14
Maria Próchnicka*
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytet Jagielloński, Kraków
ZACHOWANIA INFORMACYJNE OSÓB UCZESTNICZĄCYCH W KSZTAŁCENIU NA ODLEGŁOŚĆ
[INFORMATION SEEKING BEHAVIOUR OF DISTANCE EDUCATION]
Abstrakt: Zachowania informacyjne osób korzystających z systemów edukacji zdalnej mają specyficzny charakter. Dokonano przeglądu i analizy wyników badań nad zachowaniami informacyjnymi studentów „zdalnych" ze szczególnym uwzględnieniem tych rezultatów ba
dań, które odnoszą się do sposobów zaspokajania potrzeb informacyjnych związanych z procesem kształcenia: źródeł i kanałów przekazywania informacji, rodzajów i cech poszu
kiwanej informacji, najważniejszych barier w dostępie do informacji. Poznanie specyfiki zachowań informacyjnych „zdalnych” studentów prowadzić może do modyfikacji, a nawet redefiniowania zadań bibliotek i centrów informacyjnych mających na celu zaspokajanie potrzeb informacyjnych tej grupy osób kształcących się.
Abstract: Information seeking behaviour of distance education students is specific. The author analyses findings of research on information seeking behaviour of distance stu
dents with particular emphasis on those which relate to the ways of satisfying information needs implicated by the process of learning: sources and channels of information trans
mitting, kinds and characteristics of sought-after information, the most important barriers.
Knowledge about the specificity of distance learners information seeking behaviour can lead to redefining the goals of library and information centers to meet the information needs of such students.
*
‘ Dr MARIA PRÓCHNICKA, adiunkt w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ, absolwentka bibliotekoznawstwa i informacji naukowej UJ (1980), z-ca dyrektora Instytutu od 2002/2003.
Autorka wielu artykułów oraz książki pt. Informacja a umysł (1991). Zajmuje się badaniem zachowań informacyjnych użytkowników, szczególnie procesami interakcji użytkownika z zautomatyzowanymi systemami wyszukiwania informacji. Adres elektr.: maria@bilon.miks.uj.edu.pl
ZACHOWANIA INFORMACYJNE
Według Toma Wilsonazachowaniainformacyjne człowieka są zjawiskiem zło żonym i obejmują:
• potrzeby informacyjneczłowiekai czynniki je wywołujące,
• czynniki wpływające na reakcjejednostekwsytuacji uświadomieniasobie potrzeb informacyjnych,
• czynności i procesy związane z tymi reakcjami [Wilson 1997, p. 39], Zachowania informacyjne obejmują zatem potrzeby informacyjne, procesy wyszukiwania informacji orazczynniki wpływające na powstawanieiuświadamia nie sobie przez człowieka potrzeb informacyjnych oraz procesy ichzaspokajania.
Obraz indywidualnychzachowań informacyjnych jednostki jest kształtowany zarówno poprzez cechy konsytuacji stanowiącej źródło zachowańinformacyjnych, jakiprzezpreferencjeipostawy samejjednostkiwobec informacji oraz źródełi ka
nałówjej przesyłania.
Nie trzeba chyba udowadniać, żezachowaniainformacyjne są istotną i imma- nentnączęścią procesu uczenia się i kształcenia. Uświadamianiesobie potrzebinfor
macyjnychiinicjowanie czynności i procesów zmierzających doich zaspokojeniajest związane zarówno z przebiegiem kształcenia (np. przygotowywanie prac, projektów itp.), jak irozbudzaniem ciekawości poznawczejuczniów. Natomiastwiele pytań doty czącychwpływu różnychmetod nauczania isposobówprzekazywania wiedzy na kształ
towanie się obrazu zachowań informacyjnychosób będących obiektem kształcenia pozostaje bez odpowiedzi.Tezy przedstawione w niniejszym referacie są próbą odpo
wiedzi na pytania dotyczące zależności między specyfiką metodnauczania na odle
głośća charakterem zachowańinformacyjnych uczestników procesu kształcenia.
NAUCZANIE TRADYCYJNE I NAUCZANIE NA ODLEGŁOŚĆ
Jedną z najistotniejszych - z punktu widzenia przebieguprocesów komuniko
wania sięmiędzy uczniem i nauczycielem orazmiędzy uczniami - cech nauczania w „tradycyjnej”szkolejest bezpośredni kontakt między uczestnikami systemu szkol
nego, zarówno w układzie hierarchicznym, jak i poziomym. Dominującąrolę odgry
wająprocesykomunikacji ustnej.
Wprowadzenie metod nauczania naodległośćznacząco ograniczabezpośred nie kontaktymiędzy nauczycielem (wykładowcą) i uczniami (studentami) oraz wob
rębie grupy studenckiej, a także minimalizuje znaczeniekomunikacjiustnejna rzecz formkomunikacji pisanej. Przewaga formkomunikacji pisanejwymaga od partne
rów procesu komunikowania większej precyzji w formułowaniu komunikatów, roz wijaniaumiejętności wyrażania własnych potrzeb i przekonańoraz odgadywania intencji współpartnera, formułowania pytań itp.
Należy przypuszczać, iż przewagaform komunikacjipisanej w nauczaniu na odległość ibrak bezpośredniego wsparcia ze strony nauczyciela(wykładowcy) oraz pozostałychczłonków grupy studenckiej wpływają w znacznym stopniu na zacho
waniainformacyjnestudentów „zdalnych”, a w szczególności naprzebieg procesów uświadamiania iwyrażania potrzeb informacyjnych, dobór źródeł, selekcjęiwyko rzystanie informacji.
WPŁYW CECH ELEKTRONICZNEGO ŚRODOWISKA
INFORMACYJNEGO NA PROCES UCZENIA SIĘ I POSZUKIWANIA INFORMACJI
Elektroniczneśrodowisko informacyjne- określeniatego użyto zarówno wod niesieniu do współczesnych technologii zapisu, przechowywaniai przesyłania infor macji, jak isposobów jej reprezentowania, organizowaniaw zbioryi łączenia w struk
tury - ma z punktu widzenia potrzeb osóbuczących sięiposzukujących informacji ważne i niekwestionowane zalety.Wiążą się oneprzede wszystkimz możliwością wykorzystania źródełinformacjiwdowolnymmiejscui czasie, w formienajbardziej sprzyjającej zaspokajaniu potrzeb informacyjnych zgodnie z preferencjamiużytkow nika. Materiały edukacyjne rozpowszechniane za pośrednictwem sieci komputero
wychsą tańsze, łatwiej można je aktualizować,modyfikować i łączyć zsobą.
Jednakżezazewnętrznymi oznakami przyjazności elektronicznego środowiska informacyjnego kryją się takie jego właściwości, które czyniązaspokajanie potrzeb informacyjnych wtym środowisku procesem złożonym i wymagającym znacznych umiejętności. Właściwości tesą opisywane przezwielu autorów m.in. przez E.-L.
Eskolę, J. Heinstrôma, K. Rosenquista (2001).Współczesnatechnologiainforma
cyjna stwarza możliwości wystąpienia z bogatąi bardzo różnorodną „podażą” infor
macji, która pozostaje jednak w znacznym rozproszeniu ijest poddana fragmentary- zacji. Tylko umiejętnaocena i selekcja informacji mogązapewnić skuteczne jej wy
korzystanie w procesie kształcenia. Ogromna podaż zróżnicowanej - pod względem jakości-informacji powoduje wzrost potrzeb użytkowników, wtymosóbuczących
sięi studiujących, związanych zkryteriami oceny jakości informacji.
Korzystanie zeźródeł informacjidostępnych za pośrednictwemsieciwymaga od użytkowników umiejętności wyrażania potrzeb informacyjnychiichreprezento wania w postaci zrozumiałej dla systemów wyszukiwawczych, atakże znajomości sposobów odczytania (rozkodowania) i interpretowania uzyskanej informacji.
Niewszyscy studenci „zdalni”- w sytuacji pozbawienia bezpośredniej pomocy ze strony nauczyciela i pozostałych członków grupy uczącejsię - są zdolni do samo dzielnego opanowania umiejętności wyszukiwania ikorzystania z informacji.Tym czasem,jedyniewłaściwaselekcja informacji i wypracowanie kryteriów jej oceny mogą zapewnić efektywnejej wykorzystanie w procesie kształcenia. Pojawia się zatempostulat aktywnego włączenia się bibliotekarzyakademickich w kształtowa nieprogramówkształcenia „na odległość”.Poziom tego kształceniaijakośćosiąga nych rezultatów zależy bowiemw dużejmierze od poziomu umiejętności wyszuki wania informacji przez studentów oraz jejwykorzystania w określonej sytuacji dy daktycznej. Autorzy pracpoświęconych uwikłaniu zachowań informacyjnych w pro
ces uczenia się na odległośćużywają terminu information literate oznaczającego zarówno umiejętność wyszukiwania informacji, jak i skutecznego jej wykorzystania.
Wykorzystaniewyrazuliterate oznaczającegoczłowieka piśmiennego,umiejącego czytać i pisać do zbudowania złożonego terminu information literate ma wskazy
wać na to, iżtak jak człowiek piśmienny czyta tekst ze zrozumieniem, tak człowiek
„piśmienny informacyjnie” korzysta „ze zrozumieniem” z dostępnej informacji,to znaczy umie wyszukać potrzebną w danej sytuacjiproblemowej potrzebnąw danej sytuacji problemowej informację oraz wykorzystać jądorozwiązania problemu.
Bycie information literate oznacza wypracowanie przezczłowieka indywidu
alnych metod i technik wyszukiwania ikorzystania z informacji w efekcie kształce
nia oraz nabierania doświadczeniaw tym zakresie[Eskola; Heinstróm; Rosenquist 2001, p. 1], Programy nauczaniaw zakresie information literacy powinnyzawie
rać nie tylko elementy wiedzy o źródłach informacjii technikachjej wyszukiwania.
Rezultatemnauczania powinno być także wykształcenie umiejętności selekcjono wania informacji z uwagi na jej przydatność wynikającą zrealizowanego celui zuwagi na jakość mierzoną różnymiwskaźnikami oraz wykorzystania wyszukanejinforma cji do rozwiązaniaproblemu, wykonania zadania czy powiększenia zasobuwłasnej wiedzy.
Kształceniew zakresie information literacymoże dostarczyć jedynie pewnych podstawteoretycznychi praktycznych związanych z zachowaniamiinformacyjnymi.
Wypracowanie własnegostylu dokonuje się w trakcie inicjowania i realizowania czyn
ności iprocesów, którychcelemjest wyszukanie informacjiijej wykorzystanie.
Na kształtowaniesię zachowań informacyjnychjednostki,a więc uświadamia niesobie potrzeb informacyjnych i podejmowanie czynności zmierzających do ich zaspokojenia,mawpływ szereg czynników.
W artykule skupionosię na trzech grupach czynników,któreuznanozanajbar dziej istotne z punktu widzenia specyfiki nauczania na odległość. Czynniki te odnoszą się do:
• relacjimiędzystudentemiwykładowcą,
• relacji między członkami grupy studenckiej i poczucia przynależności do wspólnoty,
• relacji między studentami i instytucjami świadczącymiusługi informacyjne (bibliotekami, archiwami,muzeami itp.).
AKTYWIZUJĄCE METODY NAUCZANIA A KSZTAŁTOWANIE SIĘ ZACHOWAŃ INFORMACYJNYCH
Jednokierunkowy przekaz wiedzy od nauczyciela do ucznia i sprawdzanie stop nia przyswojenia przekazywanejwiedzy w tradycyjnejdydaktycejestźródłem „bier
ności” informacyjnej. Nauczanie na odległość jest ze swej natury pozbawionebez
pośredniej kontroli wykładowcy nadstudentem, daje studentowi znacznie większą swobodę w wyborze miejsca i czasunauki. Wykorzystanie tradycyjnych metod na
uczanianiewiele tu daje.Zwrot kunauczaniu problemowemu, które zmusza studen
ta dosamodzielnego poszukiwania, oceny iwykorzystania informacji umożliwiającej
rozwiązanie problemu, czyni studenta odpowiedzialnym za to,czegosię uczy i w jaki sposóbtę wiedzę wykorzystuje. Sprzyja to aktywności w poszukiwaniuinformacji, częściowosterowanej przezwykładowcę, w tym sensie, żetowykładowca, przynaj
mniej w początkowym okresie nauczania,wskazuje kierunki poszukiwań, uczy spo
sobów oceniania informacji itp., zmierzając przy tym do osiągania przez studenta coraz większej samodzielności.
Nauczanie na odległość sprzyja rozbudzaniu aktywnościzwiązanej zposzuki waniem informacji, samodzielnością w selekcjonowaniuiprzyswajaniuwiedzy. Re zultatem tego jest indywidualizacja procesu nauczania i rozwójwspółodpowiedzial
nościstudentówza przebieg procesu kształcenia. Możnapowiedzieć, iż w metodach nauczania na odległość tkwi potencjał, powodującyswoiste „pobudzenie” informa cyjne, które jednakżeniepowinnorozwijaćsię żywiołowo.
WIĘŹ MIĘDZY CZŁONKAMI GRUPY STUDENCKIEJ A ZACHOWANIA INFORMACYJNE
Relacjemiędzy uczestnikami kursów nauczaniana odległość sąodmienneod tych,jakiezachodzą między członkami grupy studenckiej w warunkach stacjonarne gokształcenia. Częstość kontaktówmiędzystudentami „zdalnymi” jest niższa, mają też one w przeważającejwiększości charaktermerytoryczny, związany zprocesem kształcenia.Korzystający z form nauczanianaodległośćnie majązbyt wielu okazji do kontaktów bezpośrednich podejmowanych w celach towarzyskich,są wyłączeni z tzw. życia studenckiegostwarzającego poczucie uczestnictwaw specyficznej wspól nocieiwywołującego odczuwanie więzi z tą wspólnotą.
Poczucie więzimiędzy członkami grupy studenckiej mawpływ naaktywność informacyjną i podejmowanie zachowań informacyjnych. Dowodzątego badania Chidambaramai Bostroma (1997, cyt. za: Haythomthwaite 1998), które wskazują, iż członkowie grup posiadający wysokiepoczucieprzynależności do wspólnotykomu nikują siębardziej efektywnie iaktywnie włączają się we wspólne przedsięwzięcia podejmowane przez grupę. Różnorodność i intensywność relacji między członkami grupy sprawia,że są oni bardziej skłonni do wymiany informacji.
C. Haythomthwaite(1998) przeprowadziła badania członkówpiętnastoosobo wej grupy, uczestników kursu nauczaniana odległość w ramachstudiów magister skich wzakresie bibliotekoznawstwai informacji naukowejnauniwersytecie w Illi nois. Przedmiotem badań było poczucie więzi międzyczłonkamigrupymierzone czę stościąi charakterem kontaktówinterpersonalnych w obrębiegrupy realizowanych za pośrednictwem różnychmediów (kontakty tebyły rejestrowane w okresie piętna
sto tygodniowym).
W rezultacie przeprowadzonych badańC. Haythomthwaite stwierdziła między innymi, iż większość kontaktów międzyuczestnikami kursu jestzwiązana z przygo
towywaniemwspólnych projektów. Uzyskaneprzez Haythomthwaite rezultaty są sygnałem pewnego niebezpieczeństwa wynikającego z budowania więzi między człon
kami grupy w oparciu o współpracę związaną z tokiem studiowania. Takiejedno
stronne kontakty mogą ograniczać charakter i zakres nadawanych i odbieranych informacji.
Dlatego też C. Haythornthwaite postuluje,by wprogramach nauczaniadistan- ce education umieszczać także kształcenie w zakresie umiejętności współpracy oraz efektywnego wykorzystania różnorodnych form komunikowania się za pośred
nictwem mediów elektronicznych.Należyrównież zachęcać studentówdo podej
mowania nieformalnychkontaktówz pozostałymi członkami grupy, analogicznie do kontaktównieformalnychpraktykowanych przez studentów stacjonarnych.
Kontakty zwykładowcą oraz członkami grupy studentówuczestniczących w kur sie wpływają w znacznym stopniu na teaspekty zachowań informacyjnych, które związanesązpowstawaniem i uświadamianiem sobie przezjednostkę potrzeb infor macyjnych oraz wywoływaniemmotywacji do ichzaspokojenia.
WPŁYW INSTYTUCJI ŚWIADCZĄCYCH USŁUGI INFORMACYJNE NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ ZACHOWAŃ INFORMACYJNYCH OSÓB
UCZESTNICZĄCYCH W KURSACH KSZTAŁCENIA NA ODLEGŁOŚĆ
Z teoretycznego punktu widzeniamogłobysię wydawać, iż instytucje zajmują
ce sięświadczeniemusługinformacyjnych, jakbiblioteki,archiwa, muzea itp. powin nymieć szczególnywpływ na kształtowanie siętychaspektówzachowań informa cyjnych studentów „zdalnych”,któreodnoszą się do czynności i procesów związa nych z zaspokajaniem potrzeb informacyjnych, a więc doboru źródeł informacji,umie jętnościposługiwaniasię nimi, oceny i selekcji wyszukanejinformacji.
Tymczasem wyniki badań empirycznych nie potwierdzajątego przypuszczenia.
Wskazująone na stosunkowo rzadkie korzystanie przez studentów „zdalnych” ze zbiorów bibliotek oraz intensywne odczuwanieprzez nich wszelkich barierograni czających dostęp do zbiorówi ichwykorzystania.
Takie wyniki uzyskał T. Wilson. Badał on korzystanie z bibliotek przez uczestni
ków czterechkursów nauczania na odległość. Do zbierania danych zastosował tech
nikęankiety. Pytania dotyczyły rodzajów odwiedzanych bibliotek (publicznych, aka
demickich,szkolnych, specjalnych) iinnych zbiorów informacji (archiwów państwo
wych i kościelnych, muzeów), częstości korzystania zezbiorów, typów wykorzysty wanych usług, barier wdostępiedobibliotek iużytkowaniu zbiorów.
Większośćodpowiedzi respondentów na pytanie dotycząceczęstości odwie dzin w bibliotekach obejmowała kategorieJedna wizyta” lub„niewiele wizyt”. Stwier dzono teżniewielkie zróżnicowanietypówodwiedzanych bibliotek.Z badań Wilsona wynika, że studenci „zdalni” najczęściej odwiedzająbiblioteki publiczne jakonajbliż szeichmiejscu zamieszkania.
Rezultaty badań Wilsona wskazują, iż kontakty osób uczestniczącychw kur sach kształcenia na odległośćzbibliotekami i innymiinstytucjami świadczącymi usługi informacyjne mającharakter przypadkowyi sporadyczny. Wybórbiblioteki przez respondentów jest częstopodyktowanywzględami pozamerytorycznymi, czegowy
nikiem jest ocenianie zbiorówjako niewystarczających dozaspokojeniapotrzeb in formacyjnych. Badania Wilsonasąsygnałem tego, iż instytucje biblioteczne mają niewielki wpływ na kształtowanie się zachowań informacyjnych studentów kształ cących sięnaodległość.
Zwiększenie roli bibliotek w rozwojuumiejętności wyszukiwania i korzystania z informacjiprzez studentów „zdalnych” wymaga większej aktywności bibliotek w pozyskaniu tejgrupy użytkowników.Dotyczy to nie tylkobibliotek akademickich, ale także bibliotek publicznych, częstonajbliższych miejscu zamieszkania studenta.W celu zaspokojenia potrzeb informacyjnych studentów „zdalnych” biblioteki powinny roz
wijać usługiinformacyjne świadczone na odległość (np. budować regionalne serwi
sy informacji o zbiorach i warunkach dostępu do nich).
ZAKOŃCZENIE
Dominujące we współczesnym społeczeństwie wymogi związane z podnosze niem poziomu wykształcenia oraz uzyskiwaniem nowych kwalifikacji przyczyniają się wznacznymstopniudo rozwojuirozpowszechnienia różnych form kształcenia na odległość.Jednocześnie należy zdawaćsobie sprawę z tego, iż osoby korzystają ce z tejformyzdobywania wiedzyiumiejętności mają innemożliwości zaspokajania potrzebinformacyjnychniż studenci stacjonarni. Ta specyfika musi byćuwzględnio naw programach kształcenia oraz w kształtowaniu relacji międzystudentami„zdal nymi”, wykładowcami i instytucjami świadczącymi usługi informacyjne.
WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
Chidambaram, L.; R.P. Bostrom (1997). Group development (I): A review and synthesis of develop
mental models. Group Decision and Negotiation Vol. 6, p. 159-187.
Eskola, E.-L.; J. Heinstróm; K. Rosenquist (2001). Information and learning [http://www.abo.fi/fak/
esf/bi i/research/i leamabst. html] 02-04-08.
Haythomthwaite, C. (1998). A Social Network Study of the Growth of Community Among Distance Learners. Information Research Vol. 4, 1 [http://informationr.net/ir/4-l/paper49.html] 02-03-11.
Wilson, T.D. (b.r ). Learning at a Distance and Library Use: Open University Students and Libraries, Information Research [http://informationr.net/tdw/publ/papers/distance.html] 02-03-11.
-. (1997). Information Behaviour: An Interdisciplinary Perspective. In: Proceedings of an Interna
tional Conference on Research in Information Needs, Seeking and Use in Different Contexts 14-16 August, 1996, Tampere, Finland, London: Taylor Graham, p. 39-50. [cyt. za:] Thórsteinsdóttir, G.
(2001). Information-Seeking Behavoiur of Distance Learning Students, Information Research Vol. 6, 2 [http://informationr.net/ir/6-2/ws7.html] 02-03-11.
