Widok Holistyczna (całościowa) koncepcja zdrowia : zdrowie jako wartość

Ewa Starzyñska-Koœciuszko

HOLISTYCZNA (CA£OŒCIOWA) KONCEPCJA ZDROWIA.

ZDROWIE JAKO WARTOή

Dr n. med. Ewie Kilar dedykujê Uznanie zdrowia za autonomiczn¹ wartoœæ, wysokie usytuowanie go w hie- rarchii wartoœci ¿yciowych (szerzej – egzystencjalnych), aksjologiczne umoco- wanie w preferowanych stylach ¿ycia dokona³o siê stosunkowo niedawno. Jest to w pewnym sensie sytuacja paradoksalna, bo przecie¿ ludzie zawsze cenili zdrowie, a historia samego pojêcia siêga czasów ojca zachodniej medycyny

– Hipokratesa. Ów paradoks okazuje siê pozorny, jeœli zrozumiemy, ¿e sama

œwiadomoœæ, i¿ ¿ycie jest dla cz³owieka czymœ cennym, nie jest wystarczaj¹cym warunkiem, aby traktowaæ je jako szczególn¹ (najwy¿sz¹) wartoœæ. Hierarchie wartoœci maj¹ charakter zmienny, s¹ uwarunkowane kulturowo, zale¿ne od pre- ferowanych w danym czasie stylów ¿ycia i przyjêtych systemów etycznych.

Poza tym ze wzglêdu na biologiczn¹, psychiczn¹ i spo³eczn¹ z³o¿onoœæ „zdro- wie” jest pojêciem trudnym do jednoznacznego zdefiniowania (o wiele ³atwiej definiowaniu poddaje siê choroba). Sposób definiowania zdrowia (a tak¿e two- rzonych na tej podstawie modeli rozwoju medycyny) zale¿y od stanu rozwoju wiedzy naukowej, przyjêtego (obowi¹zuj¹cego) paradygmatu naukowego i œwia- topogl¹dowego (filozoficznego).

Przegl¹d dawniejszych i wspó³czesnych definicji ujawnia pewn¹ tendencjê.

Koncepcje dawniejsze koncentrowa³y siê na chorobie, w czasach wspó³czesnych nast¹pi³o przesuniêcie akcentu z choroby na zdrowie. Owa tendencja, sympto- matyczna dla kultury wspó³czesnej, stanowi odbicie pewnych ogólniejszych przemian w systemach wartoœci i stylach ¿ycia. Wszechobecne dot¹d w koncep- cjach filozoficznych pojêcie „¿ycie” coraz czêœciej zastêpowane jest pojêciem „ zdrowie”. ¯ycie jest cenne nie dlatego, ¿e „jest”, ale dlatego ¿e jest „jakieœ”.

Owo „jakieœ” kryje w sobie za³o¿enie zdrowia. I dopiero zdrowe ¿ycie sta³o siê t¹ najbardziej po¿¹dan¹ wartoœci¹. Czym jest „zdrowie” jako konstytutywny ele- ment ¿ycia, jego atrybut? OdpowiedŸ na to pytanie jest bardziej skomplikowana

ni¿ mog³oby siê z pozoru wydawaæ. Przegl¹d wybranych koncepcji zdrowia pokazuje, i¿ zdrowie jest pojêciem o wiele trudniejszym do zdefiniowania ni¿

choroba.

Staro¿ytni Grecy zdrowie pojmowali w œcis³ym zwi¹zku z filozofi¹ (medy- cyna u swych pocz¹tków, podobnie jak wszystkie inne nauki, by³a czêœci¹ filo- zofii, czyli nauki w ogóle – w dzisiejszym znaczeniu s³owa „nauka”). Zdrowie definiowano ogólnie i abstrakcyjnie, w powi¹zaniu z przyjêt¹ wizj¹ œwiata (me- tafizyk¹) i filozoficzn¹ koncepcj¹ cz³owieka. Przyk³adem takiego powi¹zania fi- lozofii z medycyn¹ mo¿e byæ koncepcja zdrowia sformu³owana przez Hipokra- tesa. Twierdzi³ on, i¿ zdrowie oznacza dobre samopoczucie, choroba zaœ z³e samopoczucie, ale oba stany (zdrowia i choroby) zale¿ne s¹ od zachowania b¹dŸ

braku równowagi miêdzy otaczaj¹cym nas œwiatem a nami samymi. Istnienie równowagi zewnêtrznej miêdzy cz³owiekiem a œwiatem (œwiatem zewnêtrznym,

œrodowiskiem, przyrod¹) jest warunkiem istnienia równowagi wewnêtrznej, która warunkuje z kolei dobre samopoczucie, czyli zdrowie.

W koncepcji Hipokratesa uwagê zwraca subiektywizm i indywidualizm. Stan dobrego b¹dŸ z³ego samopoczucia jest stanem subiektywnym, zwi¹zanym z oso- bistymi cechami i w³aœciwoœciami organizmu, specyficzn¹ dla ka¿dego cz³owieka organizacj¹ zmys³ów. Trudno to, co subiektywne, podnieœæ do rangi obiektywne- go wskaŸnika (kryterium) dobrego (b¹dŸ z³ego) samopoczucia. W koncepcji Hi- pokratesa jest jednak zawarty tak¿e czynnik obiektywny (weryfikowalny przez innych ludzi). Jest nim równowaga pomiêdzy cz³owiekiem a otaczaj¹cym go

œwiatem.

Ujêcie zdrowia jako dobrego samopoczucia uzale¿nionego od uzyskania rów- nowagi miêdzy cz³owiekiem a œrodowiskiem obowi¹zywa³o – z pewnymi mo- dyfikacjami – a¿ do wieku XVII, kiedy to z now¹ wizj¹ œwiata, cz³owieka i zdro- wia wyst¹pi³ Rene Descartes (Kartezjusz).

Œwiat w ujêciu Kartezjusza (tak¿e innych filozofów tego okresu) by³ jednym wielkim mechanizmem, maszyn¹ rz¹dzon¹ procesami ruchu (mechaniki); jego harmoniê wyznacza³y prawa matematyki, geometrii i mechaniki, a nie boskie prawodawstwo czy ludzkie d¹¿enia do zdobycia wyznaczonych sobie celów.

Czêœci¹ owego œwiata-maszyny by³ te¿ cz³owiek. Jego naturê i zachowania ana- lizowano i interpretowano za pomoc¹ tych samych metod i opieraj¹c siê na tych samych prawach (zasadach), jakie stosowano do zjawisk przyrodniczych, jak gdyby chodzi³o „o linie, p³aszczyzny albo cia³a”¹.

Odkrycia dokonane przez Kartezjusza w dziedzinie optyki, fizjologii, mecha- niki, matematyki (geometria analityczna) pos³u¿y³y mu do opracowania nowej mechanistycznej teorii przyrody. Jej powstanie nie by³oby jednak mo¿liwe, gdy- by nie nowa metoda opisu œwiata. Opracowan¹ przez siebie metodê badañ na-

1 B. Spinoza, Etyka, Warszawa 1954, s. 41.

ukowych Kartezjusz nazwa³ uniwersaln¹ matematyk¹ i zastosowa³ przy budowie w³asnej, mechanistycznej koncepcji przyrody, gdzie wszystkie zjawiska przyrod- nicze zosta³y sprowadzone do rozci¹g³oœci i ruchu mechanicznego. Kartezjusz

– zgodnie ze swoj¹ metodologi¹ – jakoœciow¹ ró¿norodnoœæ przyrody sprowa- dzi³ do stosunków mechanicznych daj¹cych siê wyraziæ iloœciowo. Prawa me- chaniki, które traktowa³ jak prawa uniwersalne, zastosowa³ do ujêcia w jeden system ca³ej przyrody. Z ich pomoc¹ próbowa³ równie¿ opisaæ cz³owieka. Cz³o- wiek – jak œwiat – jest maszyn¹, która funkcjonuje dopóty, dopóki wszystkie czêœci s¹ sprawne. Miêdzy cia³em martwym a ¿ywym zachodzi taka ró¿nica, jak miêdzy np. zegarem (lub ka¿d¹ inn¹ maszyn¹), który dzia³a wtedy, gdy wszyst- kie jego czêœci s¹ w³aœciwie z³o¿one, a tym samym zegarem, kiedy jest popsu- ty, tzn. gdy znika zasada jego ruchu. ród³em ¿ycia (a wiêc i zdrowia) jest ma- terialne cia³o, a nie dusza (ona tylko myœli).

W modelu Kartezjusza zdrowie oznacza³o wiêc perfekcyjne funkcjonowanie biologicznej maszyny; choroba to zepsucie („awaria”) któregoœ z elementów ludzkiego organizmu. Zadaniem medycyny mia³o byæ naprawienie owych uszko- dzonych czêœci, ale bez uwzglêdnienia stanu ca³oœci (maszyny-organizmu).

Kartezjañski cz³owiek-maszyna leg³ u podstaw mechanistycznego paradyg- matu, który wyznaczy³ charakter i kierunek rozwoju medycyny nowo¿ytnej. Ten mechanistyczny paradygmat niew¹tpliwie przyczyni³ siê do lepszego poznania organizmu ludzkiego, leg³ u podstaw postêpu technicznego w medycynie, a tak-

¿e zastosowania metod analitycznych w badaniach ludzkiego cia³a, w efekcie jest w du¿ym zakresie odpowiedzialny za wielkie sukcesy nowo¿ytnej medycyny.

W oparciu o mechanistyczny model Kartezjañski sformu³owano biomedyczn¹ koncepcjê zdrowia, zgodnie z któr¹ cz³owiek jako przedmiot dzia³añ medycz- nych zosta³ ograniczony do w³asnego cia³a. Wedle ujêcia biomedycznego „cz³o- wiek jest zespo³em elementów powi¹zanych ró¿nymi relacjami”². Szczegó³owe, precyzyjne poznanie tych elementów (czêœci) tworzy dopiero wiedzê o cz³owie- ku. W obrêbie owej koncepcji zdrowie zaczêto okreœlaæ (definiowaæ) jako brak choroby. To choroba w modelu biomedycznym znalaz³a siê w centrum zaintere- sowania. Zdrowie zaœ, jako trudne do jednoznacznego zdefiniowania, by³o czymœ

wtórnym wobec choroby: „Pacjent zosta³ uprzedmiotowiony, pozbawiony mo¿- liwoœci dzia³ania, sta³ siê obiektem [...] medycznego profesjonalizmu”³.

W latach piêædziesi¹tych XX wieku biomedyczna koncepcja zdrowia zosta-

³a wzbogacona o aspekt spo³eczny, wyra¿aj¹cy siê w przekonaniu, ¿e na zdro- wie cz³owieka oprócz czynników biologicznych wp³yw maj¹ tak¿e czynniki na- tury spo³ecznej. W ten sposób powsta³a socjomedyczna koncepcja zdrowia⁴.

2 M. Soko³owska, Socjologia medycyny, Warszawa 1986, s. 45.

3 M. Soko³owska, Granice medycyny, Warszawa 1980, s. 147–150.

4 J. Kowalewski, R. Kraszewski, Zdrowie i jego promocja w ujêciu ró¿nych nauk, [onli- ne] <http: //konferencja21.edu.pl/publikacje/4/2/229.pdf>.

Model socjomedycyny charakteryzuje siê czysto medycznym i technicznym po- dejœciem do zdrowia.

Obok modelu biomedycznego i socjomedycznego pojawi³o siê wiele innych ujêæ zdrowia. Ich ró¿norodnoœæ oddaje i poœwiadcza z³o¿onoœæ pojêæ „zdrowie”

i „choroba” jako zjawisk biologicznych i spo³ecznych. Zdrowie definiuje siê wiêc jako np. zdolnoœæ do normalnego funkcjonowania organizmu, uwzglêdnia- j¹c¹ wszystkie jego organy i funkcje; jako zdolnoœæ do adaptacji w zmieniaj¹- cym siê œrodowisku; jako fizyczny i psychiczny potencja³ warunkuj¹cy mo¿li- woœæ aktywnego rozwoju. W neotycznej koncepcji zdrowia ks. K. Popielskiego choroba jest definiowana jako : „[...] zagro¿enie zdrowia i jego potencjalnoœci, ale stanowi ona nierozerwalny element ca³oœci pojmowania cz³owieka. Sam cz³o- wiek traktowany jest jako podmiot, który nie tylko jest leczony, ale sam kieruje swoim leczeniem”⁵.

W psychologicznym modelu zdrowia akcent po³o¿ono na czynniki psychicz- ne (emocjonalne). Zdrowie to¿same tu jest z dojrza³oœci¹, zdolnoœci¹ do doko- nywania autonomicznych wyborów, umiejêtnoœci¹ radzenia sobie w ró¿nych sy- tuacjach, odpowiedzialnoœci¹.

Salutogenetyczna koncepcja zdrowia A. Antonovsky’ego zamiast pojêæ „cho- roba” i „zdrowie” wprowadza termin „kontinuum zdrowia-choroby”. Owo „kon- tinuum” odnosi siê zarówno do sfery psychicznej, jak i cielesnej. W centrum jest zdrowie w ogóle (zdrowie jako takie) i relacje, które tworz¹ siê miêdzy mecha- nizmami adaptacyjnymi a stresem. Za naturalny stan organizmu Antonovsky przyjmuje: (1) nieuporz¹dkowanie, (2) brak homeostazy, (3) entropiê. Zdrowie to umiejêtnoœæ radzenia sobie (ze stresem, przeciwieñstwami losu, trudnymi warun- kami).

Mechaniczno-przedmiotowe podejœcie do problematyki zdrowia i choroby zosta³o poddane krytyce przez tzw. medycynê holistyczn¹ – najbardziej znane osi¹gniêcie ruchu New Age⁶. Jej twórcy krytycznie ustosunkowali siê do wielu idei i wartoœci reprezentowanych przez kulturê i naukê Zachodu. Krytyce pod- dano tak¿e medycynê (model mechanistyczny), zarzucaj¹c jej przede wszystkim ograniczony charakter. Przez wieki bowiem – w ich ocenie – medycyna d¹¿y³a do tego, aby leczyæ choroby, a nie ca³ego cz³owieka. Temu tradycyjnemu, me- chaniczno-przedmiotowemu podejœciu przeciwstawiono ujêcie ca³oœciowe (ho- listyczne, gr. holos – ca³oœæ). Zwolennicy medycyny holistycznej uwa¿aj¹, i¿

celem medycyny powinno byæ leczenie ca³ego cz³owieka, a wiêc zarówno jego cia³a, jak umys³u i ducha. Tradycyjna medycyna traktuje chorobê jako „mecha-

5 K. Popielski, Zdrowie jako kategoria antropologiczno-psychologiczna, (w:) Z. Czaplicki, Styl ¿ycia a zdrowie, Olsztyn 1995.

6 Ruch New Age trudno jednoznacznie zdefiniowaæ. Zawiera on zarówno treœci religijne, jak i filozoficzne oraz naukowe. W New Age mieszaj¹ siê w¹tki chrzeœcijañskie z religiami Wschodu, zaœ okultyzm, mistycyzm i ezoteryka z prawami naukowymi.

niczn¹” usterkê danego organu cielesnego, któr¹ nale¿y usun¹æ, pomijaj¹c zu- pe³nie psychiczny (duchowy) aspekt cz³owieka. Holiœci zaœ twierdz¹, i¿ cz³owiek jest integraln¹ ca³oœci¹, której nie mo¿na podzieliæ na czêœci sk³adowe. Ca³oœæ zwana cz³owiekiem jest czymœ wiêcej ni¿ sum¹ swych czêœci sk³adowych.

Zwolennicy medycyny holistycznej krytykuj¹ medycynê tradycyjn¹ za coraz dalej postêpuj¹c¹ specjalizacjê, koncentracjê na coraz mniejszych fragmentach cia³a. Koncentracja na szczegó³ach (czêœciach) sprawia, ¿e traci siê z oczu ca³e- go cz³owieka, a w przekonaniu holistów nie mo¿na chorego cia³a wyleczyæ (i zrozumieæ przyczyn choroby), je¿eli siê je oddzieli od takich czynników jak:

stan psychiki, stan œrodowiska, sposób od¿ywiania. Dopiero po uwzglêdnieniu tych czynników mamy pe³ny obraz stanu zdrowia jednostki. Holiœci twierdz¹, ¿e zdrowie to nie tylko brak choroby. Pojêcie to obejmuje równie¿ dobre samopo- czucie cz³owieka w ka¿dej dziedzinie. Wbrew tradycyjnej medycynie zwolenni- cy koncepcji zdrowia holistycznego twierdz¹, ¿e cz³owiek posiada wewnêtrzn¹ si³ê, która ma moc uzdrawiania cia³a i ¿e „uzdrowiciel wewn¹trz nas jest naj- m¹drzejsz¹, najbardziej z³o¿on¹, integraln¹ jednostk¹ we wszechœwiecie [...] le- karza mamy zawsze w domu”⁷. Znany ideolog New Age (fizyk atomowy) F. Capra nawo³uje w zwi¹zku z tym do niepoddawania siê tyranii oficjalnej me- dycyny i prze³amania monopolu elit lekarskich, które przyznaj¹ sobie „wy³¹cz- ne prawo do stanowienia o tym, co jest chorob¹ , a co nie, kto jest chory, a kto zdrowy”⁸.

Zwolennicy medycyny holistycznej propaguj¹ alternatywne wobec klasycz- nej medycyny techniki i sposoby leczenia, takie jak: akupunktura, akupresura, biofeedback, krêgarstwo, homeopatia, irydologia, orgonomia, terapia strefowa, rolfing, terapia polaryzacyjna, joga. Powy¿sze metody powinny byæ wsparte ró¿- nego typu terapiami psychologicznymi. Najbardziej znan¹ szko³¹ psychologicz- n¹ nale¿¹ca do tego nurtu jest psychologia transpersonalna („psychologia czwar- tej si³y”) zainteresowana „ostatecznymi mo¿liwoœciami cz³owieka”. Do tych

„ostatecznych mo¿liwoœci” nale¿¹: doœwiadczenie mistyczne, jednoœæ, œwiado- moœæ kosmiczna, samorealizacja. Cz³owiek – w ujêciu psychologii transperso- nalnej – musi d¹¿yæ do odzyskania utraconego wymiaru duchowego, czyli trans- personalnego. Psychologia transpersonalna ma docieraæ do tych obszarów bytu i œwiadomoœci, w których ludzie stanowi¹ jednoœæ i posiadaj¹ wspóln¹ to¿sa- moœæ.

Medycyna holistyczna zyska³a wielu, czêsto fanatycznych zwolenników, ale te¿ przeciwników, krytycznie ustosunkowuj¹cych siê nie tylko do specyficznych metod leczenia, ale te¿ œwiatopogl¹dowych (filozoficznych) zasad holizmu. Prof.

A. Gregosiewicz w artykule Czy zdrowy cz³owiek mo¿e byæ zdrowym bardziej?

7 Cyt. za: R. Groothuis, New Age – czy naprawdê nowa era?, Katowice 1994, s. 71.

8 Ibidem.

pisze: „Gdy rozpoczyna³em studia medyczne wszystko wydawa³o mi siê jeszcze logiczne i pouk³adane. Nauka by³a nauka, mistyka – mistyk¹, leczenie zaœ zwal- czaniem choroby, a nie odblokowywaniem energetycznych wêz³ów. I nagle, praktycznie w ci¹gu dwóch ostatnich dekad, niektóre umys³y opêta³ paradygmat holistyczny. Zacz¹³ siê on rozprzestrzeniaæ nawet w œrodowiskach naukowych.

W medycynie, na szczêœcie, nie jest jeszcze obowi¹zkowy”. Prof. Gregosiewicz odrzuca jako sprzeczne z wiedz¹ naukow¹: homeopatiê, bioenergoterapiê, ró¿ne medycyny ludowe (np. tybetañska, peruwiañska, chiñska), zaœ wszystkich tych, którzy mówi¹ o „równowa¿eniu energii, meridianach, czakramach, energii sub- telnej, ca³oœciowych terapiach naturalnych, regeneracji w pentagramie” oœmie- sza i zapytuje: a co, jeœli zanim osi¹gniemy zapewniaj¹c¹ nam zdrowie wspó³- wibracjê z kosmosem, dopadnie nas zwyk³a choroba? Jakie metody leczenia wybraæ: kartezjañskie (biomedyczno-redukcjonistyczne) czy holistyczne? Opór przed metodami leczenia propagowanymi przez zwolenników medycyny holi- stycznej, metodami, które odrzucaj¹ wielowiekow¹ tradycjê europejskiej medy- cyny i jej olbrzymi dorobek, mo¿na zrozumieæ. Profesor Gregosiewicz broni po- stawy racjonalistycznej. Medycyna holistyczna w interpretacji ruchu New Age okazuje siê tu sprzeczna z zachodnim scjentyzmem (irracjonalna). Nie zmienia to jednak faktu, i¿ ca³oœciowy (holistyczny) paradygmat zyska³ wielk¹ popularnoœæ.

Myœlenie w kategoriach ca³oœciowych przeniknê³o do wielu dyscyplin nauko- wych (niektórzy mówi¹ wrêcz o terrorze holizmu), tak¿e medycyny, czego naj- bardziej spektakularnym przyk³adem jest opracowane przez Œwiatow¹ Organiza- cjê Zdrowia w 1946 r. koncepcji zdrowia opartej na paradygmacie holistycznym.

Owa definicja brzmi nastêpuj¹co: „Zdrowie to nie tylko ca³kowity brak choroby czy kalectwa, ale tak¿e stan pe³nego, fizycznego, umys³owego i spo³ecznego dobrostanu (dobrego samopoczucia)”. Ranga i znaczenie tej definicji polega przede wszystkim na wyakcentowaniu przekonania, ¿e zdrowie nie oznacza tyl- ko braku choroby, ¿e pojêcie to zawiera w sobie aspekt pozytywny, jakim jest stan pe³nego, tzn. fizycznego, umys³owego i spo³ecznego dobrostanu. Odrzuce- nie tradycyjnego ujêcia zdrowia jako braku choroby okaza³o siê prze³omem, któ- ry zaowocowa³ zmian¹ paradygmatu nie tylko rozumienia zdrowia, ale ca³ej medycyny. W ostatnich latach powy¿sza definicja zosta³a uzupe³niona o stwier- dzenie, ¿e zdrowie to tak¿e zdolnoœæ (sprawnoœæ) cz³owieka do „prowadzenia produktywnego ¿ycia spo³ecznego i ekonomicznego”, a tak¿e jego wymiar du- chowy.

Specyfika powy¿szej definicji, szczególnie w stosunku do koncepcji zdrowia jako braku choroby, polega przede wszystkim na wielowymiarowym ujêciu zdro- wia. Mamy tu bowiem do czynienia nie tylko z prawid³owym funkcjonowaniem ca³ego organizmu (wszystkich jego uk³adów i narz¹dów), czyli zdrowiem fizycz- nym, ale te¿ zdrowiem psychicznym, umys³owym i spo³ecznym. Przy czym owe fizyczne, psychiczne i spo³eczne aspekty zdrowia nie daj¹ siê od siebie odgrani-

czyæ, s¹ wzajemnie zale¿ne (warunkuj¹ siê wzajemnie). Zdrowie to pewna z³o-

¿ona ca³oœæ, której nie da siê sprowadziæ do jego czêœci sk³adowych. Powy¿szy sposób ujêcia zdrowia zrodzi³ siê pod wp³ywem holizmu jako ogólnej koncep- cji filozoficznej, a w szczególnoœci holistycznej koncepcji poznania cz³owieka, która zak³ada, ¿e cz³owiek jest ca³oœci¹ o wiele bardziej z³o¿on¹ ni¿ suma auto- nomicznych czêœci jego cia³a. Holistyczna (ca³oœciowa) koncepcja poznania cz³o- wieka zak³ada wspó³zale¿noœæ i wspó³dzia³anie cia³a, umys³u i ducha, które two- rz¹ ca³oœæ niesprowadzaln¹ do swych czêœci sk³adowych. Ow¹ ca³oœæ (zdrowie) nale¿y pojmowaæ jako odrêbny byt, byt znajduj¹cy siê ponad (meta) tworz¹cy- mi go elementami. Istota zdrowia jest tu okreœlona za pomoc¹ ogólnych pojêæ.

Miêdzy fizycznym, psychicznym a spo³ecznym aspektem cz³owieka musi istnieæ równowaga, harmonia. Brak dynamicznej równowagi w jednym z aspektów rzu- tuje na pozosta³e. Utrzymanie owego stanu równowagi jest zale¿ne od „zdrowot- nego potencja³u” specyficznego dla cz³owieka i relacji ze œrodowiskiem. Ujmo- wanie zdrowia (swego zdrowia) tylko i wy³¹cznie w aspekcie medycznym nale¿y do rzadkoœci tak¿e w potocznym rozumieniu. Badania wykazuj¹, i¿ zdecydowa- na wiêkszoœæ ludzi zdrowie traktuje wielowymiarowo. Cech¹ charakterystyczn¹ koncepcji ca³oœciowej (holistycznej) jest te¿ wysoki poziom ogólnoœci oraz ak- centowanie zale¿noœci psychofizycznej kondycji cz³owieka od przyrody (koncep- cja holistyczna w tym aspekcie przypomina koncepcjê Hipokratesa), co wynika z przyjêcia pewnej ogólnej wizji œwiata. Medycyna poprzez ca³oœciow¹ koncep- cjê zdrowia powraca do tradycyjnych zwi¹zków z filozofi¹.

Ca³oœciowa (holistyczna) koncepcja zdrowia sta³a siê fundamentem nowego modelu medycyny, przyjêtego i propagowanego przez Œwiatow¹ Organizacjê Zdrowia. W definicji i modelu zdrowia WHO (i innych tworzonych zgodnie z paradygmatem holistycznym koncepcjach i modelach zdrowia) uwagê zwraca przeniesienie akcentu z choroby na zdrowie i ograniczenie znaczenia medycyny i lekarzy na rzecz psychologów i psychoterapeutów. W odró¿nieniu od modelu socjomedycznego, akcentuj¹cego medyczno-techniczne podejœcie do pacjenta i eksponuj¹cego rolê lekarzy, w nowym modelu podkreœla siê podejœcie podmio- towe. Pacjent jest przedmiotem nie tylko medycznych zabiegów, popsut¹ maszy- n¹, któr¹ nale¿y naprawiæ, ale istot¹ czuj¹c¹ i cierpi¹c¹, a lekarz musi byæ nie tylko tym, który leczy cia³o, ale te¿ duszê (psychikê).

W modelu ca³oœciowym dostrze¿ono i doceniono rolê, jak¹ w procesie za- chowywania zdrowia odgrywa psychika i umys³. W zwi¹zku z tym podkreœla siê znaczenie psychologicznego podejœcia (aspekt humanistyczny) i psychologów jako „in¿ynierów duszy”.

Definicje ca³oœciowe (holistyczne, w tym definicja WHO) maj¹ charakter postulatywny. Nie stwierdzaj¹, jak jest, lecz jak byæ powinno (jak powinien wy- gl¹daæ stan zdrowia). S¹ te¿ idealistyczne (nie ma ¿adnego odpowiednika w re- alnej rzeczywistoœci) i utopijne (to niemo¿liwe do zrealizowania marzenie).

Kwestionowana bywa ich przydatnoœæ metodologiczna, np. do mierzenia stanu zdrowia (brak jasnych kryteriów pomiaru). To jednak, co wskazuje siê jako wadê ujêcia holistycznego (idealizm, charakter postulatywny), mo¿na te¿ zinterpreto- waæ jako zaletê. Ujêcie holistyczne funkcjonuje jak idea regulatywna – wyzna- cza cel i kierunek d¹¿eñ, a jednoczeœnie przedstawia pewn¹ mo¿liw¹ do zaak- ceptowania i realizacji koncepcjê stylu ¿ycia, w jakim zdrowie zosta³o okreœlone jako wartoœæ fundamentalna, bez której zarówno samo ¿ycie, jak i ¿ycie szczê-

œliwe by³oby co najmniej niepe³ne.

W podejœciu ca³oœciowym zdrowie zaczêto traktowaæ jako autonomiczn¹ wartoœæ. W hierarchii wartoœci (tego, co dla cz³owieka szczególnie cenne) war- toœæ zdrowia okazuje siê wy¿sza ni¿ ¿ycia pojêtego jako biologiczne trwanie.

Brak zdrowia (w wielowymiarowym, ca³oœciowym ujêciu) ogranicza realizacjê wielu ludzkich potrzeb. Zdrowie jest wartoœci¹, bo umo¿liwia prowadzenie twór- czej, aktywnej dzia³alnoœci, która stanowi Ÿród³o satysfakcji, szczêœcia, pomaga realizowaæ plany, nadaje ¿yciu sens. Zdrowie jest wartoœci¹ nie tylko indywidu- aln¹ (osobow¹), ale jest tak¿e cenne dla spo³eczeñstwa, którego rozwój kultu- ralny i materialny bez zdrowych jednostek nie by³by mo¿liwy.