospolitej Polskiej na podstawie ustawy z dnia 5 lipca 1990 r. prawo o zgromadzeniach*2“') oraz ustawyogwarancjach wolności sumienia i wyznania. Konstytucja wyznacza ogólnezasady, najakich opiera się ustrój Rzeczypospolitej, w tym jej stosunek do wszystkichwyznań i to zarówno w aspekcie instytucjonalnym (odnoszącym się do związków wyznaniowych in genere - art. 25 ustawy zasadniczej) oraz w aspekcie indywidualnym (odnoszącym się do uprawnieńjednostki - zapewnieniajej wol nościsumieniaireligii - art. 53 ustawyzasadniczej). Konkordat w sposób bardziej syntetyczny niż ustawa o stosunkupaństwa do Kościoła Katolickiego, ale z drugiej strony zwiększąmocą prawną (whierarchii źródeł prawa stoi ponad ustawą,jako umowa międzynarodowa ratyfikowana zauprzedniązgodą wyrażoną w ustawie - art.91 ust.2konstytucji) reguluje te same zagadnienia ustawowe. Natomiast ustawa o gwarancjachwolnościsumienia i wyznania, jako ustawa ogólna wedle reguły lex specialis derogat legigenerali, znajduje zastosowanie do sytuacji prawnej Kościoła katolickiego, oile jejpostanowienia nie są sprzeczne zustawą szczegółową regulu
jącą stosunekpaństwa do Kościołakatolickiego.
Z racji ograniczonych rozmiarów niniejszego opracowania zostaną przedsta wione poniżej najistotniejsze postanowienia ustawyz 1989 r. o stosunku państwa
Pozycja prawna Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej 121 do Kościoła Katolickiego przy zachowaniu systematyki ustawowej, które pozwolą ukazać zakresuprawnieńKościoła katolickiego, ale także jego rolę w życiuspołecz nym Rzeczypospolitej.
1. Osobowość prawna
Rzeczpospolita Polska uznała autonomię Kościoła katolickiego- prawo do rządze nia się prawem kanonicznym w wewnętrznych sprawach Kościoła, do wykonywa
nia jurysdykcji i władzyduchowej oraz administrowaniaswoimisprawami. Bardzo istotną kwestią jestumieszczenie w ustawiez 1989 r. wymienionych imiennie i ro
dzajowo kościelnych jednostekorganizacyjnych,które posiadają osobowośćpraw
ną, wraz ze wskazaniem ich organów.Dzięki temu podmioty te mogąuczestniczyć w obrocie prawnym,nabywając prawa i zaciągając zobowiązania. Ustawa w art. 13 ust. 1 ustaliła momentnabycia osobowości prawnej tych jednostek, powstałych już powejściuwżycie ustawy (te, które istniaływ chwili wejścia w życieustawynabyły osobowość prawną z mocyprawa25) na chwilę powiadomieniastosownego organu administracjipaństwowej (ministra administracji i cyfryzacji26 lubwojewody - ich kompetencje określa ustawa) o ichpowstaniu. Konkordat w art. 4 ust. 2 stwierdził:
r’ Szerzej na ten lemat zob. H. M i s z t a 1, Osobowość cywilnoprawna kościołów i innych związków wyznaniowych, [w:] A. M e z g 1 e w s k i, H. M i s z t a 1, P. S t a n i s z, dz. cyt., s. 137.
26 Do 18 listopada 2011 r. ministrem właściwym do spraw wyznań religijnych był minister spraw wewnętrznych i administracji, a od tej daty kompetencje w tym zakresie przeszły na ministra adminis
tracji i cyfryzacji, Dz. U. z 2011 r., nr 248, poz. 1479.
Rzeczpospolita Polska uznaje również osobowość prawną wszystkich instytucji kościel
nych terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie przepi
sów prawa kanonicznego. Władza kościelna dokonuje stosownego powiadomienia kom
petentnych organów państwowych.
A tym samym kościelnejednostki organizacyjne według regulacji konkordato wej nabywają osobowośćprawnąz chwilą powstaniawedle przepisów prawa kano
nicznego,a niedopiero zmomentem powiadomienia władz publicznych. Przyczym pozostał nadal w mocy obowiązek powiadomienia władz o powstaniu jednostki or
ganizacyjnej Kościoła katolickiego z osobowością prawną,ale owo powiadomienie ma charakter deklaratoryjny,a nie konstytutywny- nie tworzy prawa. Ustawa po zostawia takżemożliwość uzyskaniaosobowości prawnej wdrodze rozporządzenia ministra administracjii cyfryzacji przezinne,powstałepodługprawa kanonicznego, niewymienionejednostki organizacyjne Kościoła.
2. Kult publiczny
Pojęcie kultu publicznego jest bardzo szerokie, obejmuje oprócz zagadnień stricte związanychzesprawowaniem kultu takżeproblematykęprawamałżeńskiego oraz dni świątecznych. Kościół katolicki korzysta z prawa do organizowaniakultu publicznego,
którego wykonywanie podlega wyłącznie władzy kościelnej. Jeżeli jego sprawowa
nieodbywa się w miejscach do tego przeznaczonych, z wyjątkiemdróg, placów pu blicznych oraz pomieszczeń użyteczności publicznej (wymaga wówczasuzgodnienia z właściwym organem sprawującym zarząd lub upoważnionym do dysponowania obiektem),niema obowiązku zawiadomienia władz publicznych o sprawowaniu kultu w tychmiejscach. Organizowanie procesji,pielgrzymek lub innych form uroczystości religijnych z wykorzystaniem dróg publicznych (zwyłączeniem konduktówpogrze
bowych odbywanych podług miejscowego zwyczaju) wymaga uzgodnieniaz właści
wymi organami administracji rządowej lub samorządowej, ale wyłączniew zakresie zapewnienia bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Także na cmentarzach komunal
nych mogą odbywać się nabożeństwa i uroczystości pogrzebowe za zmarłych o cha rakterze religijnym pod warunkiem przestrzegania przepisów porządkowych. Tak szerokie uprawnienia Kościoła katolickiego w dziedzinie publicznego sprawowania kultu są wynikiem poszanowaniaprzezpaństwoautonomiiKościoła.
Ustawa o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego od czasujej wejściaw ży cie w 1989 r. byłamodyfikowana przeszło dwadzieściarazy.Jednąz istotnychzmian było wprowadzenie do niej art. 15a na mocyustawy z dnia 24 lipca 1998 r. o zmia nie ustaw - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Pra
wo o aktach stanu cywilnego, ustawyo stosunku państwado Kościoła Katolickie
go w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórychinnych ustaw27. Zmiana tazwiązana była z wejściem w życie konkordatu, przewidującego w art. 10 możliwość zawarcia małżeństwawyznaniowego, które rodzi skutkicywilne.Jednakże wprowadzenie tego przepisu w życie wymagało zmian w polskim ustawodawstwie i stąd konieczne stało się wydanie stosownej ustawyw lipcu 1998 r. Art. 10 konkordatu wszedłw życie 15 listopada 1998 r.Najego podstawieistnieje możliwośćwstąpienia w związek mał żeńskiprzed duchownym, któregookreślają przepisyprawakanonicznego,pospeł nieniu przesłanek przewidzianych w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńcze go. Atymsamym pomiędzy nupturientami nie mogą istnieć przeszkody małżeńskie wedle prawa polskiego, muszą onizłożyćzgodneoświadczenie woli, wyrażające chęć, aby ichmałżeństwo zawierane w formiewyznaniowej wywierało skutki cywilneoraz musi zostać sporządzony akt małżeństwa (art. 10 konkordatu). Dopiero spełnienie łącznie wszystkich trzech powyższych konstytutywnych warunków powoduje uzy skanie przez małżeństwo wyznaniowe także skutków cywilnych.
27 Dz. U. z 199« r„ nr 117, poz. 757.
2" Pełen katalog dni ustawowo wolnych od pracy zawiera ustawa z dnia 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy (Dz. U. z 1951 r., nr 4, poz. 28, z późn. zm.), która oprócz świąt kościelnych (zasadni
czo dniami wolnymi od pracy są wyłącznie dni świąteczne Kościoła katolickiego, a nie żadnego innego Kościoła czy związku wyznaniowego) wylicza takż.e święta państwowe.
Również w ramach kultu publicznego wierni Kościoła katolickiego mogą obcho
dzić swoje dni świąteczne. Zarówno ustawa, jak i konkordat zawierają katalog dni świątecznych, które są równocześnie dniami wolnymi od pracy28. Są to wszystkie nie
dziele, 1 stycznia - uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi, drugi dzień Wiel kiej Nocy, dzieńBożego Ciała, 15sierpnia - uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej
Pozycja prawna Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej 123 Maryi Panny, 1 listopada - dzień Wszystkich Świętych, 25 oraz 26 grudnia - pierw
szy i drugi dzień świąt Bożego Narodzenia. Od 2011 r. do katalogu ustawowego do dane zostało święto Objawienia Pańskiego, znane także pod nazwą święta Trzech Króli,obchodzone6 stycznia29. Ani konkordat, ani ustawa niezawierają pełnego ze stawienia dniświątecznych nakazanych, jak je nazywa Kodeks prawa kanonicznego, w których katolikwinienuczestniczyćwe mszyśw. oraz powstrzymać się od pracy niekoniecznej(kan. 1246-1248 KPK). Katalog kodeksowy zawiera dodatkowoświęto św. Józefa- 19 marca, uroczystośćWniebowstąpienia Pańskiegoobchodzoną 40 dni po Wielkanocy,święto Świętych ApostołówPiotra i Pawła - 29 czerwca oraz święto NiepokalanegoPoczęciaNajświętszej Maryi Panny -8grudnia. Ponieważ tedni są w Polsce dniamipracy,w których katolikomtrudno jest wypełnićobowiązki płynące z Kodeksu prawa kanonicznego, Konferencja Episkopatu Polski wystąpiłaz wnios
kiem do watykańskiej Kongregacji dospraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramen
tów o zgodę na to,aby w Polsceuroczystość WniebowstąpieniaPańskiego obchodzo na była w 7. niedzielęWielkanocy,zaśdni 19 marca, 29 czerwca oraz 8 grudnia nie byłydniami świątecznyminakazanymi w Rzeczypospolitej30. Kongregacja wyraziła zgodę i dyspozycje teweszły w życie 30listopada 2003 r.31
3. Katecheza i szkolnictwo
Kościółkatolickina gruncie ustawy z 1989 r. uzyskał prawo donauczaniareligii dzie
ci i młodzieży. Organizację zajęć zreligii powierzono parafiom idomom zakonnym działającympod zwierzchnictwem biskupadiecezjalnego. Ustawa w art. 19 ust. 1 za gwarantowała prawo organizowanianauczaniareligii wpunktachkatechetycznych, a ust. 2 otworzył możliwość wprowadzenia lekcji religii do szkół, odsyłającw tym zakresiedo ustawy. Stosowna ustawao systemie oświaty32 została wydana w 1991 r.
i w art. 12 zobowiązała publiczne przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja oraz szkoły ponadgimnazjalne do organizowania nażyczenie rodziców lub uczniów po
29 Przez kilka lat trwał spór, czy wprowadzenie nowego dnia świątecznego, będącego dniem świątecznym Kościoła katolickiego, wymaga zmiany konkordatu, a tym samym umowy ze Stolicą Apo
stolską. Przedstawiciele Episkopatu stali na stanowisku, że z zasady autonomii państwa i Kościoła wyni
ka prawo państwa do wprowadzania dowolnych dni wolnych od pracy, a dzień 6 stycznia jako dzień świąteczny nie musi być wpisany do konkordatu. Zmianie uległa jedynie ustawa po porozumieniu się stron - rządu i Episkopatu - na mocy ustawy z dnia 24 września 2010 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy i niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r., nr 224, poz. 1459), dołączono do katalogu świąt katolickich w ustawie o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego dzień 6 stycznia jako dzień wolny od pracy.
w Szerzej na ten temat zob. [online] http://www.episkopat.pl/?a=dokumentyKEP&doc=listnalnie- dzieleadwentu, odczyt: 8 I 2012 r.
■" Szerzej na temat dni świątecznych katolickich w porządku prawa polskiego zob. K. K r z y s z- t o f e k, Katalog dni świątecznych Kościoła katolickiego na tle regulacji prawnych w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Prawo państwowe a prawo wewnętrzne związków wyznaniowych. Pamiętnik VII Zjazdu Katedr i Wykładowców Prawa Wyznaniowego Gniezno 11-12IX 2010, red. K. K r a s o ws k i, M. M a t e r- n i a k-P a w ł o w s k a, M. S t a n u 1 e w i c z, Poznań 2010, s. 101-110.
’2 Dz. U. z 1991 r., nr 95, poz. 425, z późn. zm.
dojściu do pełnoletniości lekcji religii. Artykuł w zakresie szczegółowego określe nia zadań szkoły odsyła do rozporządzenia wydanego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania po porozumieniu z władzami Kościołów i związ ków wyznaniowych. Rozporządzenie określające zasady organizowania lekcji religii wszkołach publicznych zostało wydane 14 kwietnia 1992 r.33 Podstawową zasadą jest dobrowolnośćuczestniczenia w lekcjach religii; jeżeli rodzice lub dorosłe dzieci nie złożą stosownego oświadczenia wyrażającego chęćudziału w lekcjach religii, nie mu
szą one brać w nichudziału ani w żadnyminnym przedmiociezastępczym34. Warun kiem zorganizowanialekcji religii jestzebranie co najmniej 7 uczniówpragnących uczestniczyć w lekcji religiikatolickiej (lub innego Kościoła czyzwiązku wyznanio
wegoo uregulowanej sytuacjiprawnej, o czym stanowi konstytucja w art. 53 ust. 4).
Gdy zbierze się przynajmniej 3 uczniów,zajęciaz religiimogą odbywać się w grupie międzyszkolnejlub w pozaszkolnym punkciekatechetycznym.Podręczniki iprogra my nauczania przedmiotu „religia” są przedstawiane ministrowi edukacji narodo
wej, natomiast nauczyciele religii katolickiej muszą uzyskaćod właściwego biskupa diecezjalnegomissio canonica - „[...] imienne, pisemne skierowanie, wydaneprzez kompetentną, właściwą miejscowo, władzę danego związku wyznaniowego do podję
ciaobowiązkównauczyciela religii wokreślonej szkole(przedszkolu)”35. Zasadniczo tygodniowo w planie zajęć uczniowie powinni mieć przewidziane 2 godziny lekcyjne zajęćreligii, aleza zgodą władz Kościoła katolickiego ta liczba może zostać zmniej szona do 1 godziny. Ocena z przedmiotu „religia”jest umieszczana na świadectwie szkolnym, alebez wskazania na religię którego Kościoła czyzwiązku wyznaniowego uczeń uczęszczał; wlicza się ona do średniej ocen ucznia,ale nie ma wpływu napro mocję do kolejnejklasy36.Rozporządzenie w § 12 stanowi:
” Dz. U. z 1992 r., nr 36, poz. 155, z późn. zm.
’d Nastąpiła w tym zakresie zmiana w stosunku do uregulowań konstytucji z marca 1921 r., która przewidywała obligatoryjność lekcji religii w szkołach publicznych.
55 A. M e z g 1 e w s k i, Nauczanie religii w publicznych przedszkolach i szkołach, [w:| A. M e z g 1 e w- s k i, H. M i s z t a 1, P. S t a n i s z, dz. cyt., s. 165.
Na temat dyskusji wokół zagadnień związanych z wpisaniem oceny z religii na świadectwo szkolne zob. tamże, s. 163.
” Dz. U. z. 1993 r„ nr 83, poz. 390.
Dz. U. z 1999 r„ nr 67, poz. 753.
W pomieszczeniach szkolnych może być umieszczony krzyż. W szkole można tak
że odmawiać modlitwę przed i po zajęciach. Odmawianie modlitwy w szkole powinno być wyrazem wspólnego dążenia uczniów oraz taktu i delikatności ze strony nauczycieli i wychowawców.
Wspomniane rozporządzenie dotyczące organizowania lekcjireligii zostało dwu
krotnie nowelizowane: w 1993 r.37 i w 1999 r.38 Wnowelizacji z 1993 r. podkreślono obowiązek szkoły, jakim jestzapewnienie opieki uczniom nieuczestniczącym w za jęciach z religii czy etyki. Natomiast zmiana w 1999 r. dodała do podmiotów zo
bowiązanych do wykonania rozporządzenia obok publicznychszkół podstawowych
Pozycja prawna Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej 125 i ponadpodstawowych także publiczne przedszkola. Ponadto od roku szkolnego 2012/2013 zmianie uległy ramowe programy nauczania w szkołach publicznych.
Wedle nowego rozporządzenia MinistraEdukacji Narodowejz dnia 7 lutego 2012r.
w sprawieramowychplanów nauczania w szkołachpublicznych” przedmiot „religia”
zniknąłz ramowego planu nauczaniawtych szkołach,a od września 2012r. jest to przedmiot wpisany jedynie w szkolne planynauczania40.
” Dz. U. z 2012 r„ poz. 204.
10 Decyzja o usunięciu religii z ramowego programu nauczania w szkołach publicznych spotkała się z negatywną reakcją Kościoła katolickiego, który obawia się wprowadzenia opłat za udział w lekcjach religii oraz usuwania zajęć z religii również ze szkolnych planów nauczania. Zob.: Wyjaśnienie MEN w sprawie nauczania religii w szkołach, |online] hltp://www.men.gov.pl/index.php?option=com_conte nt&view=article8dd=2863%3Awyjanienie-men-w-sprawie-nauczania-religii-w-szkoach&catid=272%3 Aministerstwo-komunikaty-i-wyjanienia-men&Itemid=355, odczyt: 26 XI 2012 r.
11 Na temat duszpasterstwa innych służb mundurowych zob. Z. Zarzycki, Duszpasterstwo służby celnej w Polsce, „Studia z Prawa Wyznaniowego” T. 11, 2008, s. 5-25; Z. Zarzycki, Prawnowyzna- niowe aspekty katolickiego duszpasterstwa w formacjach (służbach) umundurowanych w Polsce w latach 1989-2009, |w:] Prawo wyznaniowe w Polsce..., s. 309-320.
12 Zob. B. R a k o c z y, Ustawa o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Pol
skiej. Komentarz, Warszawa 2008, s. 196-197.
Poza uregulowaniem kwestiinauczania religii ustawawzakresie szkolnictwa ze zwala na zakładanie i prowadzenieprzez kościelne osoby prawne szkół (wtym szkół wyższych), placówek oświatowo-wychowawczych i opiekuńczo-wychowawczych, kościelnych instytutównaukowych i naukowo-dydaktycznych, a diecezjom i zako
nom zezwala na tworzenie i prowadzenie seminariów duchownych niższych,a wyż szychdodatkowotakże Konferencji Episkopatu Polski.
4. Duszpasterstwo wojskowe, specjalne oraz służba wojskowa osób duchownych
Kolejne dwa rozdziały ustawy poświęcone zostały omówieniu problematykiduszpa sterstwa wojskowego41 i specjalnego oraz służby wojskowej osób duchownych. Usta wa gwarantujewszystkim osobom pełniącymsłużbę wojskową i ich rodzinom swo
bodęsumienia iwyznaniapoprzezprawodospełniania lub niespełnianiawedle woli praktykreligijnych, zaśżołnierzom w czynnej służbiewojskowej zapewnia możliwość uczestniczenia poza terenem jednostki wojskowej wemszy św. wniedziele i święta oraz winnychzwyczajowychpraktykach religijnych, oile nie koliduje to z istotnymi obowiązkami służbowymi. Art. 16 ust. 2 konkordatu nie zawiera jużzastrzeżenia, że uczestniczenie wemszy św. w niedzieleiświęta musi odbywać siępozaobszaremjed nostki wojskowej, a tymsamym konkordat jakoakt wyższej rangiderogował w tym zakresie przepisy ustawy42. Opiekę duchową nad żołnierzami sprawująkapelani woj
skowi podlegający w zakresie służby wojskowej organom wojskowym, aw zakresie duszpasterstwa właściwym władzom kościelnym. Ustawa zawiera w art. 27 przepi
sy przejściowe dotyczące Ordynariatu Polowego, którego powołanie przewidywała.
Do czasu powstania Ordynariatujego rolę miałpełnić GeneralnyDziekan Wojska
Polskiego. Z chwiląpowołania OrdynariatuWojska Polskiego w 1991 r.4’ oraz w mo menciewejścia w życie konkordatuistnienietego przepisu straciło znaczenie i powi
nienon zostać uchylony44. Duchownipoprzyjęciu święceń, a zakonnicy pozłożeniu profesji wieczystej zostają przeniesienido rezerwy ijedynie w czasie ogłoszenia mo bilizacjiiw czasiewojnyduchowni pełnią funkcję kapelanów wojskowych,aalumni wyższych seminariów duchownych i członkowie zakonów kierowani są do służby sanitarnejlub obrony cywilnej.
11 J. K r a j c z y ń s k i, Zmiany w polskim prawie wyznaniowym w zakresie katolickiego duszpasterstwa wojskowego w latach 1989-2009, | w: ] Prawo wyznaniowe w Polsce..., s. 295.
11 B. R a k o c z. y, dz. cyt., s. 203. Więcej na temat duszpasterstwa katolickiego w wojsku zob.
A. M e z g I c w s k i, Duszpasterstwo specjalne, [ w:] A. M e z g l e w s k i, H. M i s z t a l, P. S t a n i s z, dz. cyt., s. 201-202.
15 Szerzej na lemat duszpasterstwa wojskowych i specjalnego zob. B. R a k o c z. y, dz. cyt., s. 193-228.
16 Dz. U. z. 1989 r., nr 20, poz. 104, z. późn. zm.
Drugim rodzajem duszpasterstwa,o którym wspomina ustawa, jestduszpaster
stwo specjalne - polegające na zapewnieniu dzieciom i młodzieży znajdującym się w zakładach wychowawczych, opiekuńczych, sanatoriach,prewentoriach iszpitalach prawa wykonywania praktykreligijnych ikorzystaniazposługiduszpasterskiej. Dru
gą grupą dzieci i młodzieży są te przebywające na krajowych koloniach i obozach organizowanych przezinstytucjepaństwowe. Im również ustawa przyznaję gwaran cjęwykonywania praktyk religijnych. Wyróżnienie tych dwóch kategorii opiera się na kryterium dobrowolności pobytu w konkretnym miejscu - pobytw szpitaluczy sanatoriumjest koniecznością, swego rodzaju przymusem, podczasgdy wyjazd na obózczykolonię jest dobrowolnym wyborem. Podobnie prawokorzystania z praktyk religijnych zapewnione zostało osobom pozostającymw zakładach leczniczych,za
mkniętych zakładachpomocy społecznej, tymczasowo aresztowanym,skazanym oraz nieletnim przebywającym w zakładachpoprawczych i schroniskach dla nieletnich45.
5. Organizacje kościelne, katolickie, stowarzyszenia katolików
Osoby należące do Kościoła katolickiego na gruncie ustawy z 1989 r. uzyskały prawo zrzeszania się w organizacjach kościelnych, organizacjach katolickich oraz w stowarzyszeniach katolików. Tym samym państwo zapewniłowiernym Kościoła możliwośćkorzystania z prawa do stowarzyszania się. Organizacjekościelne dzia łają przede wszystkim wcelu formacji religijnej, kultupublicznego bądź szerzenia naukikatolickiej. Podlegają wyłącznie prawu kanonicznemu, a właściwe władzeKo ściołakatolickiego sprawują nad nimi pieczę. Działają w ramach kościelnych osób prawnych, które je powołały, tym samym nie podlegają one dyspozycjom ustawy Prawo ostowarzyszeniach46, nie są rejestrowane w Krajowym RejestrzeSądowym, a przepisom ustawy o zgromadzeniach podlegają wyłącznie, gdyorganizujązebra
nia na drogach i placach publicznych oraz w pomieszczeniach użyteczności pu blicznej.Organizacje temogą być erygowane przez biskupa diecezjalnego, wyższych
Pozycja prawna Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej 127 przełożonych zakonnych, Konferencję Episkopatu Polski lub też przez wiernych z udziałem proboszcza, rektora kościoła lub przełożonego zakonnego za zgodą władz Kościoła wskazanych powyżej.Z wyjątkiem organizacji kościelnych tworzo nych przezwiernych pozostałemogą nabyć osobowośćprawną w drodze rozporzą
dzeniaministra administracji icyfryzacji.
Organizacje katolickie (wyznaniowe)powstająza aprobatą właściwej władzy Ko ścioła katolickiego, a ichcelem jest międzyinnymi działalność społeczno-kulturalna, oświatowo-wychowawczaicharytatywno-opiekuńcza. Organizacje te działająwłącz
ności z hierarchią Kościoła katolickiego, która wyznacza im kapelana lub asystenta kościelnego. Stowarzyszenia katolickie podlegają przepisom ustawy Prawo o stowa
rzyszeniach, muszą w związku z tym spełniać warunki:dobrowolności, samorząd ności, działalności w celach niezarobkowych oraz nieprzyjmowania zasady bez
względnegoposłuszeństwaczłonków wobec władz stowarzyszenia. Organizacje takie nabywają osobowość prawną z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego, jeżeli działają, jakostowarzyszenia zarejestrowane.Jeżeli natomiast tworzą stowarzyszenia zwykłe,to nie mają osobowości prawnej, a podstawą ich działania jest nie statut, jak w przypadku organizacji zarejestrowanych, a regulamin. Wspomnianaustawa Prawo o stowarzyszeniach jest stosowana w odniesieniu do stowarzyszeń katolickich ztrze ma wyjątkami: tak jak władzakościelnamoże udzielićstowarzyszeniu aprobaty, tak też może ją cofnąć, copowoduje utratę charakteru katolickiego przez stowarzyszenie i organizacja taka w pełni podlega wówczas dyspozycjom ustawy Prawo o stowarzy
szeniach. Podrugie, organ nadzorczy (starosta lub prokurator) przed wystąpieniem do sądu z wnioskiem o rozwiązanie stowarzyszenia musi ten krok uzgodnić w Ko misjiWspólnej Przedstawicieli Rządu RP i Konferencji Episkopatu Polski. Po trzecie, w sytuacji zlikwidowania stowarzyszeniakatolickiego, w przypadku braku odmien nego postanowienia statutu, jego majątek przechodzi na kościelną osobę prawnąhie rarchicznie wyższą, ajeśli taka nieistnieje lub działa pozagranicami Polski, wówczas majątek ten stajesięwłasnością Konferencji Episkopatu Polski lub KonferencjiWyż szychPrzełożonych Zakonnych47.
17 Szerzej na temat organizacji kościelnych i wyznaniowych Kościoła katolickiego w Polsce zoh.
K. K r z y s z t o f e k, Stowarzyszenia Kościoła katolickiego w świetle norm prawa polskiego i prawa kano
nicznego, [w:| Prawo wyznaniowe w Polsce..., s. 107-124.
Z racji zapewnienia w konstytucji współdziałania Kościoła i państwa dla dobra człowieka i dobra wspólnego (art. 25 ust. 3) zarówno organizacje kościelne,jak ika tolickie mogą być tworzone w celu wsparcia działalności państwa w zakresie propa
gowaniatrzeźwości, oddziaływaniana osobyuzależnione odalkoholu czy narkoty
ków oraz pomocy im iich rodzinom.
Trzecią grupą stowarzyszeń są stowarzyszenia katolików - organizacje świeckie o celach religijnych, któredziałają woparciu o zasadyżyciachrześcijańskiego, jed
nakże w pełni stosują się do nich przepisy prawa państwowego, w tym ustawa Prawo o stowarzyszeniach, awładze kościelne sprawują nad nimi jedynie ogólny nadzór wynikający z przepisów prawa kanonicznego.
i kościelne, cmentarze, kultura i środki masowego przekazu
Kolejne trzy rozdziały ustawy poświęcone zostały działalności charytatywno-opie
kuńczej Kościoła katolickiego, budownictwu sakralnemu ikościelnemu, regulacjom dotyczącym prowadzenia cmentarzy oraz problematyce kultury i środkówmasowe go przekazu. Kościelneosobyprawne, a takżeorganizacje katolickie zostały na mocy ustawy upoważnione do prowadzenia działalności charytatywno-opiekuńczej, w tym Konferencja Episkopatu Polski oraz biskupi diecezjalni uzyskali prawo powołania odpowiednio „Caritas Polska” oraz „Caritas Diecezji”. Organizacje te posiadają oso bowość prawną z mocy samej ustawy (art.7 ust. 2 pkt 2 i3).Ponadto „CaritasPolska” i „Caritas Diecezji” mogąprowadzić działalność gospodarczą,z którejdochody prze
znaczane są na działalność pomocową. Innymi źródłami finansowania działalności charytatywno-opiekuńczej są między innymi ofiary pieniężne i w naturze, spadki, zapisy,darowiznyczy subwencje, dotacje i ofiary odkrajowych instytucjii przedsię
biorstw państwowych,społecznych,wyznaniowych i prywatnych. Ustawawskazuje jedynie przykładowy katalog formdziałalnościcharytatywno-opiekuńczej Kościoła katolickiego, któraobejmuje działalność zakładową - prowadzenie domów dlasierot, osób starszych, upośledzonych, zakładówleczniczych czy żłobków,oraz pozazakła- dową - organizowanie pomocy osobom poszkodowanym przez klęski żywiołowe, ofiarom wojen czy osobomw trudnej sytuacji materialnej48.
1" Szerzej na len lemal zob. B. R a k o c z y, dz. cyt., s. 244-255.
19 Dz. U. z 1959 r., nr 11, poz. 62, z późn. zm.
50 Szerzej na lemat inwestycji Kościoła katolickiego i prowadzenia przez niego cmentarzy zob.
B. R a k o c z y, dz. cyt., s. 255-297.
W zakresie swobody działalności i pełnienia kultu ustawa przyznała Kościoło
wi oraz jego osobom prawnym prawaw zakresie budownictwasakralnego. Ustawa wyróżnia dwa rodzaje inwestycji Kościoła katolickiego- sakralne, które dotyczą bu dowy,rozbudowy bądź odbudowy kościołaczy kaplicy lub innegobudynku przezna
czonegonacelesakralne,czyli naodprawianie nabożeństw isprawowaniekultu;oraz kościelne, definiowane jako inwestycjekościelnej osoby prawnej inne niż sakralne.
Podział ten został oparty o kryterium przedmiotowe - przeznaczenia budynku na konkretny cel. W zakresie, wjakim inwestycje sakralnei kościelne dotyczą czynności uregulowanych prawem państwowym, podlegajątemu prawu, zwłaszcza w zakresie planowania przestrzennego i prawa budowlanego. Parafie oraz zakonymają prawo zakładania, posiadania, zarządzania i poszerzania cmentarzy. Są to tak zwanecmen tarze wyznaniowe,którychzarządniemoże odmówić pochowania na nim osóbinne go wyznania, jeżeli w danejmiejscowości nie istniejecmentarz komunalny. Potwier dza to art. 8 ust. 2 ustawyo cmentarzach i chowaniu zmarłych49 z dnia 31 stycznia 1959 r„ a ust. 3tego artykułu dodaje,że zarząd cmentarza wyznaniowego nie może równieżodmówić prawa pochówku osobie,która ma nabyte prawo do pochówkuna tym cmentarzu50.
Pozycja prawna Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej 129 Trzecim zagadnieniem jest działalność związana z ochronąkultury iobecnościąKo ścioła katolickiego wmediach. Kościół katolicki ma prawo wydawania prasy, książek, posiadaniawydawnictw i zakładów poligraficznych.Ne ten cel kościelne osoby prawne mogą wdrodze darowizny otrzymywać z zagranicyna własne potrzebymaszyny,papier oraz urządzenia i materiały poligraficzne. Prócz możliwości emitowania w mass me diach programów o charakterze religijnym oraz mszyśw. w niedziele i święta Kościół katolicki jest uprawniony do zakładania rozgłośni radiowych i telewizyjnych. Wdzie
dzinie kulturykościelne osoby prawne mająmożliwośćzakładania i prowadzeniakin, teatrów czy wytwórni filmowychoraz dystrybuowaniafilmów i środków audiowizual nych, aw zakresie, w jakim działalność tasłużyrealizacjizadań religijno-moralnych, jest zwolniona zprzewidzianej prawem konieczności uzyskiwania stosownych zezwoleń.
Z racjitego, że kościelne osoby prawne niejednokrotnie posiadają potężne zasoby biblioteczneoraz archiwalne, związanezarównoz działalnością stricte kościelną, jak i z działalnością prowadzoną w powiązaniuz organami państwowymi, ustawa przy znała kościelnym osobom prawnym możliwość zakładania i posiadania archiwów, bibliotek oraz muzeów, które mogą mieć także charakter publiczny. W tym zakresie, ale może przede wszystkimw zakresie ochrony kultury i dziedzictwa narodowego, a pamiętać trzeba, że Kościół katolickima wswoim posiadaniuzabytki architektury kościelnej czy sztuki sakralnejo podstawowym znaczeniu dlakulturowegodziedzic twa Polski, został zobowiązany dowspółdziałaniadla ochrony powyższych dóbrz in
stytucjami państwowymiisamorządowymi51.
51 Tamże, s. 298-317.
52 W ustawodawstwie państwowym nie istnieje pojęcie „fundacja kościelna”, są tylko fundacje zakładane przez kościelne osoby prawne, zob. P. S l a n i s z, Fundacje kościelne, [w:] A.Mezglew- s k i, H. M i s z t a 1, P. S t a n i s z, dz. cyt., s. 243.
7. Sprawy majątkowe
DziałIII ustawy o stosunku państwa doKościołakatolickiego poświęcony został bar dzo istotnym, zarówno z punktu widzenia państwa, jak i Kościoła, zagadnieniom finansowania kościelnychosób prawnych i ogólniekwestiom majątkowym.Zasadni
cze w tej mierze postanowienie zawiera art. 52ustawy,który stwierdza, że Kościołowi orazjego osobom prawnym przysługuje prawo zarządzania swoim majątkiem, naby wania, posiadania i zbywania majątku ruchomego i nieruchomego oraz nabywania izbywaniainnych praw. Jednymzeźródełfinansowania Kościoła katolickiego w Pol sce są ofiary składane na ten cel przez wiernych. Art. 57 ustawyzwalnia kościelne osoby prawne odkonieczności uzyskiwania pozwolenia na zbiórkępubliczną,jeżeli odbywa się ona w obrębie terenów kościelnych, kaplic oraz wmiejscach i okoliczno
ściach zwyczajowoprzyjętych i jeśli jestprzeprowadzana w sposób tradycyjny. Temu zwolnieniupodlegają wyłącznie zbiórkiorganizowane przez kościelneosoby praw ne, a przeznaczonenacele religijne, kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą, oświatowo-wychowawczą oraz utrzymanie duchownych i członków zakonów. Ko ścielne osoby prawne mają prawo zakładania fundacji52. Podlegają one ogólnym
dyspozycjom ustawy Prawo o fundacjach51 zczterema wyjątkami. Pierwszydotyczy nadzoru; oprócz nadzoru z ramienia państwowego nad takimi fundacjami nadzór sprawuje także kościelnaosoba prawna z racji wskazania jejw statucie fundacji lub bycia fundatorem. Drugi wyjątekzwiązany jest ze stwierdzeniem nieprawidłowości w zarządzaniu fundacją; wówczas przed podjęciem działań wskazanych w ustawie o fundacjachwłaściwy organ państwowyzwracasię dopodmiotu sprawującego z ra
mienia Kościoła nadzór nad fundacją, wyznaczając muniekrótszy niż trzymiesięcz
nytermin na usunięcie stwierdzonychnieprawidłowości. Dopiero po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu władzapubliczna ma legitymację do sięgnięcia po środki przewidziane w ustawie fundacyjnej. Trzeci wyjątek stanowi ustanowienie, wrazie zaistnienia takiej konieczności, zarządu przymusowego nad fundacją, który to zarządsprawuje kościelnaosoba prawna wskazana przez Prezydium Konferencji Episkopatu Polski. Ostatni, czwarty wyjątekna wypadek likwidacjifundacjii w braku odmiennego statutowego uregulowania stanowi o przejściu majątku nanadrzędną kościelną osobę prawną, a w razie jej braku lub pozostawania zagranicą Polskiprzej
ście majątku na rzecz Konferencji EpiskopatuPolski lub Konferencji WyższychPrze
łożonychZakonnych.Natomiast w odniesieniu do majątku fundacji znajdującego się za granicądecyzję podejmuje Konferencja EpiskopatuPolski lub wyższy przełożony zakonny54.
Kościół katolicki, na gruncieustawy majowej, korzysta z licznychzwolnień, w tym zwolnień podatkowych i celnych. Przepisy podatkowe znajdują zastosowanie do ma jątku iprzychodówkościelnychz pewnymi wyjątkami. Po pierwsze, kościelne osoby prawne nie podlegają obowiązkowi podatkowemu, a tym samym nie muszą prowa
dzić wymaganej prawem dokumentacji,w odniesieniu do przychodów z działalno ściniegospodarczej. Powtóre, dochodyz działalności gospodarczejkościelnychosób prawnych oraz spółek zwyłącznym ich udziałem nie podlegają opodatkowaniu w za kresie, w jakim w roku podatkowymlub w kolejnym zostałyone przekazane na wska
zanyw ustawie cel. Podatkowi od nieruchomości niepodlegają nieruchomości lub ich części przeznaczone na cele niemieszkalne (aw pewnym zakresie także mieszkalne, np. gdy są to zabytki wpisane dorejestruczy internaty przy seminariachduchownych), chyba że służą wykonywaniu działalności gospodarczej - wówczas podlegają temu podatkowi na zasadach ogólnych. Również nabywanie i zbywanie rzeczy i praw ma jątkowych przezkościelne osobyprawne, dokonywane w drodze czynności prawnej, zapisu, darowizny, zasiedzenia są zwolnione z opłatyskarbowej orazpodatku od spad
kówi darowizn, podwarunkiem, że przedmiotemtych czynności są rzeczyprzezna czonenaceleinneniżdziałalność gospodarcza lub sprowadzane z zagranicy maszyny, urządzenia, materiały poligraficzne oraz papier.Towary przeznaczone nadziałalność charytatywno-opiekuńczą, oświatowo-wychowawcząoraz towary o charakterze kul turalnym przeznaczonena celekultu sprowadzane dla kościelnychosób prawnych są zwolnione z cła przywozowego na warunkach wskazanych w rozporządzeniu Rady * *
Dz. U. z 1984 r„ nr 21, poz. 97, z późn. zm.
B. R a k o c z. y, dz. cyt., s. 317-322, 342-359.
Pozycja prawna Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej 131 Unii Europejskiej55. Powyższe uprawnienia dotyczą Kościoła jako instytucji.Natomiast z drugiej strony osoby(np. wierni,ale braktakiego zastrzeżenia w ustawie)przekazu jące darowizny na kościelnądziałalność charytatywno-opiekuńczą korzystają z prawa odliczenia wpłaconych kwotod postawy opodatkowania podatkudochodowego iwy równawczego. W tym wypadku muszą zostać spełnionedwa warunki. Po pierwsze, kościelna osoba prawna - obdarowany - musi przedstawić darczyńcy pokwitowanie odbioru,i po drugie,w okresie dwóch latod przekazaniadarowizny obdarowany jest zobowiązany przedstawić darczyńcy sprawozdanie, wskazujące na wykorzystanie otrzymanych kwotna działalność charytatywno-opiekuńczą56.
55 Rozporządzenie Rady (WE) Nr 1186/2009 z dnia 16 listopada 2009 r. ustanawiające wspólnotowy system zwolnień celnych - Dz. Urz. UF. I. 324 z 10 XII 2009, s. 23.
r* B. R a k o c z y, dz. cyt., s. 330-342.
57 Dz. U. z 1950 r., nr 9, poz. 87, z późn. zm.
58 Dz. U. z 2011 r„ nr 129, poz. 748.
Ostatni, IV dział ustawy o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego w Rze
czypospolitej Polskiej to przepisy przejściowe i końcowe. W tym miejscu ustawa zawiera bardzoistotne postanowienia w zakresieuregulowania spraw majątkowych Kościoła. Na gruncieustawymiałodojśćdo wyrównania strat w nieruchomościach, które Kościół katolicki poniósł w okresie rządów władzy ludowej. Komisja Mająt kowabył to organ powołany na podstawieustawy o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego,którego celembyło zwrócenie Kościołowi katolickiemu nieruchomości zabranych muprzezPolską Rzeczpospolitą Ludową. Wokresie PRL niejednokrotnie dochodziło do bezprawnego upaństwowienia majątku kościelnego. Szczególnie na podstawie ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Fun duszu Kościelnego57 znaczna część nieruchomości Kościoła katolickiego przeszłana rzecz państwa bezodszkodowania. Nieruchomości, które w chwili wejścia w życie ustawy z 1989 r. znajdowały się we władaniu kościelnych osób prawnych, stały się ich własnością z mocyprawa (w okolicznościachwskazanych w art. 60 ustawy), ale stwierdzenie przejścia własności nieruchomości lub ich części na kościelne osoby prawnenastępowało decyzją wojewody. Wtym miejscu warto tylko dodać, żeKomi
sjaMajątkowa działaławodniesieniu donieruchomości,które w dniu wejścia w życie ustawy nie były własnością kościelnychosób prawnych, a w swoich orzeczeniach nie mogła naruszaćpraw nabytych przez niepaństwowe osoby trzecie, szczególnie przez inne Kościoły izwiązki wyznaniowe oraz rolnikówindywidualnych. TrybunałKon stytucyjny wyrokiem z dnia 8czerwca2011 r.58 uznałart. 63 ust. 9 ustawy(„Rada Mi
nistrów, w drodze rozporządzenia, określi, zmienia którychpaństwowych jednostek organizacyjnych lub mieniakomunalnego może być wyłączona nieruchomość wcelu jej przekazania jako nieruchomośćzamienna lub na którąpaństwową jednostkęor
ganizacyjną może być nałożony obowiązekzapłaty odszkodowania”) za niezgodny z art. 92 ust 1 konstytucji,a tym samym artykułtenzostał uchylony. Orzeczenie sta nowi, że dysponowanie majątkiem Skarbu Państwa oraz majątkiem komunalnym może odbywać się wyłączniena podstawieustawy, anie rozporządzenia.
Komisja Majątkowa, powołana w 1989 r„miała na celu rozpatrzenie w postępo waniu regulacyjnym wnioskówkościelnych osób prawnych złożonych do 31 grudnia
1992 r. o zwrot oznaczonych w ustawie kategorii nieruchomości. W skład Komi
sji wchodzili przedstawiciele państwa oraz Kościoła katolickiego w równej liczbie.
W efekcie postępowania Komisja zwracała Kościołowi własność nieruchomości, o którą wnioskował, gdy to było niemożliwe, przyznawała własność nierucho
mości zamiennej, ewentualnie gdy i taka sytuacja nie była możliwa, przyznawała odszkodowanie.
Działalność Komisji Majątkowejbudziła wiele wątpliwości z racji charakterujej działania (od jej orzeczeń nie przysługiwało odwołanie) oraz podejmowanych roz
strzygnięć (zarzucano jej dysponowanie majątkiem jednostek samorządu teryto
rialnego bez uwzględniania ich stanowiska)59. Na mocy ustawy o zmianie ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
16 grudnia 2010 r.60 Komisja Majątkowa z dniem 1 marca 2011 r. została zli kwidowana.
59 P. S t a n i s z, Regulacja spraw majątkowych kościelnych osób prawnych, [w:] A. M c z g I e w- s k i, H. M i s z t a 1, P. S l a n i s z, dz. cyt., s. 241-242. Szerzej na temat Komisji Majątkowej zob. I). W a- 1 e n c i k, Rewindykacja nieruchomości Kościoła katolickiego w postępowaniu przed Komisją Majątkową, Lublin 2008.
Dz. U. z 2011 r„ nr 18, poz. 89.
61 Nie wszystkie Kościoły i związki wyznaniowe posiadające ustawę indywidualną zdecydowały się na umożliwienie swoim wiernym zawierania wyznaniowej formy małżeństwa cywilnego. Obecnie laka
Zakończenie
Podkreśleniawymaga fakt, że ustawy majowe z 1989 r.,pomimoiż wydane w okre sie PRL, były na tyle nowoczesne, uwalniające Kościół spod drobiazgowej kontroli i zwierzchnictwawładzypublicznej, żemożliwe było swobodnekontynuowanie ich obowiązywania po odzyskaniu suwerenności. Kolejnym krokiem na drodze ustabi lizowania stosunkówz Kościołem po wydaniuw 1989 r. ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego było zawarcie w 1993 r. konkordatu ze Stolicą Apostolską orazpromulgowaniew 1997 r. ustawy zasadniczej, która wprowadziła podstawowe zasadywspółistnienia i współdziałaniaKościoła i państwa. Wieludziś doszukuje się w sytuacji prawnej Kościoła katolickiego uprzywilejowanej pozycji. Nie można zgo dzić się z takim stwierdzeniem. Po pierwsze, fakt, żeKościółkatolicki opiera swoją sytuację prawną na umowie międzynarodowej - konkordacie, nie wypływa z chęci faworyzowania go. Po prostu tylko Kościół katolicki posiadanaarenie międzynaro dowejreprezentację w postaciStolicyApostolskiej,która na zasadzie uznania jejpod miotowości prawnomiędzynarodowej może zawierać konkordaty. Po wtóre, konse kwentnie realizując zasadę równouprawnienia Kościołów i związków wyznaniowych z art. 25 ust. 1 konstytucji, w momencie wejścia w życie konkordatu polepszeniu uległa sytuacja innych niż Kościół katolicki Kościołówi związków wyznaniowych, szczególnie tych posiadających indywidualną ustawę61. Najjaskrawiej jest to widoczne
Pozycja prawna Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej 133 w umożliwieniuprzez ustawodawcę, po wejściuw życie art. 10 konkordatu, zawiera niamałżeństw wyznaniowych zeskutkami cywilnymi, wramach innych niż Kościół katolicki Kościołów i związków wyznaniowych posiadających regulację w postaci indywidualnej ustawy. Tym samym wierni również innych Kościołów i związków wyznaniowych mogą zawierać małżeństwa w obrządkuswojegowyznania,a po speł nieniu ustawowych przesłanek małżeństwo to rodzitakżeskutki cywilne.
Istotne z punktu widzenia społecznego są także uprawnienia, z których Kościół katolicki korzysta wzakresie: prawado prowadzenia zajęć z religii, do niesienia po ciechyduchowej ludziomw trudnych sytuacjach,doobchodzenia swoichdniświą
tecznychjako dni wolnych od pracy, do zrzeszania się w celach wyznaniowych czy do prowadzenia szkół. Nie można również zapominać, żeKościół wspiera państwo w walce z uzależnieniami obywateli, w niesieniu pomocy biednym, bezrobotnym czy chorym.Wszelkie ulgi i zwolnienia celne czy podatkowe mają służyć umożliwie
niu prowadzenia przez Kościół swej misji oraz zapewnić wydajniejszą działalność charytatywno-opiekuńczą świadczoną przez kościelne osoby prawne. Wydaje się, że aktualnie ustawodawstwo polskie zapewnia Kościołowikatolickiemui jego wier
nym wszelkie prawa, które umożliwiają im realizowanie zobowiązań wynikających z przyjętego światopoglądu. Z drugiej strony zasada rozdziału państwa i Kościoła, bezstronności państwa w sprawach światopoglądowych oraz zasada równoupraw
nienia Kościołów i związkówwyznaniowych pozwala na swobodne współistnienie wyznawców różnych religii.
możliwość istnieje w Kościele katolickim oraz w 10 innych, tj.: w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym, w Kościele Ewangelicko-Augsburskim, w Kościele Ewangelicko-Reformowanym, w Kościele Ewangelicko-Metodystycznym, w Kościele Chrześcijan Baptystów, w Kościele Adwentystów Dnia Siódmego, w Kościele Polskokatolickim, w Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich, w Kościele Starokatolickim Mariawitów oraz w Kościele Zielonoświątkowym. Zob. A. M e z g 1 e w s k i, Wyzna
niowa forma zawarcia małżeństwa cywilnego, [w:] A. M e z g 1 e w s k i, H. M i s z t a 1, P. S t a n i s z, dz. cyt., s. 146.
