Paulina Cieśla1, Beata Cieśla1, Halina Cieślak2
1Studentka III roku Wydziału Pielęgniarstwa Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
2Adiunkt w Zakładzie Pielęgniarstwa Społecznego w Warszawie
naczenie profilaktyki wtórnej w nowotworze jelita grubego
The importance of colorectal cancer secondary prevention
STRESZCZENIE
Rak jelita grubego (CRC) zajmuje w Polsce drugie miejsce pod względem zachorowalności i trzecie pod względem umieralności, wśród wszystkich nowotworów złośliwych występujących u kobiet i mężczyzn. Około 45% przypadków CRC jest umiejscowionych w odbytnicy, a około 30% w okrężnicy esowatej.
Częstość wystąpienia choroby wzrasta wraz z wiekiem, ale odpowiednio wcześnie rozpoznany CRC jest w 90% uleczalny.
W Polsce diagnozuje się go w ponad połowie przypadków nadal zbyt późno. Najskuteczniejszym sposobem, by poprawić tę sytuację są regularne badania przesiewowe w kierunku CRC: test na krew utajoną w kale, badania endoskopowe, doodbytniczy wlew kontrastowy oraz nowe osiągnięcia medy- cyny, między innymi wirtualna kolonoskopia.
Problemy Pielęgniarstwa 2008; 16 (3): 316–320 Słowa kluczowe: rak jelita grubego, nowotwór złośliwy, badania przesiewowe
ABSTRACT
In Poland colorectal cancer is the second on the list according to the incidence rate and the third according to the mortality rate among all kind of malignant tumor developed in females and males.
About 45% of colorectal cancer is located in rectum and about 30% in sigmoid colon. The morbidity is more frequent along with the patient’s age, but diagnosed early enough is in 90% curable. Unfortunate- ly, in Poland, the colorectal cancer is still in half of cases diagnosed too late. To improve the situation the best weapon are regular screening methods concentrated on colorectal cancer: occult blond test, en- doscopic examination, double contrast enema as well new methods like virtual colonoscopy.
Nursing Topics 2008; 16 (3): 316–320 Key words: colorectal cancer, malignant tumor, screening methods
Adres do korespondencji:
Paulina Cieśla
ul. Młyńska 4, 87–500 Rypin tel.: 508 809 808
e-mail: paulinaciesla@interia.pl
Z
Wstęp
Nowotwory złośliwe są w Polsce drugą przyczyną zgonów, zaraz po chorobach układu krążenia. Dane epidemiologiczne wskazują, że liczba ta ciągle wzrasta u obu płci [1]. Jedną z metod, która jest w stanie po- prawić tę sytuację, jest jakże istotna profilaktyka.
W niej tkwi cały potencjał ukierunkowany na dalsze postępowanie terapeutyczne. Powszechnie znane jest
stwierdzenie, że lepiej zapobiegać niż leczyć — jest to możliwe dzięki profilaktyce — pierwotna służy zapo- bieganiu chorobom przez kontrolowanie lub minima- lizowanie czynników ryzyka.
Natomiast za podstawowy sposób walki z rakiem uważa się wykorzystanie z profilaktyki wtórnej, która polega na wczesnym wykrywaniu i zapobieganiu cho- robom [2]. Profilaktyka wtórna obejmuje przede wszyst- kim badania przesiewowe, zwane również badaniami
skriningowymi. Jest to badanie całej populacji zmie- rzające do wykrycia raka w stadium bezobjawowym.
Głównym celem tych badań jest zmniejszenie śmier- telności przez wczesne rozpoznanie i wdrożenie lecze- nia, co może znacznie wydłużyć życie chorych [3]. Ba- dania skriningowe przeprowadzone za pomocą odpo- wiedniego testu, umożliwiają rozdzielenie populacji na 2 grupy:
— grupę z testem dodatnim (nieprawidłowym), czyli osoby prawdopodobnie chore;
— grupę z testem ujemnym (prawidłowym) — praw- dopodobnie zdrowe [4].
Nowotworem, który ze względu na długą fazę przed- kliniczną można wykryć, wykonując regularnie bada- nia przesiewowe, jest rak jelita grubego (CRC, colorec- tal cancer).
Nie należy jednak zapominać, że oprócz badań prze- siewowych równie ważna jest edukacja pacjenta na te- mat nowotworów, istoty badań kontrolnych, objawów ostrzegawczych oraz przyczyn rozwoju nowotworu.
Według ekspertów polskiej medycyny wykorzystanie wszystkich tych elementów do walki z rakiem pozwoli na wczesne wykrycie choroby nowotworowej, co z ko- lei stworzy szanse całkowitego powrotu do zdrowia lub spowoduje zahamowanie już istniejącej choroby [3].
Epidemiologia
Historia badań prowadzonych nad nowotworami złośliwymi w Polsce ma długą tradycję. Obowiązek wy- pełnienia kart statystycznych dotyczących zgonów na nowotwory złośliwe wprowadzono w Polsce w 1918 roku. Pochodzące z nich dane były jednym z impulsów, który posłużył w 1924 roku do powstania Pierwszego Narodowego Programu Walki z Rakiem. W 1952 roku wprowadzono w Polsce obowiązek informowania o wszystkich nowych zachorowaniach na nowotwory złośliwe [3]. Na przełomie kilkudziesięciu lat liczba za- chorowań w Polsce zwiększyła się z około 35 000 w 1963 roku do około 136 000 w 2004 roku [5].
Rak jelita grubego jest jednym z najczęstszych no- wotworów złośliwych na świecie. W 2004 roku rozpo- znano go u ponad 7000 mężczyzn i 6000 kobiet. Liczba zgonów na ten nowotwór wynosiła 5000 w populacji mężczyzn i 4300 u kobiet [6]. W Polsce jest to drugi nowotwór złośliwy pod względem częstości zachorowań, wśród obu płci (po raku piersi u kobiet i po raku płuc u mężczyzn). Wśród przyczyn zgonów CRC zajmuje u kobiet i mężczyzn trzecie miejsce [2]. Alarmujący jest fakt, że w ciągu ostatnich trzech dekad częstość wystę- powania tego nowotworu wzrosła 5-krotnie i ciągle ro- śnie [7]. Liczba zachorowań wzrasta wraz z wiekiem już od 40. roku życia i w każdej kolejnej dekadzie życia aż 2-krotnie, przy czym 62% zachorowań u mężczyzn i 66%
u kobiet diagnozuje się po 65. roku życia. Wzrost licz- by zgonów z wiekiem jest podobny — 70% zgonów z powodu CRC u mężczyzn i 77% u kobiet następuje po 65. roku życia. Największa zachorowalność przypa- da na osoby między 45. a 70. rokiem życia [6]. Powyż- sze dane stanowią fakt, którego wiele osób nie chce dostrzec — CRC występuje bardzo często, nie zależy od płci i jest powodem śmierci wielu osób.
Przyczyny raka jelita grubego
Etiologia CRC nie została niestety dotychczas wyja- śniona. Poznano jednak wiele czynników, które sprzyjają zapoczątkowaniu rozwoju tego nowotworu. W badaniach wykazano, że jednym z najważniejszych jest wiek pacjen- ta. Wprawdzie nowotwór ten występuje u młodych ludzi, ale jest to głównie choroba doświadczająca osoby po 50.
roku życia i rośnie wraz z długością życia, osiągając naj- wyższe zagrożenie po 70. roku życia. Wiąże się to ze wzra- stającym wraz z wiekiem powstawaniem polipów. Są to wyrastające z wewnętrznej ściany jelita twory przypomi- nające wyglądem grzyby. Niewielki odsetek tych polipów, jeżeli nie zostaną wcześniej zdiagnozowane i leczone, może przybrać postać złośliwego guza, tak zwanego poli- pa gruczolakowatego, a ich przekształcenie może nastą- pić po 5–10 latach. Od 20 do 25% przypadków CRC może być przekazywana z pokolenia na pokolenie, podobnie jak na przykład grupa krwi. Cechę, która wywołuje raka, a nie skłonność do występowania nowotworu dziedziczy genetycznie 5% pacjentów. Skutkiem jest dziedziczny nie- polipowaty CRC tak zwany zespół Lyncha (HNPCC) I i II. Jeżeli HNPCC dotyczy jednego krewnego pierw- szego stopnia, czyli rodziców, dzieci, rodzeństwa — ryzy- ko pojawienia się raka wzrasta 2–3-krotnie, a 5–6-krot- nie, gdy dotyczy między innymi dwóch krewnych w pierw- szym stopniu pokrewieństwa. Zespołem Lyncha I określa się przypadki, które dotyczą tylko raka jelita grubego, a jeśli występują z innymi nowotworami, diagnozowany jest wówczas zespół Lyncha II. Potencjalne rakowe poli- py rozpoczynają swój wzrost przed 20. rokiem życia i w związku z tą „predyspozycją” genetyczną złośliwy guz rozwija się już w wieku 45 lat. Często wiąże się z ryzykiem zachorowania na wiele innych nowotworów, między in- nymi śluzówki macicy, trzustki, jelita cienkiego, żołądka, mózgu, przewodów żółciowych i dróg moczowych. Dzie- dziczny niepolipowaty rak jelita grubego rozpoznaje się głównie na podstawie wywiadu rodzinnego, biorąc pod uwagę wiele cech charakterystycznych, tak zwanych „zmo- dyfikowanych kryteriów amsterdamskich” określanych często jako reguła „3–2–1” [8]:
— przynajmniej trzech członków twojej rodziny cho- rowało na raka jelita grubego (lub związane z nim nowotwory) i jedna z tych osób jest spokrewniona w pierwszej linii z pozostałymi dwoma;
— choroba wystąpiła w dwóch następnych pokole- niach;
— przynajmniej jedna osoba z tych chorych zachorowa- ła na raka jelita grubego zanim ukończyła 50. rok życia.
Druga konsekwencją wad genetycznych jest dzie- dziczna polipowatość gruczołowata (rodzinna), która charakteryzuje się powstawaniem tysięcy niezłośliwych polipów już w okresie młodzieńczym, które z biegiem czasu mogą zezłośliwieć. Jej rozwój następuje nie póź- niej niż w wieku 35 lat [12]. U 80% wszystkich chorych nowotwór ten jednak nie pojawił się w wywiadzie ro- dzinnym.
W związku z tym inne czynniki mają równie ważny wpływ na jego występowanie. Choroby zapalne jelita grubego, na przykład wrzodziejące zapalenie okrężni- cy, choroba Crohna, rozległe zmiany zapalne trwające ponad 10 lat, nasilają ryzyko raka. Istnieją również czyn- niki ryzyka, na które mamy wpływ — często wiążą się ściśle z naszym stylem życia. Jeżeli zmienimy swoje na- wyki, możemy w znacznym stopniu zmniejszyć zagro- żenie. W badaniach wskazuje się, że osoby otyłe czę- ściej chorują na ten nowotwór, lecz nie wiadomo, dla- czego tak się dzieje. Prawdopodobnie tłuszcz na po- włokach brzusznych jest przyczyną zaburzeń przemia- ny materii, które sprzyjają podziałom komórek w jeli- cie grubym. Brak aktywności fizycznej przyczynia się z kolei do tego, że masy kałowe wolniej przechodzą przez okrężnicę. Obecnie uważa się, że ubogoresztko- wa (z małą zawartością błonnika) dieta obfitująca w tłuszcze zwierzęce, czerwone mięso powoduje zale- ganie treści pokarmowej w jelitach, produkcję kwasów żółciowych, które wywołują szkodliwe działanie na ko- mórki okrężnicy. Kolejnym czynnikiem ryzyka jest nie- dobór kwasu foliowego, występującego głównie w owo- cach i warzywach, jak również palenie papierosów i picie alkoholu, który nawet spożywany sporadycznie zwiększa ryzyko wystąpienia CRC. Alkohol, bowiem zwalnia ruchy jelita grubego i utrudnia wchłanianie substancji odżywczych. Amerykańskie Towarzystwo do walki z rakiem (American Cancer Society) podaje nato- miast, że tytoń odgrywa równie znaczącą rolę w tym nowotworze. U osób, które paliły ponad 35 lat o 30–40%
wzrasta stopień zachorowania na CRC [8–10].
Objawy raka jelita grubego
Nie trzeba nikomu udowadniać, że podstawą dla uzyskania dobrego efektu leczenia, a nawet wylecze- nia nowotworu, jest głównie wczesna diagnoza i inter- wencja lekarza. Jest to możliwe wówczas, gdy chory, wcześniej zaniepokojony niewielkimi często objawami, jak najszybciej zgłosi się do lekarza bądź pielęgniarki.
Aby taka sytuacja zaistniała, zdrowy dotychczas czło- wiek musi posiadać choćby w małym stopniu wiedzę
na temat nowotworu. Objawy CRC zależą od umiej- scowienia guza w odcinku jelita grubego, zazwyczaj mało swoiste, a do wczesnych, które powinny wzbudzić niepokój i być natychmiast diagnozowane zaliczamy:
— objawy niestrawności przewodu pokarmowego (czę- sto określane przez pacjentów jako nieżyt żołądka);
— utrzymująca się zmiana rytmu wypróżnień (biegun- ka lub zaparcia);
— uczucie niepełnego wypróżnienia jelit po oddaniu stolca;
— stałe lub okresowe uczucie parcia na stolec;
— bolesne oddawanie wiatrów;
— krwawienie z odbytu;
— śluz i krew w stolcu (świeża jasnoczerwona lub bar- dzo ciemna). Chory przyjmuje to za objaw krwa- wienia z guzków krwawniczych — hemoroidów, lecząc się sam i nie zgłaszając się do lekarza, traci cenny czas;
— ból, dyskomfort w podbrzuszu (wzdęcia, bóle kol- kowe, gazy, uczucie pełności);
— utrata apetytu;
— wąskie „ołówkowate” stolce;
— wymioty;
— spadek masy ciała;
— złe samopoczucie (osłabienie, szybkie męczenie);
— anemia wynikająca z niedoboru żelaza.
Nie należy wpadać w panikę. Większość wymienio- nych objawów jest częsta i nie musi mieć nic wspólne- go z rakiem. Ale o tym powinien zdecydować lekarz, dlatego każde zaburzenie oddawania stolca powinno być dokładnie zdiagnozowane [3, 8, 9].
Profilaktyka
Rak jelita grubego nie powstaje z dnia na dzień. Na podstawie statystyk wskazuje się, że gruczolakowaty polip złośliwieje w ciągu 5–10 lat. Im wcześniej rozpo- zna się CRC, tym większe są szanse wyleczenia, bowiem 90% przypadków, które wykrywa się we wczesnej fazie choroby, można wyleczyć, niestety jest ich zaledwie 40%. Zespół ekspertów (wyznaczony przez Agencję ds.
Polityki Zdrowotnej i Badań) stwierdził, że co roku można byłoby uratować 18 000 istnień ludzkich, gdyby ludzie czynnie uczestniczyli w badaniach przesiewowych po 50. roku życia [12]. W celu postawienia diagnozy lekarz po zebraniu wywiadu i badania fizykalnego może zalecić wykonanie dodatkowych badań. Do najprost- szych zaliczamy badanie per rectum, które zwykle wy- konuje lekarz rodzinny. Podczas badania lekarz wpro- wadza do odbytnicy palec (mając na ręku gumową rę- kawiczkę), sprawdzając w ten sposób czy nie ma żad- nych nieprawidłowości [3, 11]. Jest to ważne i podsta- wowe badanie, które wykrywa nawet 70% guzów od- bytnicy i 30% wszystkich guzów raka jelita grubego.
Inną zaletą tego badania jest jednoczesne zbadanie w przypadku mężczyzn gruczołu krokowego [3].
Badanie w kierunku krwi utajonej w kale umożliwia wyselekcjonowanie grup osób, które powinny być do- kładnie przebadane. Bardzo często zdarza się, że poli- py krwawią i mogą wykazać obecność krwi w stolcu.
Zwykle są to śladowe ilości, niewidoczne gołym okiem.
Badanie to jest niedrogie i nieinwazyjne. Eksperci wy- kazują, że przeprowadzenie badania co roku może zmniejszyć śmiertelność z powodu CRC o 15–33%, a co dwa lata — o 20% [1]. Guzy krwawią sporadycz- nie, dlatego należy pobrać próbki stolca z dwóch róż- nych miejsc, przez trzy kolejne dni. W tym okresie nie należy jeść czerwonego mięsa, owoców cytrusowych, żelaza, witaminy C, aspiryny i rzodkiewek. Test ten można kupić w aptece (w Polsce to Emapol, HemCheck II). Zaleceniem Unii Europejskiej jest wykonanie ba- dania na obecność krwi utajonej w kale u wszystkich osób w wieku 50–74 lat co 1–2 lata. Dodatnie wyniki powinno się weryfikować kolonoskopowo. Poddanie się takiemu skriningowi zmniejsza umieralność o kilkana- ście procent.
Wlew doodbytniczy stosuje się głównie jako test prze- glądowy, na podstawie którego kwalifikuje się pacjen- tów do badań endoskopowych. Badanie polega na wy- konaniu wlewu doodbytniczego (lewatywy) z papki barytowej, która nie przepuszcza promieni Roentge- na, i wpuszczaniu powietrza, co umożliwia nam zoba- czenie różnych nieprawidłowości. Badanie to jednak często jest uciążliwe dla pacjenta. Po badaniu pacjent wydala kontrast, pomaga mu w tym duża podaż pły- nów i przez kilka dni od zabiegu mogą pojawić się od- barwione stolce, aż do wydalenia kontrastu w całości.
Ponieważ doodbytniczy wlew nie zawsze uwidacznia zmiany w odbytnicy i uniemożliwia ich zróżnicowanie, a badanie palpacyjne nie sięga górnej części odbytni- cy, podstawowe znaczenie dla rozpoznania mają bada- nia endoskopowe, do których należy sigmoidoskopia i kolonoskopia.
Sigmoidoskopia jest badaniem polegającym na wziernikowaniu dolnego odcinka okrężnicy oraz odbyt- nicy. Kolonoskopia to zabieg umożliwiający skontro- lowanie całego jelita grubego i odbytnicy za pomocą dużego endoskopu. Oba badania umożliwiają znalezie- nie polipów lub złośliwych guzów, usunięcie ich i po- branie wycinka podejrzanej tkanki do badania histo- patologicznego. Sigmoidoskopia połączona z usunię- ciem napotkanych zmian w jelicie zmniejsza umieral- ność z powodu CRC o 60–70%, a kolonoskopia — od 76–90%. W najnowszych badaniach wskazuje sie, że raki coraz częściej lokalizują się w odległych częściach jelita, dlatego też kolonoskopia jest najbardziej miaro- dajnym badaniem w wykrywaniu CRC.
Chcąc zachęcić ludzi do badań przesiewowych, któ- re są inwazyjne i często nieprzyjemne, szuka się wciąż
nowych metod badań. Na pierwsze miejsce wysuwa się kolonoskopia wirtualna, która polega na oglądaniu je- lita grubego w trójwymiarowym obrazie z zastosowa- niem tomografii komputerowej. Co ważne, nie ma po- trzeby wprowadzenia wziernika, więc nie zachodzi ry- zyko perforacji lub krwotoku jelita. Niestety, obecnie nawet stwierdzenie polipa lub guza w tym badaniu wy- maga wykonania kolonoskopii w celu usunięcia wykry- tych zmian. Badanie to nie jest refundowane przez Ministerstwo Zdrowia [8, 12, 14].
Do zalecanych badań przesiewowych w kierunku CRC u kobiet i mężczyzn po przekroczeniu 50. roku życia w grupie średniego ryzyka, czyli osób bez obja- wów lub w przypadku nowotworu w wywiadzie rodzin- nym należą:
— coroczne badanie na krew utajoną w kale;
— kolonoskopia raz na 10 lat (największa skutecz- ność);
— sigmoidoskopia raz na 5 lat;
— kontrastowy wlew barytowy raz na 5 lat.
Wskazaniami do badań przesiewowych w kierunku raka jelita grubego u kobiet i mężczyzn w grupie pod- wyższonego ryzyka są:
— krewni pierwszego stopnia, u których wykryto raka jelita grubego albo polip gruczolakowaty;
— polipowatość rodzinna — konieczne jest wykona- nie badań genetycznych;
— w dziedzicznej polipowatości gruczołowej sigmoido- skopia co rok, począwszy od 10.–12. roku życia;
— dziedziczny niepolipowaty rak jelita grubego — ko- lonoskopia co 1–2 lata, począwszy od 20.–25. roku życia lub 10 lat wcześniej niż najwcześniejsze zacho- rowanie w rodzinie;
— choroby zapalne jelit (choroba Leśniowskiego- Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego)
— kolonoskopię z biopsją należy rozpocząć 7–8 lat po rozpoznaniu choroby i powtarzać co 2 lata [8].
W profilaktyce jelita grubego wskazany jest: prawi- dłowy dobór produktów żywnościowych z zastosowa- niem suplementów odżywczych bogatych w błonnik, styl żywienia, czystość pokarmów (prawidłowa obróbka hi- gieniczna), uprawianie czynnego wypoczynku, elimina- cja stresu, kontrola oddawanego stolca, ścisłe przestrze- ganie zaleceń lekarza proktologa.
W piśmiennictwie medycznym zwrócono uwagę na zastosowanie aspiryny i niesteroidowych leków prze- ciwzapalnych w profilaktyce raka jelita grubego [13].
Z wynikami badań można zapoznać się w oficjalnych pismach amerykańskich towarzystw medycznych. We- dług opinii Chan — kierownika zespołu badawczego z Massachusetts General Hospital, zastosowanie aspiry- ny w profilaktyce raka jelita grubego nie powinno mieć miejsca u ludzi zdrowych, ponieważ w przypadku prze- kroczenia dopuszczalnych dawek dobowych może dojść do uszkodzenia błony śluzowej żołądka [13]. W bada-
niach tych uczestniczyły osoby, które stosowały zdrowy styl życia, wykluczając wszelkie używki, a dodatkowo
— preparaty witaminowe z kwasem foliowym. U osób tych zarówno w grupie mniej, jak i bardziej narażonych na tę chorobę naukowcy amerykańscy stwierdzili obni- żone ryzyko wystąpienia raka jelita grubego w jego czę- ści dystalnej, proksymalnej i odbytniczej [13, 15].
Ogromne znaczenie w zakresie profilaktyki ma ob- chodzony 29 marca 2008 roku „Dzień Świadomości Raka Jelita Grubego” zorganizowany przez Stowarzy- szenie Europacolon. W tym dniu mieszkańcy Warsza- wy zainteresowani problematyką raka jelita grubego mogli wsiąść do zabytkowego tramwaju, który jeździł od rana po Warszawie i porozmawiać o swoich dolegli- wościach ze specjalistami — lekarzami onkologami.
Mieszkańcy Warszawy podczas jazdy tramwajem mo- gli zasięgnąć także porady psychologa i zebrać infor- macje dotyczące „Programu Badań Przesiewowych dla Wczesnego Wykrywania Raka Jelita Grubego”. Zain- teresowani otrzymali bezpłatne testy na krew utajoną, broszurę na temat raka jelita grubego oraz podręcznik
„Gotuj z błonnikiem”, natomiast osoby po 50. roku życia otrzymały ankietę — skierowanie na badanie w ramach wspomnianego programu przesiewowego.
Program Badań Przesiewowych Jelita Grubego dla Wczesnego Wykrywania Raka realizowany jest w Pol- sce od 2000 roku i należy do najlepszych w Europie.
Według opinii doc. Deptały z Kliniki Onkologii, He- matologii i Chorób Wewnętrznych Szpitala MSWiA w Warszawie, który czynnie uczestniczył w tym dniu, społeczeństwo polskie należy skutecznie przekonywać do badań przesiewowych, ponieważ tylko świadomy pa- cjent może być dobrym partnerem dla lekarza i pielę- gniarki w profilaktyce i terapii raka jelita grubego [16].
Wnioski
Rak w naszym społeczeństwie często rozumiany jest jako kara, coś wstydliwego, odmiennego, powodując, że często zbyt późno zgłaszamy się do lekarza, zmniej- szając w ten sposób szanse na wyleczenie i powrót do zdrowia. Przełamanie tego stereotypu jest bardzo waż- nym zadaniem nie tylko lekarza, ale także i pielęgniar- ki, gdyż w danej sytuacji osoby te pozostaną zamknięte na wszelkie ważne informacje dotyczące profilaktyki, badań przesiewowych czy też objawów wczesnej cho- roby nowotworowej. Do personelu medycznego nale- ży popularyzacja wiedzy medycznej, a także walka z błędnymi, szkodliwymi poglądami, nawykami i zacho- waniami, przez przekazywanie i upowszechnianie pod- stawowych informacji w sposób zrozumiały dla „prze- ciętnego człowieka”. Wciąż istnieje potrzeba edukacji ludzi w zakresie profilaktyki raka jelita grubego. Zwięk-
szenie poziomu wiedzy o czynnikach ryzyka i objawach spowoduje, że ludzie będą częściej podejmowali w tym zakresie działania zmierzające do ich unikania bądź eliminacji. Lekarz i pielęgniarka powinni na bieżąco przedstawiać podstawowe elementy profilaktyki i ba- dań przesiewowych, aby nie bano się w nich uczestni- czyć i zdawano sobie sprawę z ich ogromnej skutecz- ności. Wiadomo powszechnie, że im więcej o czymś wiemy, tym mniej się tego obawiamy. W Polsce rocz- nie diagnozuje się 13 500 zachorowań na raka jelita grubego, a tylko 1/4 chorych ma możliwości przeżycia [16]. Im więcej Polaków weźmie udział w badaniach skryningowych, tym mniejsza bedzie śmiertelność. Roz- wój raka w gruczolaku trwa na ogół 10 lat. Wspomnia- ny Dzień Świadomości Raka Jelita Grubego, zorgani- zowany w Warszawie przez Stowarzyszenie Europaco- lon w ramach obchodów Europejskiego Miesiąca Świa- domości Raka Jelita Grubego zapewne wzmocni dzia- łania systemowe w zakresie tej ciężkiej choroby.
Piśmiennictwo
1. Wojciechowska U., Didkowska J., Tarkowski W., Zatoński W.
Nowotwory złośliwe w Polsce w 2004. GUS, Warszawa 2006; 47–48.
2. Fijuth J., Jeziorski A. Onkologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005.
3. Dziukowa J., Jarosz J., Kawecki A. i wsp. Onkologia w prakty- ce lekarza rodzinnego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, War- szawa 2000.
4. Betty A., Edith A. Medycyna po dyplomie. Medical Tribune Polska, Warszawa 2005; 5: 127.
5. Wojciechowska U., Didkowska J., Tarkowski W., Zatoński W.
Nowotwory złośliwe w Polsce w 2004. GUS, Warszawa 2006:
25–27.
6. Wojciechowska U., Didkowska J., Tarkowski W., Zatoński W.
Nowotwory złośliwe w Polsce w 2004. GUS, Warszawa 2006:
43–46.
7. Nowacki M., Religa Z., Zatoński W. Kardiologia i onkologia w Polsce na początku XXI wieku, stan, wyzwania i perspektywy:
I Kongres Demograficzny w Polsce, Warszawa 2002.
8. Bennett M., Pochapin M.D. Rak jelita grubego. REBIS, Po- znań 2004.
9. Grochowicz P., Kołodziejczak M., Ziembikiewicz A. Choroby od- bytu, odbytnicy i jelita grubego, I. Borgis, Warszawa 2004.
10. Wojtuś S., Gil J. Standardy medyczne. Media Press, Warszawa 2004; 12: 1272–1276.
11. Magee L. Co jeść, aby zapobiec nowotworowi jelita grubego.
KDC, Warszawa 2006.
12. Wronkowski Z., Zwierno M. Zalecenia dotyczące badań prze- siewowych w Unii Europejskiej, I. Gus, Warszawa 2004.
13. Chan A.T., Edward L. Giovannuccii I. i wsp. Long-term Use of Aspiryn and Nonsteridal Anti-inflammatory Drugs and Risk of colorectal Cancer. Jama 2005; 294: 914–923.
14. Didkowska J., Wojciechowska V., Zatoński W. Nowotwory złośli- we w Polsce w 2000 roku. Centrum Onkologii, Warszawa 2003.
14. Gill J., Wojtuń S. Diagnostyka endoskopowa raka jelita grube- go. Współczesna onkologia 2006; 10 (3): 116–120.
15. Vachoń Gregory C. Long-term use of aspiryn and risk of colo- rectal cancer. Jama 2005; 294 (24): 3090.
16. http://grabowska. org.pl/new/content/view/638/70; 14.04.2008
