1
Aktualności sztuki
3. Sztuka w przestrzeni publicznej
Sztuka eksponowana w przestrzeni publicznej, którą w najszerszym rozumieniu możemy definiować jako sztukę przeznaczoną dla szerokich kręgów odbiorców, towarzyszyła ludzkości niemal od zawsze. Odnajdujemy ją w fasadach egipskich świątyń, posągach greckich herosów, łukach triumfalnych starożytnych Rzymian, posągach i rzeźbach średniowiecza i renesansu umieszczanych w katedrach czy na placach. Do tego rodzaju sztuki zaliczamy także dawne freski, mozaiki, sgraffita oraz współczesne malowidła wielkoformatowe, instalacje artystyczne, działania efemeryczne takie jak performance czy happening. Niektóre z nich łączą artyzm z funkcjami użytkowymi, np.: projekcje świetlne, bilbordy, plakaty czy opakowania. Mają one charakter trwały, jak i ulotny, czasowy, który odpowiada dynamicznemu rytmowi miast i metropolii. Sztuka tego typu dominuje w ośrodkach miejskich, chociaż niekiedy jest spotykana także w osiedlach wiejskich, gdzie zazwyczaj ma formę tymczasowych zdobień domostw i ulic. W ten rodzaj działań wpisują się także dzieła znikające lub samoniszczące. Obiekty sztuki w przestrzeni publicznej, mimo swojego ogromnego zróżnicowania, dają się rozpoznać dzięki temu, że funkcjonują w codziennym życiu przechodnia. A ten może natknąć się na całe spektrum tworzyw. Poczynając od „spiżu”, czyli materiałów trwałych, obliczonych na lata i charakterystycznych dla klasycznych form upamiętnienia, takich jak kamień, metal czy drewno, obiekty sztuki w przestrzeni publicznej są także powoływane do życia przy pomocy szkła, zieleni, wody i dźwięku, piasku, folii, przedmiotów lub ich fragmentów, a nawet odpadów czy wreszcie ciała i jego rozlicznych wydzielin.
Do najważniejszych form działań artystycznych w przestrzeni publicznej należą:
Rzeźba
Mural
Graffiti
Działania efemeryczne
Rzeźba w przestrzeni publicznej umieszczana była w celach dydaktycznych i kultowych. Często jej zadaniem było przedstawianie w pozytywnym świetle lokalnego księcia, władzy świeckiej czy duchownej. Taką rolę pełniły monumentalne posągi bóstw greckich, umieszczane przed frontonami świątyń, płaskorzeźby znajdujące zastosowanie jako fryz okalający fasadę czy wolnostojące pomniki herosów i miejskich bohaterów na agorze,
Nazwa amfiteatru Flawiuszów w Rzymie wywodzi się od ponad 30-metrowego posągu (pierwotnie przedstawiający Nerona) który znajdował się obok tego budynku. Kolos był symbolem władzy aktualnego cesarza oznaczał jego potęgę i nadludzkie właściwości. Podobne cechy, chociaż w mniejszej skali reprezentowały rzeźby konne władców, dowódców wojskowych i kondotierów ustawiane od czasów renesansu w centralnych punktach miast. Taką funkcję pełnił np. posąg Ateny Promachos umieszczony na ateńskim Akropolu. Ich dzisiejszą formą są różnego rodzaju pomniki dokumentujące i upamiętniające ważne postaci, wydarzenia historyczne, bitwy i problemy społeczne.
Rzeźby te wykorzystują wielką skalę, ich forma jest patetyczna i wzniosła, często uzewnętrzniająca się w postaci pompatycznego realizmu. Utrwalają w metalu czy kamieniu heroiczne postawy, walkę o słuszne cele polityczne, zwycięstwa i przegrane bitwy.
2
Leo von Klenze Akropol, 1847. Nad wzgórzem dominuje statua Ateny Promachos zrealizowana przez Fidiasza w V w. p.n.e.
Innym rodzajem rzeźby występującej w przestrzeni publicznej jest rzeźba dekoracyjna, której celem jest upiększenie otoczenia w którym jest eksponowana. Od czasów antycznych przyjmuje ona często postać rzeźby ogrodowej lub miejskiej dekorując parki, skwery, place i ulice. Jednym ze znamienitszych przykładów są rzeźby umieszczone we florenckich Ogrodach Boboli. Wiele parków królewskich, miejskich i publicznych jest wypełnionych tego typu obiektami. Należy tu wymienić ogrody królewskie w Wersalu, warszawskie Łazienki czy parki polskich rodzin arystokratycznych jak np. Arkadia Radziwiłłów k. Nieborowa czy Czartoryskich w Puławach.
Aleja z rzeźbami w Ogrodach Boboli, Florencja XVI-XVII w.
3
Inna formą rzeźby publicznej o wybitnych walorach estetycznej są fontanny ustawiane na placach miejskich i w parkach. Szczególnie w czasach renesansu i baroku we Włoszech powstała wielka ilość tego typu obiektów. Przodował w tym zwłaszcza papieski Rzym.
Barokowa Fontanna di Trevi, Rzym, XVIII w. Woda zasilająca fontannę pochodzi z akweduktu wybudowanego w I w. p.n.e.
Oddzielnym przykładem obecności rzeźby w środowisku naturalnym przekształconym przez człowieka są parki rzeźbiarskie dostępne dla publiczności, takie jak CRP w Orońsku, park Viegelanda w Oslo czy park Europa koło Wilna na Litwie.
Statua centralna w Parku Vigelanda w Oslo, lata 40-te XX w.
4
W ostatnich dziesięcioleciach niezwykle popularne jest umieszczanie rzeźby w przestrzeni miejskiej, zarówno w osiedlach mieszkaniowych jak też przy popularnych pasażach czy centrach handlowych.
Na całym świecie od Afryki po Amerykę Północną umieszczane są obiekty rzeźbiarskie o zróżnicowanej formie czy funkcji. W Polsce do najbardziej znanych miejsc „wypełnionych” rzeźbami publicznymi należą Skwer harcerski w Kielcach czy ulica Piotrkowska w Łodzi.
Wacław Szymanowski, pomnik Chopina w Łazienkach, Warszawa 1926.
Czasami rzeźba przyjmuje zaskakującą formę w celu zaskoczenia odbiorcy i zwrócenia na siebie jego uwagi. Ingeruje ona wtedy w przestrzeń naturalną lub środowisko przyrodnicze, epatując skalą lub sposobem realizacji.
Przekształcenie skały Mount Roushmore w rzeźbę przedstawiającą amerykańskich prezydentów: Waszyngtona, Jeffersona, Roosvelta, Lincolna. Autor Gutzon Borglum pracował nad dziełem w latach 1927-41.
5
Mural to rodzaj malowidła ściennego umieszczanego na fasadzie budynku. W przeszłości zazwyczaj pełnił funkcję religijną lub informacyjną. Szczególnie popularne były w starożytnym Rzymie. Pierwsze współczesne murale zaczęły powstawać na początku XX wieku w Meksyku i od początku pełniły funkcję polityczno-propagandową. W ciągu kilkudziesięciu lat trzej najwybitniejsi muraliści meksykańscy: Diego Rivera, José Orozco i David Siqueiros na zlecenie władz i samorządów pokryli swoimi malowidłami ogromne połacie fasad budynków użyteczności publicznej.
Mural Diego Riviery History of Mexico w National Palace Mexico City, malowany w latach 1929-35.
Murale malowane były zarówno w USA jak też w sowieckiej Rosji i państwach socjalistycznych.
Oprócz funkcji propagandowych były także rodzajem informacji i reklamy różnych wydarzeń i przedsiębiorstw. W PRL-u «szczególnie upowszechniły się murale reklamujące przedsiębiorstwa i instytucje, które zasadniczo reklamy nie potrzebowały, ponieważ najczęściej byli to monopoliści na rynku. Niemalże w każdym mieście była gdzieś namalowana reklama PKO, PZU czy Totalizatora Sportowego albo Pewexu. Były też reklamy lokalnych fabryk i zakładów. Na przykład w Łodzi do dziś można spotkać murale Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Armii Ludowej, czy Zakładów Przemysłu Jedwabniczego „Pierwsza”» (Wikipedia).
Reklama banku PKO w Trzciance, czasy PRL-u.
6
W dzisiejszych czasach murale bardzo często są elementami dekoracyjnymi i upiększającymi widoki miast. Często stosuje się je w zabiegach gentryfikacji zaniedbanych dzielnic i obszarów miejskich, jak w przypadku poznańskiej Śródki. Murale najczęściej powstają na zlecenie władz miejskich i są często wykorzystywane w ich promocji. W Polsce, miastem najbardziej znanym z realizacji tego typu malowideł jest Łódź, powstały tam nawet specjalne trasy turystyczne prowadzące szlakami łódzkich murali.
Mural „wyryty” na elewacji starej kamienicy w Łodzi. Autor – Vhils z Portugalii.
Murale często powstają w związku z ważnymi wydarzeniami historycznymi, jak na przykład w miasteczku Wizna gdzie powstało kilka murali komentujących wydarzenia z drugiej wojny światowej We współczesnym świecie sztuki wykształciły się wyspecjalizowane grupy realizujące zamówienia na murale w różnych państwach i kontynentach. Jednym z takich zespołów jest Gdańska Szkoła Muralu.
Mural poświęcony obrońcom Wizny we wrześniu 1939 roku, wykonany na podstawie fotografii niemieckiego dokumentalisty. Realizacja Gdańska Szkoła Muralu, 2012.
7
Graffiti to działalność plastyczna, której celem jest zaznaczenie obecności twórcy w danym środowisku, najczęściej miejskim. Zazwyczaj jest tworzona nielegalnie i anonimowo, bez zgody właściciela obiektu, stąd autorzy są ścigani przez stróżów prawa i sprawiedliwości. Zróżnicowany jest także poziom artystyczny obrazków wykonywanych najczęściej farbą w sprayu, co powoduje zarzuty o niszczenie estetyki budynków i artystyczny wandalizm. Obrazy i napisy graffiti są realizowane za pomocą różnych technik, najczęściej malowane sprayem bezpośrednio na ścianie, bądź sprayowaniem przez szablony (które są często bardzo precyzyjnie przygotowywane) lub pędzlem i wałkami. Drobne formy graffiti zawierające jedynie podpis lub pseudonim autora nazywane są „tagami”, każdy z renomowanych twórców graffiti dba o oryginalność swojego tagu.
Graffiti w Radomiu.
Zdarza się, że graffiti powstaje za zgodą i na zamówienie właścicieli malowanych obiektów, wtedy przyjmuje postać zbliżoną do murali. Najbardziej popularne są jednak realizacje bez zezwolenia, wykonywane „z wolnej ręki”, najczęściej w nocy. Taki rodzaj graffiti szczególnie często wykorzystywany jest w celu manifestacji politycznej, rzadziej w celach komercyjnych. Graffiti polityczne służy najczęściej anonimowej prezentacji poglądów twórcy, skierowane zwykle przeciwko organom władzy i instytucjom publicznym. Tematy dotyczą rozmaitych ideologii, religii, rasizmu, antysemityzmu lub np. dyskryminacji mniejszości. Jest ono również wyrazem niechęci społeczeństwa do polityków lub rozmaitych służb np. policji (zwłaszcza w państwach totalitarnych) lub rządzonych autokratycznie. W tym kontekście zastanawiający jest prawie zupełny brak graffiti w Chinach kontynentalnych (Chińskiej Republice Ludowej) w przeciwieństwie do Tajwanu czy Hong Kongu.
8
Graffiti w wagonie nowojorskiego metra, 1973.
Ślady uprawiania pra-graffiti można spotkać już w jaskiniach paleolitycznych, w których natrafiamy na malowidła wykonane przez ówczesnych ludzi. Zwyczaj pozostawiania zapisków na murach rozpowszechnił się w starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie. Graffiti utrwalone na murach Pompei i Herkulanum ujawniają ówczesne zainteresowania mieszkańców – polityczne, sportowe, literackie, towarzyskie.
Polityczne graffiti – karykatura ze starożytnych Pompei.
Współczesne rozumienie graffiti wykształciło się po drugiej wojnie światowej, termin ten wywodzi się od dawnej metody dekorowania fasad budynków – „sgraffito” – techniki dekoracyjnego malarstwa
9
ściennego, polegającej na wydrapywaniu w kolejnych warstwach mokrego barwionego tynku. Graffiti początkowo pojawiało się na ulicach amerykańskich miast i było motywowane politycznym protestem przeciwko ówczesnej władzy. W latach 60-tych stało się popularne w wielu krajach na świecie, młodzi ludzie szczególnie upodobali sobie wówczas malowanie na wagonikach metra.
W Polsce graffiti rozpowszechniło się w czasie stanu wojennego i stało się wyrazem oporu wobec ówczesnej władzy politycznej. Wielką popularnością cieszyły się realizacje Pomarańczowej Alternatywy, łączącej malowanie z miejskimi happeningami. Władze PRL-u przeprowadziły zmasowaną akcję przeciwko twórcom graffiti o nazwie „Pędzel”.
Graffiti antykomunistyczne z 1982 roku.
Współcześnie graffiti dominuje w terytoriach zaniedbanych ekonomicznie i kulturowo, pojawia się na posesjach pozostawionych bez dozoru i właścicieli. Szczególnie popularne jest na obszarach poprzemysłowych i nieużytkowanych budynkach.
Graffiti Banksy’ego namalowane na murze oddzielającym palestyński Zachodni Brzeg od Izraela.
Za uprawianie graffiti można zostać pociągniętym do odpowiedzialności karnej. Wykonanie szpecącego graffiti kwalifikuje się jako wykroczenie lub jako przestępstwo w zależności od wartości
10
wyrządzonej szkody. Gdy nie przekracza ona 1/4 minimalnego wynagrodzenia, mamy do czynienia z wykroczeniem. Sprawa podlega wówczas straży gminnej (miejskiej) i tam można ją zgłosić. Jeżeli wartość wynosi więcej niż 1/4 minimalnego wynagrodzenia, można zwrócić się do Policji, bowiem w grę wchodzi wówczas przestępstwo. W Polsce mają zastosowanie przepisy art. 288 k.k. (zniszczenie mienia) lub art. 124 k.w. (zniszczenie rzeczy) w wypadkach najpoważniejszych naruszeń powiązanych z uszkodzeniem. Zwykłe bazgroły powinny zaś być ścigane z art. 63a k.w. (umieszczenie rysunku lub napisu bez zezwolenia) z orzeczeniem obowiązku naprawienia szkody (Wikipedia).
Nielegalne graffiti w Londynie.
Działania efemeryczne to określenie bardzo rozległe, zawierające w sobie realizacje bardzo nieznaczne, takie jak vlepki czy scratching (wydrapywanie) utożsamiane z graffiti, przez performance, konceptualizm aż po wielkoformatowe realizacje wykonywane w przestrzeni naturalnej kojarzone czasem z land artem lub arte povera. Ich żywot może być krótkotrwały lub bardzo rozciągnięty w czasie, skazany na niszczycielskie działania sił natury lub przypadkowych ludzi. Czasem mogą się kojarzyć z graffiti lub muralem, jak np. deskale Arkadiusza Andrejkowa realizowane na pokrytych deskami ścianach, parkanach i wrotach wiejskich zagród, stodół, szop, budynków gospodarczych etc.
11
Arkadiusz Andrejkow Cichy memoriał, deskal 2017.
Jedną z form tego typu działań jest site-specific – dziedzina sztuki obejmująca dzieła stworzone z myślą o funkcjonowaniu w precyzyjnie określonym miejscu. Miejsce to zazwyczaj znane jest z góry – uwzględniane już w stadium projektowym samego dzieła. Czas istnienia takiego dzieła jest zróżnicowany – od kilku chwil po wiele lat. Bardzo często te działania budzą kontrowersje społeczne, z powodu ingerencji artystycznego projektu w życie codzienne.
Richard Serra Titled Arc, 1981-89, zdemontowany w wyniku burzliwych protestów społecznych.
12
Mirosław Maszlanko, Iluminacje, instalacja z oświetleniem ledowym na jeziorze, 2019.
Land art to ingerencja artysty w naturalny pejzaż. Często wiąże się z ingerencja w środowisko naturalne prowadząc do jego trwałej lub efemerycznej zmiany. Jednym z prekursorów tego nurtu był Richard Long, znany ze swojej obsesji na punkcie przesuwania i przetaczania kamieni jakie znajdował na trasie swoich wędrówek.
Richard Long, Ścieżka wydeptana w trawie, 1967.
13
Robert Smithson, Spiral Jetty, tama długości ok. 460 m na Wielkim Jeziorze Słonym w Utah, 1970.
Site-specific oznacza przygotowanie określonego działania przeznaczonego dla określonego miejsca.
Obydwa elementy – dzieło artysty i miejsce w którym jest ono eksponowane są sobie niezbędne, uzupełniają się wzajemnie synergizując swoje oddziaływanie. Jednym z przykładów może być tu postmodernistyczna realizacja architektoniczna w Nowym Orleanie, odwołująca się w swojej wymowie ideowej do etnicznych korzeni mieszkających w mieście imigrantów.
Piazza D’itallia, Nowy Orlean, 1978.
14
Popularną formą działań artystycznych, które rozgrywają się w przestrzeni miejskiej są akcje typu performance. Od happeningu odróżnia się brakiem współdziałania publiczności lub jej zupełną nieobecnością. Autor będący jednocześnie aktorem, aranżerem i medium ingeruje w otoczenie tworząc przekaz skłaniający do refleksji lub zmiany swoich zachowań. Często środkiem komunikującym przekaz artystyczny jest jego własne ciało lub czynności wykonane przed publicznością (body art).
Valie Export, performance uliczny z 1968.
Współcześnie, performance jest bardzo rozpowszechnioną formą działania artystycznego, wykorzystującego różne media i formy wypowiedzi. Niektórzy performerzy są już „klasykami” tego typu gatunku wypowiedzi, uzyskując cenne nagrody czy wyróżnienia oraz wysoką pozycję artystyczną we współczesnym art worldzie.
Marina Adramović, The Artist Is Present, performance w Museum of Modern Art, 2010.
15 Literatura:
Sztuka świata, tom 10, Wyd. Arkady, Warszawa 1996.
T. Pawłowski, Happening, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1988.
https://en.wikipedia.org/wiki/Public_art
https://sztukapubliczna.pl/pl/sztuka-w-przestrzeni-publicznej/sztuka https://www.morizon.pl/blog/sztuka-w-przestrzeni-publicznej/
https://en.wikipedia.org/wiki/Mural
https://ninateka.pl/kolekcja/sztuka-wspolczesna/alfabet-artykul/ksw-happening
https://www.researchgate.net/profile/Boguslaw_Dziadzia/publication/313421280_Sztuka_w_przestr zeni_publicznej_Artystyczne_wymiary_wytwarzania_kapitalu_spolecznego_i_kulturowego/links/589 9dd3c92851c8bb681de77/Sztuka-w-przestrzeni-publicznej-Artystyczne-wymiary-wytwarzania- kapitalu-spolecznego-i-kulturowego.pdf
