Proces standaryzacji języka baczkich Bunjewców w kontekście społecznym i politycznym

Anna Dudek

Instytut Filologii Słowiańskiej Uniwersytet Jagielloński

Proces standaryzacji języka baczkich Bunjewców w kontekście społecznym i politycznym

Keywords

Bunjevci from Bačka, language standardization, national identity.

Abstract

The Bunjevci from Bačka are an ethnic group originally recognized as a part of the Croatian nation, however they migrated from the Croatian region Makarsko Primorje and Hercego- vina in the 17^th century. Currently they are living in the territory of Serbia and Hungary. In Serbia in the 1991 census they were given an opportunity to declare themselves as a sepa- rate minority group. This action resulted in them aspiring to standardize their language based on the štokavian-ikavian dialect. In Hungary their sociolinguistic situation is differ- ent because of no support from the Hungarian government. This article briefl y describes the political and social situation of Bunjevci in Serbia and in Hungary and shows its effect on the linguistic situation.

Baczcy Bunjewcy to mniejszość etniczna, która przybyła na tereny dzisiejszej Wojwodiny w XVII wieku, podczas fali migracji ludności z Przymorza Makar- skiego i zachodniej Hercegowiny, związanych przede wszystkim z ówczesnymi najazdami tureckimi¹. Obecnie Bunjewcy zamieszkują tereny położone w oko- licach Suboticy i Somboru w Serbii oraz miasta Baja na Węgrzech. Tereny te stanowią część historycznej krainy geografi cznej, Baczki.

1. Baczcy Bunjewcy na terenie Republiki Serbii

Jako grupa etniczna Bunjewcy od zawsze mieli silne poczucie własnej odręb- ności, jednak w parze z nim szło również podkreślanie swojej przynależności

1 Więcej na ten temat zob. Skenderović 2010.

Anna Dudek

do narodu chorwackiego. Tak było aż do lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stu- lecia, kiedy to na spisie powszechnym w 1991 roku, niedługo po rozpadzie Ju- gosławii, pojawiła się możliwość zadeklarowania narodowości bunjewaczkiej.

Taką narodowość na terenie Suboticy i sąsiednich wsi zadeklarowało wtedy 17 439 osób, co stanowiło 11,58% ogółu ludności. Chorwatów na tym terenie było 16 369, co stanowiło 10,87% (Vuković 2009: 143).

Do takiej specyfi cznej sytuacji mogło dojść, ponieważ Bunjewcy w tym cza- sie nie stanowili silnie związanej wspólnoty, nie posiadali swoich instytucji ani organizacji, które zajmowałyby się pielęgnowaniem tradycji i zwyczajów. Poza tym ich przeszłość historyczna była dosyć zawiła, a koncepcji ich pochodzenia przez lata pojawiało się bardzo wiele². W związku z tym byli oni podatni na polityczne manipulacje. Sercem tych procesów stała się Subotica, która stanowi polityczne i kulturalne centrum dla wszystkich Chorwatów w Wojwodinie, a do- datkowo w jej pobliżu znajdują się wsie, takie jak Tavankut czy Đurđin, gdzie ludność chorwacka stanowi zdecydowaną większość.

Proces konsolidacji tzw. bunjewaczkiego narodu (izgradnja tzv. bunjevačke nacije), jak nazywa ten proces Tomislav Žigmanov (Žigmanov 2010), rozpoczął się pod koniec lat osiemdziesiątych i był częścią większych działań, które obej- mowały również inne mniejszości narodowe żyjące na terytorium Wojwodiny.

W latach poprzedzających wojnę w Jugosławii działalność chorwackich or- ganizacji kulturalnych była utrudniona, natomiast sytuacja Bunjewców odcina- jących się od narodu chorwackiego była dużo lepsza – otrzymywali fundusze na swoją działalność, wspierano też tworzoną przez nich nową „pamięć narodo- wą”, której głównym założeniem było odrzucenie wszystkich chorwackich ele- mentów oraz podkreślanie przede wszystkim tych cech, które w wyraźny sposób odróżniały Bunjewców od Chorwatów.

Dnia 23 marca 1991 roku w Suboticy powstaje Partia Bunjewców i Szokców (Bunjevačka i šokačka stranka), która działa we współpracy z Socjalistyczną Partią Serbii (Socijalistička partija Srbije) Slobodana Miloševicia i Serbską Par- tią Radykalną (Srpska radikalna stranka) Vojislava Šešelja. W roku 1992 w tym samym mieście powstaje Bunjevački kulturni centar, a pod koniec 1993 roku wychodzi pierwszy numer czasopisma „Bunjevačke i šokačke novine” (Žigma- nov 2010: 345–347). W taki oto sposób Bunjewcy, którzy zaprzeczają swojej chorwackości, stworzyli swoje instytucje, które umożliwiły im artykułowanie swojej własnej, odrębnej tożsamości. Działania te wywołały sprzeciw ze strony Bunjewców, którzy czuli przynależność do narodu chorwackiego, jak i samych Chorwatów.

Gdy po upadku reżimu Slobodana Miloševicia weszła w życie liberalna usta- wa o mniejszościach narodowych, Bunjewcy ostatecznie uzyskali możliwość stworzenia odrębnego narodu i kodyfi kacji własnego języka. Wspomniana usta-

2 Wiele prac historycznych, które traktowały o pochodzeniu Bunjewców, służyło jedynie celom politycznym – np. Jovan Erdeljanović w książce pt. O poreklu Bunjevaca udowadniał serbskie korzenie Bunjewców, a Jenő Meznerich w pracy A bunyevácok twierdził, że mają oni pochodzenie normańskie.

wa wychodziła z tzw. miękkiej koncepcji wspólnej tożsamości, co oznaczało, że prawa mniejszości przyznawane są nie tylko tradycyjnym mniejszościom naro- dowym, lecz również i innym wspólnotom, które pod jakimkolwiek względem odróżniały się od narodu większościowego (Vuković 2009: 140).

Bunjewcy zostali ofi cjalnie uznani za mniejszość narodową, gdy potwier- dzony został Status Autonomicznej Prowincji Wojwodiny (Status AP Vojvodine) podczas posiedzenia serbskiego parlamentu 30 listopada 2009 roku. W tej decy- zji antychorwaccy Bunjewcy widzą dużą szansę i możliwości rozwoju wieloet- nicznej Wojwodiny, a także uważają to za wielki krok w stronę integracji Serbii z Unią Europejską (Kujundžić-Ostojić, Raić 2012). Bunjewcy Chorwaci nato- miast w tych posunięciach serbskiego rządu widzą niebezpieczeństwo i chęć zmniejszenia liczby Chorwatów zamieszkujących terytorium Serbii (Žigmanov 2010: 339–340).

W takiej atmosferze rozpoczął się i trwa do dzisiaj proces standaryzacji języka Bunjewców – wcześniej uważanego za jeden z dialektów języka chor- wackiego i określanego mianem chorwackiego języka regionalnego³. Główną podstawą do oddzielenia go od języka chorwackiego stała się ikawska reali- zacja prasłowiańskiego fonemu jat w nowosztokawskich gwarach Bunjewców.

Jest to cecha, która różni go zarówno od chorwackiego ijekawsko-jekawskiego kontynuantu psł. jat, jak i serbskiego ekawskiego wariantu. Choć wciąż nie uka- zał się żaden podręcznik ani gramatyka, za początek procesu kodyfi kacji języka Bunjewców możemy uznać cykl porad pt. Kako pisat bunjevački⁴, które ukazy- wały się na łamach czasopisma „Bunjevačke novine” od 26 listopada 1998 do 26 sierpnia 1999 roku.

Celem ich autora, który artykuły sygnował jedynie pseudonimem Dida Raz- gala, było zachowanie przez Bunjewców ich własnej mowy. Porady te ze wzglę- du na grupę docelową, którą stanowili przede wszystkim mieszkańcy wsi i osoby bez wyższego wykształcenia, pisane były językiem prostym i zrozumiałym dla każdego. Na podstawie samego artykułu możemy także wysnuć wniosek, że również jego autor nie był osobą wykształconą pod kątem językoznawczym, albo może po prostu starał się takie pozory stworzyć, by zbliżyć się do grupy docelowej.

Dida Razgala odwoływał się do idei reformatora języka serbskiego Vuka Ka- radžicia i zalecał, aby w piśmie realizowały się prawa języka mówionego. Pod- kreślał on również duże znaczenie ikawicy i zdecydowanie opowiadał się za jej używaniem, jednak przy tym zwracał uwagę, że na język Bunjewców składają się też inne cechy. Uważał, że zapisu i w miejsce prasłowiańskiego fonemu jat przy równoczesnym używaniu form z języka literackiego nie można nazwać ję- zykiem bunjewaczkim. Razgala twierdził również, że z powodu braku określo- nych norm gramatycznych i ortografi cznych język Bunjewców jest momentami wieloznaczny. Przeszkadzało mu, że autorzy nie piszą językiem jednorodnym,

3 Szerzej na ten temat zob. Oczkowa 2006: 301–304.

4 Artykuł w całości dostępny on-line pod adresem: http://bunjevci.com/site/bunjevacki- jezik/kako-pisat-bunjevacki/ (dostęp: 24.05.2014).

Anna Dudek

lecz mieszają elementy bunjewaczkie z elementami języka literackiego. Wszyst- ko to, według autora artykułu, wynika z faktu, że nie ma żadnego literackiego wzorca – literackiego standardu, który pomógłby zachować język Bunjewców w oryginalnej formie. Razgala ma świadomość, że język Bunjewców jest dia- lektem, a w jego kodyfi kacji widzi możliwość, aby mógł przetrwać. Sam jako Bunjewac pisze artykuł dialektem, a do prac kodyfi kacyjnych podchodzi bardzo osobiście.

Na podstawie tych zaleceń można dojść do wniosku, że tak skodyfi kowany język może być używany w ograniczonej liczbie sytuacji i nie będzie w stanie spełniać wszystkich funkcji, które teoretycznie język standardowy powinien za- wierać, a tym samym nie będzie polifunkcjonalny.

W przypadku oceny dotychczasowych postępów normalizacyjnych języka Bunjewców przydatny jest model Milorada Radovanovicia, który wydzielił 10 etapów kodyfi kacji: 1) selekcję, 2) deskrypcję, 3) kodyfi kację, 4) elabora- cję, 5) akceptację, 6) implementację, 7) ekspansję, 8) kultywację, 9) ewaluację i 10) rekonstrukcję (Radovanović 2003: 189–195). Bunjewcy mają już za sobą etap pierwszy, czyli selekcję, podczas której na podstawę dialektalną swoje- go języka wybrali ikawski dialekt sztokawski. Kolejne etapy zostały jedynie częściowo rozpoczęte. Etapy drugi i trzeci, czyli opis języka w gramatykach i słownikach, wciąż trwają, a ich ukoronowaniem będzie ukazanie się gramaty- ki, słownika i podręczników szkolnych, które wciąż się przeciąga. Częściowo też rozpoczął się etap piąty, czyli akceptacja, kiedy to w roku 2007 do szkół w miejscowościach zamieszkiwanych przez Bunjewców wprowadzono przed- miot: Bunjevački govor s elementima nacionalne kulture.

Zastanawiające jest jednak, czy kolejne etapy kodyfi kacji w ogóle zostaną przeprowadzone. Nie wiadomo, czy język bunjewaczki będzie miał aspiracje oraz możliwość stać się językiem polifunkcjonalnym, używanym w sytuacjach bardziej ofi cjalnych. Najbardziej wątpliwa wydaje się jednak ekspansja nowego języka, która miałaby polegać na wyparciu z użycia gwar. Biorąc pod uwagę, że większość Bunjewców nie-Chorwatów zamieszkuje wsie, na co dzień posługuje się swoim dialektem, a w sytuacjach ofi cjalnych używa ofi cjalnego języka na tych terenach, czyli serbskiego. Taka sytuacja socjolingwistyczna może sprawić, że język bunjewaczki, choć ustandaryzowany, będzie językiem sztucznym i nie- używanym (Vuković 2004: 166).

Możemy przypuszczać, że osobom zaangażowanym w kodyfi kację zależy przede wszystkim na prestiżu, jakim charakteryzuje się język standardowy, na- tomiast nie dba się o to, żeby język, oprócz prawidłowego statusu, miał również prawidłowo i kompletnie zaplanowany korpus. Wśród działaczy Bunjewców nie-Chorwatów, którzy są zaangażowani w prace kodyfi kacyjne, zdecydowanie na pierwszy plan wysuwa się osobiste i emocjonalne podejście do tych zagad- nień, często połączone z brakiem obiektywizmu.

Pomimo że sam proces standaryzacji wydaje się bardzo zaawansowany⁵, jest w nim mnóstwo niespójności oraz kwestii kontrowersyjnych. Podręczniki i gra- matyka, nad którymi prace trwają już kilka lat i których wydanie zapowiadane jest już od bardzo dawna, wciąż nie ujrzały światła dziennego. Możliwe jednak, że to się zmieni, gdyż na początku tego roku podpisana została zgoda na dopusz- czenie ich do użytku szkolnego⁶.

2. Baczcy Bunjewcy na terenie Węgier

Według najnowszego spisu powszechnego z 2011 roku Chorwaci stanowią na Węgrzech piątą co do liczebności mniejszość narodową, a przy okazji jed- ną z najbardziej złożonych etnicznie grup narodowych. Wynika to z faktu, że napływali oni na tereny węgierskie w różnych okresach i z różnych terenów.

Bunjewcy na Węgrzech zamieszkują komitat (węg. megye) Bács-Kiskun (prze- de wszystkim miasto Baja i jego okolice), gdzie stanowią najliczniejszą mniej- szość etniczną, jednak nie tak liczną jak na terenie Wojwodiny.

Pod wpływem dążeń Bunjewców zamieszkujących terytorium serbskie Bunjewcy na Węgrzech również chcieli pójść ich śladem, jednak pozbawieni byli wsparcia ze strony rządu. Kilkakrotnie występowali z inicjatywą uznania ich za odrębną od chorwackiej mniejszość narodową, ale bez skutku⁷. Na ich czele stanął pochodzący z Baji Mijo Muity, założyciel Związku Ocalonych Bunjewców (Bunyevác Túlélők Egyesülete).

Aby móc ubiegać się o status mniejszości narodowej na Węgrzech, nale- ży wykazać, że dana grupa narodowa jest obecna na terenach węgierskich od co najmniej stu lat i zebrać przynajmniej tysiąc podpisów od osób popierają- cych inicjatywę. Decydującą rolę w całym procesie odgrywa jednak Węgierska Akademia Nauk (Magyar Tudományos Akadémia, w skrócie MTA) – to ona na wniosek węgierskiego Parlamentu (Országgyűlés) opiniuje każdą taką inicjaty- wę. W przypadku inicjatywy Bunjewców Węgierska Akademia Nauk w uzasad- nieniu swojej decyzji⁸ napisała, że ani pod względem historycznym, ani z uwagi na rozwój językowy, ani też z racji obecnej sytuacji językowej nie mogą oni zo-

5 Tak przedstawiany jest na łamach czasopisma „Bunjevačke novine”, głównego organu prasowego Bunjewców.

6 http://www.subotica.com/vesti/obelezen-nacionalni-praznik-bunjevaca-id18453.html (dostęp: 14.07.2014).

7 Przebieg tych sporów szczegółowo opisuje ostatnia opinia wydana przez Węgierską Akademię Nauk oraz artykuły prasowe, np. Bunyevácok: újabb hazai kisebbség?, http://nol.

hu/belfold/bunyevacok__ujabb_hazai_kisebbseg_?ref=sso (dostęp: 25.05.2014); Ha a szé- kelyek magyarok, horvátoke a bunyevácok?, http://nol.hu/belfold/bunyevacok_a_nemzetise- gi_labirintusban?ref=sso (dostęp: 25.05.2014).

8 Opinię w imieniu Węgierskiej Akademii Nauk napisali Balázs Dobos i Ágnes Tóth.

Nosi ona tytuł A magyarországi bunyevácokról i jest dostępna pod adresem: http://www.mta- ki.hu/data/fi les/572.pdf (dostęp: 1.12.2014).

Anna Dudek

stać uznani za oddzielny naród. Specjaliści Węgierskiej Akademii Nauk w ślad za wiarygodnymi źródłami historycznymi łączą Bunjewców z falą migracji lud- ności chorwackiej z Hercegowiny i Przymorza Makarskiego. Podkreślają oni również, że pod koniec XVIII wieku bunjewaczcy franciszkanie mieli już wy- kształconą świadomość swojej przynależności do narodu chorwackiego. Przy- pomniane zostały też działania władz węgierskich dążące do asymilacji ludności chorwackiej. Zwrócenie uwagi na ten fakt jest tutaj bardzo ważne, gdyż madzia- ryzacja była jednym z czynników, który wpłynął na zmniejszenie świadomości Bunjewców na temat własnej przynależności narodowej, którą w późniejszych latach niejednokrotnie manipulowano. W fachowej analizie wspomina się rów- nież o historycznych próbach serbizacji Bunjewców i nazywania ich Serbami wyznania katolickiego, które zostają uznane za wyraz serbskiego nacjonalizmu mający na celu oddzielenie Bunjewców od Chorwatów.

W ten sposób na Węgrzech potwierdzono przynależność Bunjewców do na- rodowości chorwackiej, a tym samym została im odcięta droga do stworzenia własnego samorządu i nauczania języka bunjewaczkiego w szkołach.

Te różne uwarunkowania, przede wszystkim polityczne, zdecydowały o od- miennej sytuacji Bunjewców na terenie Węgier i Serbii. W tym miejscu war- to wspomnieć, że w latach sześćdziesiątych również mieliśmy do czynienia z kształtowaniem się kolejnego literackiego języka słowiańskiego. Wtedy takie prace podjęli molizańscy Chorwaci zamieszkujący kilka wsi w rejonie miasta Molise we Włoszech. To znaczne ożywienie kulturalne i językowe tradycji chor- wackich zauważył i w jednym ze swoich artykułów opisał profesor Alfred Za- ręba (Zaręba 1974).

Mniejszość ta zaczęła wydawać prasę w swoim języku, który w pewnym stopniu przeszedł etap selekcji, gdyż pominięto w nim niektóre cechy gwarowe, dodano też nowe słowa, dotąd nieznane gwarze molizańskiej. Jednak po zesta- wieniu wyników wstępnej standaryzacji języka literackiego molizańskich Chor- watów z innymi socjolingwistycznymi czynnikami (narodowymi, społecznymi, politycznymi), mającymi również wpływ na kodyfi kację języków, A. Zaręba stwierdził, że w przypadku języka molizańskiego brak odpowiednich warun- ków, by mógł się on stać językiem literackim.

Jeśli chodzi o Bunjewców zamieszkujących terytorium Serbii, czynniki te okazały się bardzo korzystne. Przede wszystkim sytuacja polityczna sprzyja- ła Bunjewcom i pozwoliła im oddzielić się od narodu chorwackiego. Na Wę- grzech, gdzie sytuacja jest zdecydowanie odmienna, gdyż nie dochodzą tam do głosu antagonizmy serbsko-chorwackie, nie zdołali oni uzyskać statusu odręb- nej mniejszości narodowej.

Jednak pomimo iż w przypadku Bunjewców zaistniały odpowiednie warunki socjolingwistyczne, by ich język mógł zostać skodyfi kowany, prawdopodobnie działania te niewiele zmienią w samym ich położeniu. Może oprócz własnego poczucia, że udało im się wywalczyć wszystkie prawa, które inne mniejszości

narodowe mają już od dawna, a wśród nich prawo najważniejsze na tych tere- nach – prawo do posiadania i posługiwania się własnym, odrębnym językiem.

Literatura

Kujundžić-Ostojić S., Raič A., 2012, Održivost nacionalnog razvoja etničke manjine Bunjevaca u Srbiji, „Bunjevački prigled”, nr 1, s. 27–50, dostęp on-line: http://bunjeva- ckiprigled.wordpress.com/bunjevacki-prigled-2012-1/studije/ (dostęp: 21.05.2014).

Oczkowa B., 2006, Chorwaci i ich język. Z dziejów kodyfi kacji normy literackiej, Kra- ków, Wyd. Lexis.

Radovanović M., 2003, Sociolingvistika, Sremski Karlovci–Novi Sad, Izdavačka knji- žarnica Zorana Stojanovića.

Skenderović R., 2010, Podrijetlo Bunjevaca i migracije iz Hercegovine u Podunavlje tijekom XVII. stoljeća – novije interpretacije povijesnih izvora, „Godišnjak za znan- stvena istraživanja ZKVH-a”, nr 2, s. 33–45.

Vuković P., 2004, O Bunjevcima i njihovu jeziku, „Nova Istra” 2004, nr 9, s. 163–168.

Vuković P., 2009, „Bunjevački jezik” – korijeni, varijeteti, perpektive, „Godišnjak za znanstvena istraživanja ZKVH-a”, nr 1, s. 139–155.

Zaręba A., 1974, Próba stworzenia nowego literackiego języka słowiańskiego we Wło- szech, „Studia z fi lologii polskiej i słowiańskiej”, nr 13, s. 261–275.

Žigmanov T., 2010, Izgradnja tzv. Bunjevačke nacije u Srbiji i vanjska politika Repub- like Hrvatske [in:] Identitet bačkih Hrvata, Zbornik radova međunarodnog znan- stvenog skupa, red. R. Skenderović, Zagreb–Subotica, Hrvatski institut za povijest, s. 319–355.

http://www.subotica.com/vesti/obelezen-nacionalni-praznik-bunjevaca-id18453.html (dostęp: 1.12.2014).