Osobowościowe determinanty uczuć religijnych młodzieży studiującej

Stanisław Głaz

Osobowościowe determinanty uczuć

religijnych młodzieży studiującej

Studia Psychologica nr 6, 101-113

Studia Psychologica UKSW 6 (2005) s. 101-114

STANISŁAW GŁAZ

Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”

OSOBOWOŚCIOWE DETERMINANTY UCZUĆ RELIGIJNYCH MŁODZIEŻY STUDIUJĄCEJ

Personality determinates o f religious feelings among university students Abstract

The author of the article, interested in the relationship of personal characteristics and religious feelings towards God, tried to answer the following questions: do the indepen­ dent variables - gender and discipline studied - affect personal traits and feeling of anxiety towards God? W hich, how much and in what order, the independent variables relating to personality traits explain the variance o f dependent variables relating to reli­ gious feelings?

In the research the following surveying tools were used: to describe the five dim en­ sions of a personality, the M cCrae and Costa “Big Five” test was used; The Szymolon’s Scale of Anxiety and Fascination was used to describe the feelings towards God. The multistep regression analysis was used to analyse the results.

The research was carried out in 2002. It encompassed 134 students between the age 19-21 years old, all the participants were experiencing G od’s presence/absence. Both men and women showed similar personal traits. The most developed of those were: con­ scientiousness, conciliatory and extrovertic attitudes. The feelings of fascination about God and the “filial fear” towards H im , were very strong among female pedagogy stu­ dents but very weak among female forestry students. Male theology students showed the highest “slave fear” towards God, and the male philosophy students the lowest. The strongest personality trait having an effect on religious feelings among female students was openness to experiences, and among males it was conscientiousness.

1. WPROWADZENIE

Człowiek m a właściwą tylko sobie strukturę osobowości, któ ra tworzy się stopniowo w ciągu jego życia. M a ona ch arak ter dynamiczny, a więc podlega cią­ głem u rozwojowi. N a tę strukturę m a wpływ wiele czynników, np. w rodzone p re ­ dyspozycje, kultura, środowisko, przeżycia egzystencjalne. N iektóre doznania egzystencjalne m ogą mieć ch arak ter religijny, są spowodowane przez działanie Boskie. Człowiek wierzący wobec przedm iotu religii, Boga, przyjmuje postawę otw artą, życzliwą bądź obojętną, a naw et niekiedy buntowniczą. W jego życiu ja ­ wią się różne uczucia religijne wobec Boga.

O becny artykuł będzie się odnosi! do wyżej wspom nianych zagadnień psycho­ logicznych właściwych współczesnem u człowiekowi: jego cech osobowości

i uczuć religijnych wobec Boga. Przyjęto, że determ inantam i uczuć religijnych b ęd ą cechy osobowości.

D ługoletnie b adania tzw. psychologów teorii cech nad złożonością struktury osobowościowej człowieka doprowadziły do wniosku, że ludzie m ają szerokie predyspozycje, zwane cecham i, pozwalające im reagować w specyficzny dla nich sposób. Co więcej, osobowość m a strukturę hierarchiczną (A llport, 1961; Ey­ senck, 1982). Cechy są postrzegane jako podstawowe składniki osobowości. Każdy elem ent osobowości obejm uje pew ną liczbę szczegółowych cech. Podsta­ wowe tendencje, dyspozycje do odczuwania i zachow ania w dany sposób nie są w prost determ inow ane przez środowisko, ale reprezentow ane są w organizm ie w postaci struktur mózgowych i genów. Tendencje tego rodzaju w trakcie proce­ su rozwoju kształtują postawy, cele osobiste, obraz „Ja” (M cC rae, Costa, 1994). Poszukiwania te doprowadziły do w yodrębnienia pięciu podstawowych, a zara­ zem w pewnym sensie stałych, wymiarów osobowości.

Podobnie jak zagadnienia osobowości, problem atyka religijności człowieka w zbudza ostatnio duże zainteresow anie w śród niektórych naukowców. Świad­ czą o tym publikacje, jak i ostatnie badania. Jednym z takich często analizow a­ nych aspektów są doznania religijne, widziane jako przeżycie bezpośredniego k on tak tu z rzeczywistością B oską (G łaz, 2003a). O tw ierają one człowieka na niego sam ego i drugich. Wyzwalają w nim różnorakie uczucia, również i te o ch arakterze religijnym: zafascynowanie przedm iotem religijnym, poczucie lę­ ku, niekiedy niepew ności czy trwogi. Tego rodzaju uczucia widziane są jako pew na reakcja sfery em ocjonalno-poznaw czej człowieka n a percypow aną ja ­ kość przedm iotu religijnego, Boga (O tto, 1968; G ruehn, 1966). Słusznie zauw a­ żyli niektórzy naukowcy, że sposób przeżywania uczucia lęku religijnego przez człowieka zależy w dużej m ierze od rodzaju jego religijności, k tó rą m ożna p rze­ żywać n a różne sposoby (Głaz, 2003): autorytatyw ny bądź hum anistyczny, aper- sonalny lub personalny. W religijności autorytatyw no-apersonalnej człowiek uznaje n a d sobą jakąś siłę nad rzędną, budzącą postaw ę lęku i czci. Siłę, k tó ra rości sobie praw o do człowieka i jego posłuszeństw a wobec niej. Bóg jest tra k ­ towany instrum entalnie. Człowiek charakteryzujący się tego rodzaju religijno­ ścią przejaw ia takie cechy, jak sztywność, pasywność, b rak poczucia odpow ie­ dzialności i bezpieczeństw a. N atom iast człowiek o religijności hum anistyczno- -personalnej zdaje sobie sprawę, że Bóg jest tajem nicą niezgłębioną, rodzi to u niego postaw ę niewystarczalności osobistej i p otrzebę dopełnienia przez B o­ ga. Bóg jest tu traktow any w sposób osobowy, stanowi w artość cen traln ą (From m , 1966; Jaworski, 1998; Z astęp a, 2002).

Jak w spom niano wcześniej, autentycznie przeżywana religijność m oże pełnić ważne funkcje w procesie rozwoju osobowości człowieka i odwrotnie. D latego niektórzy psychologowie poszukiwali związków pewnych aspektów osobowości z religijnością człowieka lub grup społecznych. W ykazano powiązanie religijno­ ści ze sferą em ocjonalną i kryzysem wartości (Głaz, 2003), ze sposobem przeży­ w ania lęku przez m łodzież studencką (Jastrzębski, 2001). O kreślono intensyw­ ność przeżyć religijnych m łodzieży akadem ickiej i ich związek ze sposobam i ra ­ dzenia sobie z stresem (Głaz, 2004). Je d n ak widoczny jest b rak odpowiednich badań, które odpowiedziałyby n a wyzwanie współczesności, na pewne fenom eny

religijne pojawiające się w życiu ludzkim . Nasuwają się tutaj istotne pytania, a mianowicie, w jakiej m ierze pojawiające się w życiu człowieka uczucie lęku re ­ ligijnego m oże mieć udział w procesie rozwoju jego osobowości? Jak a rolę m ogą pełnić uczucia religijne człowieka wobec Boga w trakcie tw orzenia się religijno­ ści personalnej, a przy tym i osobowości dojrzałej? To tylko niektóre problem y współczesnych badaczy i wychowawców, które ich n u rtu ją i są dla nich wyzwa­ niem n a przyszłość. Sugeruje się za niektórym i badaczam i (Maslow, May), że pewne cechy osobowości m ogą w sposób istotny oddziaływać na uczucia lęku re ­ ligijnego młodzieży studiującej. A utor artykułu, zainteresow any problem atyką związku cech osobowości z uczuciami religijnymi wobec przedm iotu religijnego, Boga, postanow ił odpowiedzieć n a następujące b adania badawcze:

1. Czy zm ienna niezależna (tj. płeć i rodzaj studiów) różnicuje: 1. cechy oso­ bowości, 2. uczucia lęku wobec przedm iotu religijnego, Boga, jeśli tak, to w ja ­ kim stopniu?

2. K tóre, w jakim stopniu i w jakiej kolejności zm ienne niezależne dotyczące cech osobowości wyjaśniają w ariancję zmiennych zależnych odnoszących się do uczuć religijnych młodzieży studiującej?

2. METODY ZASTOSOWANE W OBECNEJ PRACY

W niniejszej pracy au to r użył takich narzędzi badawczych dostępnych w spół­ czesnej psychologii, które pozwolą określić niektóre cechy osobowości, a także uczucia lęku religijnego wobec Boga, osób studiujących. Już w latach 50. X X w. rozpoczęto b ad ania n ad pięcioczynnikowym m odelem osobowości. Celem ich było określenie pięciu wymiarów osobowości danej osoby. Pięć czynników oso­ bowości ustalono już w badaniu Chicagowskim Q-sort, które zostało potem do­ pracow ane i nazwano je W ielką P iątką (Big Five). W obecnej pracy użyto kwe­ stionariusza do b ad an ia cech osobowości w adaptacji Szczepaniaka, Śliwińskiej, S trelau’a, Zawadzkiego. D ane empiryczne sugerują, że cechy tworzące czynniki osobowościowe są w dużej m ierze uwarunkow ane biologicznie i m ają określone podłoże genetyczne. O to pięć czynników osobowości: neurotyzm (N E U ), eks- traw ersja (EKS), otw artość (O TW ), ugodowość (U G D ) i sum ienność (SUM ) (Nosal, 1999; Marszał-W iśniewska, 2000; M cCrae, John, 1992).

W spom niano wcześniej, że każde przeżycie religijne m a w łasną strukturę. Słusznie zauważyli niektórzy naukowcy, że jednym z fenom enów , który często towarzyszy człowiekowi w trakcie przeżycia religijnego, jest lęk. W celu ustalenia niektórych uczuć religijnych, stworzono odpow iednią skalę, k tó ra służy do okre­ ślenia trzech wymiarów przeżycia religijnego: uczucia fascynacji przedm iotem religijnym, Bogiem, uczucia lęku niewolniczego oraz synowskiego wobec Boga. Z aproponow ane dwie odm iany lęku oraz uczucie fascynacji wynikają z relacji, jak a m oże zachodzić między człowiekiem a przedm iotem przeżycia religijnego, Bogiem. Jakość relacji podm iotu z przedm iotem religijnym zależy od aspektów osobowościowych człowieka. Lęk niewolniczy związany jest z reakcją em ocjonal­ n ą człowieka, której towarzyszy koncentracja n a własnych potrzebach, n a sobie. Przedm iot religii traktow any jest instrum entalnie. N atom iast uczucie lęku sy­ nowskiego często pojaw ia się jako wynik uznania wielkości i m ajestatu percypo- w anego przedm iotu religijnego. Fascynacja zaś widziana jest jako pewne odczu­

cie zdziwienia, podziwu, respektu wobec Tajemnicy, przedm iotu przeżycia reli­ gijnego (Szymołon, 1999).

Użyto także kilku m etod statystycznych, np. analizy w ielokrotnej regresji k ro ­ kowej. Ten rodzaj analizy spełnia kilka funkcji: zm ierza do w yłonienia zm ien­ nych niezależnych tzw. esencjalnych, określenia związku między zm ienną nieza­ leżną a zm ienną zależną (współczynnik regresji w ielokrotnej - R ), a także ustala p ro cent wyjaśnianej wariancji zmiennej zależnej, wskazuje, w jakiej kolejności zm ienne niezależne wprow adzane są do rów nania regresyjnego (G uilford, 1964). D o określenia poziom u istotności różnic wewnątrzgrupowych między otrzymanymi wynikami zastosowano test t-Studenta. D o pom iaru związków między niektórym i aspektam i osobowości wykorzystano analizę wariancji (ANOVA) (Sobczak, 2002). W opracow aniu danych statystycznych posłużono się pakietem program ów statystycznych BM BP (Nixon, 1992).

3. OPIS GRUPY BADANEJ

W celu uzyskania m ateriału empirycznego, za pom ocą którego m ożna będzie rozwiązać problem postawiony w obecnej pracy, przeprowadzono badania wśród młodzieży studiującej. Badaniam i, przeprowadzonymi w 2002 r., objęto 152 osoby. W śród badanych znalazły się kobiety studiujące na I roku pedagogiki (Ped) oraz mężczyźni z I i II roku, studiujący filozofię (Fil) w Wyższej Szkole Filozoficzno-Pe­ dagogicznej „Ignatianum ” w Krakowie, a także kobiety z IV roku leśnictwa A ka­ demii Rolniczej (Leś) w Krakowie i mężczyźni z I i II roku studiujący teologię (Tel) w Instytucie Teologicznym w Bielsku-Białej. Przedział wiekowy badanej m ło­ dzieży mieści się w granicach od 19 do 24 roku życia. Analizie poddano wyniki uzyskane z 134 poprawnie wypełnionych kwestionariuszy. Wszystkim badanym osobom towarzyszyło przeżycie religijne Boga. Próba badawcza składała się z 34 studentów studiujących teologię (Tel) i 30 studentów filozofii (Fil) oraz 37 kobiet studiujących pedagogikę (Ped) i 33 kobiet studiujących leśnictwo (Leś). Najlicz­ niejszą grupę tworzyła młodzież w wieku 23-24 lat (43,5%). 25% młodzieży znaj­ duje się w przedziale wiekowym od 19 do 21 roku życia. Pozostały procent bad a­ nych (31,5) to młodzież w wieku 22 lat. Najliczniejsza grupa badanych (65%) wy­ wodzi się ze środowiska inteligenckiego. Pozostali zaś z chłopsko-robotniczego.

4. WYNIKI BADAŃ

O trzym ane wyniki b ad ań p oddano analizie o charakterze psychologicznym. W prow adzenie do analizy zmiennych niezależnych - płeć i rodzaj uczelni oraz zmiennych zależnych - danych dotyczących cech przynależnych określonej płci i grupie edukacyjnej, dostarcza nie tylko liczniejszych, ale i różnorodnych infor­ macji o psychice badanych mężczyzn i kobiet. Z o stan ą tutaj om ówione wyniki bad ań mężczyzn i kobiet otrzym ane n a podstaw ie 5-czynnikowego K w estiona­ riusza Osobowości (N E O -F F I) i Skali Lęku i Fascynacji (SLiF).

Przeprow adzono analizę wariancji (ANOVA). Zastosow ano Test porów nań w ielokrotnych oraz A nalizę w ielokrotnej regresji krokowej. U kazanie różnic sta­ tystycznie istotnych bądź podobieństw a między mężczyznami i kobietam i oraz między m łodzieżą o odm iennym profilu edukacyjnym w zakresie przeciętnych profili umożliwi znalezienie odpowiedzi n a podstawowe pytania badawcze.

4.1. PŁEĆ A ZAKRES CECH OSOBOWOŚCI I UCZUĆ RELIGIJNYCH MŁODZIEŻY Z daniem wielu naukowców nie m a dwóch całkowicie identycznych osobow o­ ści, ale jednocześnie każda osobowość człowieka jest pod ob na do osobowości in­ nych członków właściwej dla danej jednostki grupy. O d wielu lat tzw. psycholo­ gowie różnic płciowych zajm ują się w yodrębnianiem i opisaniem tych cech oso­ bowości, które różnicują przedstawicieli obu płci (Głaz, Grzeszek, Wiśniewska, 1996; Głaz, 1993; Strelau, 1998). Sugeruje się, że poziom niektórych aspektów osobowościowych, uwzględnionych w tej pracy, również różnicuje obie płci. Tak jak zaplanow ano wcześniej, analiza otrzymanych wyników pozwoli znaleźć od­ powiedź n a pytanie, n a ile płeć różnicuje zm ienne zależne: cechy osobowości i uczucia religijne wobec Boga.

□ k o b ie ty ■ m ę ż c z y ź n i

Rycina 1. Średnie arytmetyczne dla kobiet (K) i mężczyzn (M) badanych testami NEO-FFI i SLiF.

U k azan ie pow iązań, jak ie zachodzą m iędzy zm ienną p łe ć a niektórym i aspektam i osobowości m łodzieży studiującej to je d n o z zagadnień badaw ­ czych podjętych w obecnej pracy. W yniki ukazane n a rycinie 1 dow odzą, że u m ężczyzn i k obiet w idoczne są pew ne różnice o ten d en cjach zwyżkowych. R óżnice statystycznie isto tn e m iędzy różnym i płciam i w idoczne są tylko w jednym czynniku. K obiety ujaw niają wyższy poziom ten d en cji neurotycznej (N E U ) (F = 10,47, p = 0,0015) niż mężczyźni.

4.2. RODZAJ STUDIÓW A ZAKRES CECH OSOBOWOŚCI I UCZUĆ RELIGIJNYCH MŁODZIEŻY

M łody człowiek, wybierając dla siebie konkretny rodzaj uczelni, kieruje się różnymi kryteriami. Jednym z nich są treści, które zawiera właściwy danem u kie­ runkowi studiów program nauczania, perspektyw a zdobycia wiedzy przydatnej w danym zawodzie, dla innych m oże istotne będzie kryterium bardziej praktycz­ ne, a mianowicie możliwość zdobycia w przyszłości odpowiedniej pracy, bycia popularnym w danym środowisku społecznym (Radkiewicz, 2002).

Otrzymane wyniki badań wszystkich czterech podgrup [mężczyźni studiujący teo­ logię (Tel) i filozofię (Fil) oraz kobiety studiujące pedagogikę (Ped) i leśnictwo (Leś)], zostały poddane ilościowej analizie o charakterze psychologicznym. W pro­ wadzenie do analizy zmiennej niezależnej - rodzaj studiów, i zmiennych zależnych - danych dotyczących cech przynależnych określonej grupie, dostarcza różnorodnych informacji o konkretnej psychice badanych osób. Ukazanie różnic statystycznie istotnych bądź podobieństwa między poszczególnymi grupami młodzieży badanej w zakresie przeciętnych profili umożliwi znalezienie odpowiedzi na postawione py­ tania badawcze. Sugeruje się, że młodzież studiująca na odmiennych wydziałach m a również specyficzne dla siebie niektóre aspekty osobowości. Zgodnie z założeniem, analiza m ateriału pozwoli w pewnym sensie określić, na ile młodzież studiująca na poszczególnych kierunkach różni się między sobą pod względem cech osobowości i uczuć religijnych wobec Boga, a w jakich punktach jest do siebie podobna.

NEU EKS OTW UGD SUM FA LN

90 8u 70 60 bU 40 30 20 10 LS □ P e d B L e Ê □ Fil D T e i

Rycina 2. Średnie arytmetyczne dla kobiet studiujących pedagogikę (Ped) i leśnictwo (Leś) oraz mężczyzn studiujących filozofię (Fil) i teologię (Tel)

badanych testami NeO-FFI i SLiF.

Tabela 1. Różnice statystyczne: analiza wariancji (ANOVA) (F, p) oraz test porównań wielokrotnych dla skal testów NEO-FFI i SLiF. Różnice statystycznie istotne dla kobiet

studiujących pedagogikę (Ped) i leśnictwo (Leś) oraz mężczyzn studiujących filozofię (Fil) i teologię (Tel) zaznaczono, podając wartość p.

Skale Ped: Fil Leś: Fil Leś: Tel Fil: Tel F df _p

NEU - 0,05 0,01 - 4,67 3 0,0039 EKS - - - - 0,95 3 -OTW - - - - 0,55 3 -UGD - - - - 0,05 3 -SUM - - - - 1,59 3 -FA - - - - 0,19 3 -LN 0,05 0,05 - 0,01 5,86 3 0,0009 LS - - - - 0,53 3

-Zgodnie z założeniem, określenie powiązań, jakie zachodzą między poszczegól­ nymi podgrupam i młodzieży badanej w niektórych aspektach osobowościowych, to kolejny krok prowadzonych poszukiwań badawczych. Zauważa się, że poziom bada­ nych aspektów osobowości między podgrupami nie jest mocno zróżnicowany. Roz­ kład wyników na rycinie 2 i w tabeli 1 ukazuje kilka różnic statystycznie istotnych za­ chodzących między wynikami młodzieży badanej. W kwestionariuszu dotyczącym wymiarów osobowości w czynniku neurotyczności (N EU ) studentki leśnictwa ujaw­ niają wyższy poziom neurotyzmu (N EU ) niż studenci filozofii i teologii (F = 4,67, p = 0,0039). W teście lęku i fascynacji przedm iotem religijnym, Bogiem, najniższy poziom uczucia lęku niewolniczego (LN) wykazują studenci filozofii, zaś najwyższy studenci należących do pozostałych podgrup osób badanych (F = 5,86, p = 0,0009).

4.3. UDZIAŁ CECH OSOBOWOŚCI W OBJAŚNIANIU ZMIENNOŚCI UCZUCIA RELIGIJNEGO OSÓB STUDIUJĄCYCH

Niekiedy mężczyźni m ają odm ienne niż kobiety zainteresow ania, zapatryw a­ nia n a życie oraz cele życiowe (Głaz, 1996; Loew enthal, 2002). U jaw niają też często inny poziom religijności (Miś, W armiński, 2000). Z akład a się, że odm ien­ ne aspekty osobowości mężczyzn oddziałują w sposób istotny n a uczucia religij­ ne wobec Boga niż u kobiet, jeszcze inaczej przedstaw ia się ten problem w ob rę­ bie poszczególnych grup badanych osób o odm iennych profilach edukacyjnych.

Postanow iono zatem wyodrębnić zm ienne niezależne, by przekonać się, k tó ­ re spośród branych pod uwagę w obecnych badaniach, w jakim stopniu i w ja ­ kiej kolejności wyjaśniają wielkość w ariancji zm iennych zależnych w obrębie grupy mężczyzn i kobiet oraz w obrębie grup o różnych profilach edukacyjnych. W tym celu zastosow ano proced u rę analizy w ielokrotnej regresji krokowej. Przyjęto założenie, że w artości otrzym ane w teście N E O -F F I, dotyczące cech osobowości, b ęd ą stanowić zm ienne niezależne, zaś w kw estionariuszu SLiF w artości odnoszące się do uczuć religijnych wobec Boga, zm ienne zależne.

A. W pierwszej kolejności postanow iono ukazać, które z aspektów dotyczące cech osobowości m ają istotne i najm ocniejsze oddziaływanie n a uczucia religijne w obec Boga w grupie mężczyzn i kobiet studiujących.

Tabela 2. Esencjalne zmienne niezależne dotyczące cech osobowości (OTW, UGO, SUM) i wyjaśniające wariancję uczuć religijnych (FA, LN, LS).

Wyniki analizy wielokrotnej regresji krokowej dla mężczyzn (M) i kobiet (K).

Płeć Esencjalne zmienne niezależne wyjaśniające wariancję FA

R Procent wariancji wyjaśnionej

K OTW 0,2675 7

M SUM 0,4447 20

Esencjalne zmienne niezależne wyjaśniające wariancję LN

R Procent wariancji wyjaśnionej

K U G O 0,2822 8

OTW 0,3871 15

Esencjalna zm ienna niezależna wyjaśniająca wariancję LS

R Procent wariancji wyjaśnionej

K U G O 0,3444 12

Dwie różne esencjalne zmienne niezależne dotyczące cech osobowości wyja­ śniają wariancję zmiennej niezależnej FA w grupie mężczyzn i kobiet. W grupie kobiet jest to otwartość na doświadczenie (OTW ). Wyjaśnia ona 7% zmienności zmiennej zależnej, fascynacji przedm iotem religijnym, Bogiem (FA) (R = 0,2675). D obroć otrzymanego równania regresji krokowej określa wartość testu F = 5,24, d f = 1, p < 0 ,0 5 . Równanie regresji wielokrotnej jest następujące: FA = 51,17 + 0,77 x OTW. W grupie mężczyzn istotna okazała się zm ienna esencjalna, dotyczą­ ca sumienności (SUM ), wyjaśnia ona 20% wariancji fascynacji przedm iotem reli­ gijnym (FA) (R = 0,4447). D obroć uzyskanego równania regresji krokowej okre­ śla wartość testu F = 15,28, d f = 1, p < 0 ,0 5 . Równanie regresji wielokrotnej przed­ stawia się następująco: FA = 33,46 + 1,07 x SUM.

R ów nież dwie różne esencjalne zm ienne niezależne odnoszące się do cech osobowości w yjaśniają w ariancję zm iennej zależnej LN, ale tylko w grupie k o ­ biet. D otyczą one ugodowości (U G O ) i otw artości n a dośw iadczenie (O TW ). Pierw sza z nich wyjaśnia tylko 8% zm ienności uczucia lęku niew olniczego w o­ bec B oga (LN) (R = 0,2822), n ato m iast obie zm ienne razem wyjaśniają 15% w ariancji tego uczucia religijnego (R = 0,3871). D obroć otrzym anego rów na­ nia regresji krokowej określa w artość testu F = 5,85, d f = 2, p < 0 ,0 5 . R ów na­ nie regresji w ielokrotnej przedstaw ia się następująco: LN = 48,06 + -0,75 x U G O + 0,50 x OTW.

Także dwie różne esencjalne zm ienne niezależne dotyczące cech osobow o­ ści m ają isto tn e oddziaływ anie n a zm ien n ą zależną LS. W grupie k obiet jest n ią ugodow ość i wyjaśnia o n a 12% w ariancji uczucia lęku synowskiego w obec B oga (LS) (R = 0,3444). D o b ro ć otrzym anego rów nania regresji krokowej określa w artość testu F = 9,15, d f = 1, p < 0 ,0 5 . N ato m iast rów nanie regresji w ielokrotnej jest następujące: LS = 32,67 + 0,52 x U G O . W grupie mężczyzn dotyczy sum ienności, gdzie w yjaśnia 20% w ariancji uczucia lęku synowskiego (R = 0,4436). D o b ro ć otrzym anego rów nania regresji krokow ej o k reśla w a r­ tość testu F = 15,90, d f = 1, p < 0 ,0 5 . R ów nanie regresji w ielokrotnej p rze d ­ staw ia się n astępująco: LS = 29,44 + 0,59 x SUM.

B. W dalszej kolejności postanow iono ukazać, które z wartości dotyczących cech osobowości istotnie i najm ocniej oddziałują n a uczucia religijne wobec B o­ ga w grupach osób o odm iennych profilach edukacyjnych.

Dwie różne esencjalne zm ienne niezależne dotyczące cech osobowości wyja­ śniają wariancję zmiennej zależnej FA w dwóch grupach m łodzieży studenckiej. W grupie kobiet studiujących leśnictwo jest to otw artość na doświadczenie (O TW ) i wyjaśnia ona 11% zm ienności zm iennej, fascynacji przedm iotem reli­ gijnym, Bogiem (FA) (R = 0,4408). D obroć otrzym anego rów nania regresji kro ­ kowej określa w artość testu F = 4,19, d f = 1, p < 0 ,0 5 . Rów nanie regresji przed­ stawia się następująco: FA = 44,09 + 0,96 x OTW. W grupie filozofów istotna okazała się zm ienna esencjalna, sum ienność (SUM ). W yjaśnia ona 32% zm ien­ ności fascynacji Bogiem (FA) (R = 0,5653). D obroć otrzym anego rów nania re ­ gresji krokowej określa w artość testu F = 13,15, d f = 1, p < 0 ,0 5 . N atom iast rów­ nanie regresji jest następujące: FA = 24,01 + 1,25 x SUM.

Tabela 3. Esencjalne zmienne niezależne dotyczące cech osobowości (EKS, OTW, UGO, SUM) i wyjaśniające wariancję uczuć religijnych (FA, LS, LN).

Wyniki analizy wielokrotnej regresji krokowej dla mężczyzn studiujących filozofię (Fil) oraz kobiet studiujących pedagogikę (Ped) i leśnictwo (Leś).

Podgrupy Esencjalne zmienne niezależne wyjaśniające wariancję FA

R Procent wariancji wyjaśnionej

Ped OTW 0,3269 11

Fil SUM 0,5653 32

Esencjalne zmienne niezależne wyjaśniające wariancję LN

R Procent wariancji wyjaśnionej

Leś OTW 0,4408 19

Fil OTW 0,3871 15

Esencjalna zmienna niezależna wyjaśniająca wariancję LS R Procent wariancji wyjaśnionej Ped EKS 0,4048 17 Leś UGO 0,3844 15 Fil SUM 0,6066 37 UGO 0,6884 48

Je d n a esencjalna zm ienna dotycząca cech osobowości wyjaśnia wariancję zmiennej zależnej LN w dwóch grupach. Jest nią otw artość na doświadczenie (O TW ). W grupie kobiet studiujących leśnictwo wyjaśnia ona 19% wariancji uczucia lęku niewolniczego wobec Boga (LN) (R = 0,4408). D obroć uzyskanego rów nania regresji krokowej określa w artość testu F = 7,48, d f = 1, p < 0 ,0 5 . Zaś rów nanie regresji przedstaw ia się następująco: LN = 72,99 + -0,94 x OTW. W grupie studentów studiujących filozofię wyjaśnia ona 15% zmienności uczu­ cia lęku niewolniczego (LN) (R = 0,3871). D obroć uzyskanego rów nania regre­ sji krokowej określa w artość testu F = 4,93, d f = 1, p < 0 ,0 5 . Rów nanie regresji przedstaw ia się następująco: LN = 55,56 + -0,66 x OTW.

Trzy różne esencjalne zm ienne niezależne dotyczące cech osobowości oddzia­ łują w sposób istotny n a zm ienną zależną LS. W grupie studentek pedagogiki jest nią ekstrawertyzm (EKS). W yjaśnia ona 17% wariancji uczucia lęku synow­ skiego wobec Boga (LS) (R = 0,4048). D obroć otrzym anego rów nania regresji krokowej określa w artość testu F = 7,01, d f = 1, < p 0,05. N atom iast równanie regresji w ielokrotnej jest następujące: LS = 29,75 + 0,57 x EKS. W grupie ko ­ biet studiujących leśnictwo dotyczy ugodowości (U G O ) i wyjaśnia 15% zm ien­ ności uczucia lęku synowskiego (LS) (R = 0,3844). D obroć uzyskanego rów na­ nia regresji krokowej określa w artość testu F = 5,37, d f = 1, p < 0 ,0 5 . Z aś rów na­ nie regresji przedstaw ia się następująco: LS = 30,69 + -0,57 x U G O . W grupie studentów studiujących filozofię dwie zm ienne niezależne: sum ienność i ugodo- wość, wyjaśniają w ariancję uczucia lęku synowskiego (LS). Pierwsza z nich (SUM ) wyjaśnia 37% wariancji tego uczucia (R = 0.6066), natom iast obie ra ­ zem 47% zmienności (R = 0,6884). D obroć uzyskanego rów nania regresji kro ­ kowej określa wartość testu F = 12,16, d f = 2, p < 0 ,0 5 . Rów nanie regresji przed­ stawia się następująco: LS = 15,39 + 0,53 x SU M + 0,42 x U G O .

5. DYSKUSJA I WNIOSKI

Przegląd literatury, jak i w łasna praca duszpasterska potw ierdzają fakt, że w spółczesna m łodzież ujaw nia duże zainteresow anie (doznaniam i egzystencjal­ nymi) tak własnymi, jak i innych ludzi. W trakcie kryzysu religijnego szuka p o ­ mocy u różnych osób. Poszukuje odpowiedzi, w jakim stopniu niektóre cechy własnej osobowości m ogą być pom ocne podczas przeżywanego niepow odzenia życiowego, lęku czy kryzysu religijnego. D latego au to r artykułu, zainteresow any tymi zagadnieniam i, poszukiwał odpowiedzi n a następujące pytania badawcze. 1. Czy zm ienna niezależna (tj. płeć i rodzaj studiów) różnicuje: a. cechy osobo­ wości, b. uczucia lęku wobec przedm iotu religijnego, Boga, jeśli tak, to w jakim zakresie? 2. K tóre, w jakim stopniu i w jakiej kolejności zm ienne niezależne do­ tyczące cech osobowości wyjaśniają wariancję zmiennych zależnych odnoszących się do uczuć religijnych m łodzieży studiującej?

Otrzym any m ateriał empiryczny, dotyczący cech osobowości i uczuć religij­ nych młodzieży studiującej i jego psychologiczna analiza, pozwala odpowiedzieć n a postawiony problem badawczy.

1. Poziom cech osobowościow ych m ężczyzn nie odbiega od cech c h a ra k te ­ rystycznych dla kobiet. M ężczyźni, p o d o b n ie jak i kobiety ujaw niają zbliżoną p o d w zględem cech stru k tu rę osobowości. N ajbardziej rozbudow ane cechy osobowości tak m ężczyzn, jak i k o b iet to sum ienność, ugodow ość i ekstraw er- tyzm. M łodzież stud en cka ujaw nia zawyżony poziom wytrwałości i m otywacji w podejm ow aniu ró żn o rak ich działań, pozytywne nastaw ienie do innych osób, co przejaw ia się w ich życzliwym działaniu, o raz zdolność do odczuw ania p o ­ zytywnych em ocji. N iew ykluczone, że okres p o b iera n ia i zdobyw ania wiedzy o raz relacje in te rp erso n aln e sprzyjają rozwojowi tego rodzaju cech stu d e n ­ tów. W brew oczekiw aniom , m łodzież stu d enck a ujaw nia nieco niższy poziom otw artości n a dośw iadczenie. Spodziew ano się, że te n w ym iar osobowości, charakteryzujący się pozytywnym nastaw ieniem do poszukiw ania nowych przeżyć i ciekaw ością poznaw czą, będzie najbardziej rozwinięty. N ato m iast średni poziom neurotyczności ujaw niają tak m ężczyźni, ja k i kobiety. N ależy dodać, że kobiety ujaw niają wyższy poziom ten d en cji neurotycznej, co św iad­ czyłoby, że są bardziej p o d a tn e i wrażliwe n a stres psychologiczny. K obietom towarzyszy też wyższe poczucie lęku niew olniczego w obec Boga. M ożna przy­ puszczać, że w zm ożony neurotyzm , czyli p o d atn o ść n a dośw iadczenie n eg a­ tywnych em ocji, m oże sprzyjać rozwojowi niezdrow ej, niedojrzałej religijno­ ści. P o tw ierdzają to wcześniejsze b a d a n ia przepro w adzo ne przez niektórych badaczy (Śliwak, 1995).

Podobnie jak między mężczyznami i kobietam i, zauważa się, że poziom cech osobowości nie jest m ocno zróżnicowany między podgrupam i. Najwyższy p o ­ ziom neurotyzm u spośród badanych, czyli podatność n a stres psychiczny, ujaw­ niają kobiety studiujące leśnictwo, zaś najniższy studenci teologii. U czucia reli­ gijne, takie jak fascynacja przedm iotem religijnym i lęk synowski u studentek le­ śnictwa są słabo rozwinięte. M ożna przypuszczać, że podatność na doświadcze­ nie negatywnych emocji jest w jakim ś sensie związana z religijnością młodzieży. N ajbardziej rozbudow aną zdolnością do odczuwania pozytywnych emocji m ogą się chlubić studentki pedagogiki. To one, a nie studenci teologii, którzy zdoby­

wają wiedzę na tem at przedm iotu religii, ujaw niają dobrze rozbudow ane uczu­ cie religijne wobec Boga, czyli fascynacji Bogiem. Studenci teologii natom iast charakteryzują się najwyższym poziom em otwartości n a doświadczenie i poszu­ kiwania nowych przeżyć, zaś filozofowie wytrwałością i motywacją w zdobywaniu określonych celów. Studenci teologii ujaw niają najwyższy wymiar uczucia lęku niewolniczego wobec Boga, a filozofowie najniższy. W ydawałoby się, że znajo­ mość wiedzy teologicznej sprzyja rozwojowi religijności autentycznej, dojrzałej, w tym przypadku b ad ania nie potw ierdzają takiego założenia. Niewykluczone, że wytłum aczenia takiego stanu religijności teologów należałoby szukać w ich wcześniejszym wychowaniu religijnym.

2. Z godnie z założeniem , poszukiwano również odpowiedzi, które, i w jakim stopniu, z cech osobowości m łodzieży studiującej, branych pod uwagę w obec­ nych badaniach, m ają najm ocniejsze oddziaływanie na ich uczucia religijne w o­ bec Boga. Z godnie z poglądam i niektórych psychologów (Rogers, Maslow), naj­ istotniejszą wartością, objaśniającą zm ienność uczuć religijnych, w inna być otw artość na własne doznania i ciekawość poznawcza. Z daniem ich, ta w rodzo­ n a człowiekowi tendencja do poszukiw ania nowych doświadczeń i pozytywnego w artościow ania tych doświadczeń odgrywa w ażna rolę w procesie przeżyć religij­ nych. Uzyskane wyniki badań, podobnie jak i doświadczenie psychoterapeutycz­ ne, potw ierdzają poniekąd słuszność ich poglądów. Najmocniejszymi cecham i osobowości w wyjaśnianiu zmienności uczuć religijnych wobec Boga w życiu ko ­ biet okazały się dwa elem enty ich osobowości: otw artość na doświadczenie i ugodowość, czyli pozytywne nastaw ienie do drugich, zaś w przypadku mężczyzn sum ienność, czyli wytrwałość i motywacja w dążeniu do określonego celu. N a to ­ m iast n a uczucia religijne studentów filozofii najm ocniejsze oddziaływanie wy­ w iera sum ienność, czyli zaangażowanie w określony cel, w życiu studentek p e d a ­ gogiki natom iast ekstrawertyzm, czyli zdolność do odczuwania pozytywnych emocji i otw artość na doświadczenie, zaś u studiujących leśnictwo również otw artość n a doznania i ugodowość, czyli pozytywne nastaw ienie do innych.

Powyższa analiza m ateriału nasuwa jeszcze kilka dalszych uwag.

- Wydaje się, że postawiony problem nie został do końca i w pełni rozstrzy­ gnięty. N ależałoby przeprow adzić jeszcze wiele innych podobnych badań, aby m ieć szersze spojrzenie n a zagadnienie powiązań cech osobowości młodzieży z jej uczuciami religijnymi wobec Boga.

- M łodzieży studiującej nie są obce doznania egzystencjalne, a szczególnie te wynikające z relacji między człowiekiem a Bogiem. Słusznie zauważyli niektórzy psychologowie (Jung, 1993; Jaworski, 2002), że jest to pewien dowód empirycz­ ny, iż nie m ożna sprowadzić b ad ań psychologii religii tylko do procesów we- wnątrzpsychicznych, jak to robią niekiedy niektórzy psychologowie, pomijając, a naw et negując istnienie Rzeczywistości Transcendentnej, czyli Boga osobowe­ go. Takie podejście do fenom enu religijnego, jakim jest np. przeżycie religijne jest m etodologicznie nieuzasadnione.

- M łodzież studencka ujaw nia dobrze rozbudow aną sferę własnej osobowości pod względem stałych cech osobowościowych. Pobieranie wiedzy, czyli okres in­ tensywnego kształcenia się, na pewno sprzyja rozwojowi również innych aspek­ tów osobowościowych, w tym m.in. uczuć religijnych wobec Boga, które często

towarzyszą przeżyciom religijnym. Co więcej, stanow ią ważny elem ent życia reli­ gijnego.

- Cechy osobowości ujaw niają dość istotny i znaczący związek z religijnością u studiującej m łodzieży różnych uczelni. O becne badania potw ierdzają pew ną współzależność, już poniekąd wcześniej stw ierdzoną przez licznych badaczy (A l­ lport, 1988; Jastrzębski, 2001; G łaz 2003a). Świadczyłoby to o randze i znaczeniu religii w procesie rozwoju osobowości m łodzieży i odwrotnie.

- Należy również stwierdzić, że wyjaśniony niewielki procent zmienności uczuć religijnych wobec Boga przez stałe cechy osobowości m łodzieży sugeruje, że są jeszcze inne zm ienne, które m ogą m ieć wpływ n a uczucia religijne m łodzie­ ży. M ogą to być czynniki zewnętrzne. Nie należy pom ijać także bezpośredniego oddziaływania Boskości.

Przegląd litera tu ry i n iek tó re b a d a n ia potw ierdzają przydatność dobrze rozbudow anych aspektów osobowości w procesie rozw oju religijności czło­ w ieka. Ju ż wcześniej niektórzy b adacze (A llp ort, G ru e h n ) zauważyli, że roz­ wój religijności człow ieka uw arunkow any jest w ielom a czynnikam i. Istotny wydaje się tutaj te m p e ra m e n t i m ożliwości um ysłowe. P otw ierdzają to w pew ­ nej m ierze obecne b a d a n ia em piryczne. Z godnie z założeniam i psychologów teo rii cech (M cC rae i C osta), cechy człow ieka rozw ijają się w edług w ew nętrz­ nych w rodzonych ścieżek rozw oju, w znacznym stopniu niezależnych od dzia­ łan ia środow iska. Pozostaje pytanie, jaki udział m iałaby szkoła, środow isko w rozw oju cech osobowości m łodego człow ieka, k tó re są m u przydatne w jego dalszym życiu. Myślę, że wychodzi nam naprzeciw ze swoimi osiągnięciam i psychologia R ogersa, której zało żen ia głoszą, że bez zapew nienia m łodem u człowiekowi poczucia bezpieczeństw a, akceptacji jego św iata w ew nętrznego, w rodzone predyspozycje nie zn ajdą odpow iedniego klim atu, by m óc się w p e ł­ ni rozwijać. D latego ważnym zadaniem wychowawców, psychologów pow inno być nie tylko uśw iadom ienie koniecznej troski o własny rozwój, ale rów nież zapew nienie odpow iednich w arunków rozwojowych, m ożliwości w zrostu każ­ dem u człowiekowi.

BIBLIOGRAFIA

A llport, G. (1961). Pattern and Growth in Personality. New York: H old, R ineh art and W inston.

A llport, G. (1988). OsobowoÊç i religia. Warszawa: Pax.

Eysenck, H. (1982). Personality Genetics and Behavior. New York: Praeger. From m , E. (1966). Szkice z psychologii religii. Warszawa: Książka i Wiedza. Głaz, S. (1993). Poczucie zm iany siebie w okresie tworzenia się osobowoÊci dojrza­

łej. Kraków: WAM.

Głaz, S. (1996). IntensywnoÊç doÊwiadczenia religijnego a koncepcja siebie. K ra­ ków: WAM.

Głaz, S. (2003). DoÊwiadczenie religijne a osobowoÊç. Kraków: WAM.

Głaz, S. (2003a). OsobowoÊciowe uwarunkowania przeżyę religijnych. Poznań: Fundacja H um aniora.

Głaz, S. (2004). W ybrane determ inanty przeżyć religijnych. Roczniki Psycholo­ giczne T N KU L, 1, 77-99.

Głaz, S., G rzeszek, K., Wiśniewski, I. (1996). Rodzina. Biologiczne i psychologicz­ ne podstawy jej funkcjonowania. Kraków: W ydział Filozoficzny TJ.

G ruehn, W. (1966). Religijność współczesnego człowieka. Warszawa: Pax.

G uilford, J. (1964). Podstawowe metody statystyczne w psychologii i pedagogice. Warszawa: PWN.

Jastrzębski, J. (2001). Em ocjonalne i religijne uw arunkow ania lęku przed śm ier­ cią u m łodzieży akadem ickiej. Studia Psychologica, 2, 83-102.

Jaworski, R. (1998). Psychologiczne b adania religijności personalnej. Zeszyty Naukow e KU L, 3-4, 77-88.

Jaworski, R., (2002). Psychologiczna analiza religijności w perspektywie kom u­ nikacji interpersonalnej. Studia Psychologica, 3, 143-166.

Jung, C. (1993). Bene e male nellapsicologia analitica. Torino: Boringhieri. Loew enthal, K. (2002). A re W om en M ore Religious th en M en? Personality and

Individual Differences, 32, 133-139.

Marszał-W iśniewska, M. (2000). Pojęcie „em ic” w badaniach „Wielkiej Piątki”. Studia Psychologica, 2, 113-135.

M cCrae, P., Costa, P. (1994). T he Stability of Personality: O bservations and E va­ luations. Current Directions in Psychological Science, 3, 173-175.

M cCrae, P., John, O. (1992). A n introduction to the Five-Factor M odel and its A pplications. Journal o f Personality, 60, 175-215.

Miś, L., W armiński, A. (2000). M iędzy słabością a siłą. Postawy religijne stu den ­ tów Krakowskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej. W: T., D oktor, K., Franczak, (red.), Postawy wobec religii, Warszawa: Salezjański Inst. Wych. C hrześcijań­ skiego, 99-108.

Nixon, W. (1992). BM B P Statistical Software. Berkeley: University of California Press.

Nosal, Cz. (1999). Psychologia decyzji kadrowych. Kraków: Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu.

O tto, R. (1968). Świętość. Warszawa: T hesaurus Press.

Radkiewicz, P. (2002). M łodzież i jej aspiracje. Studia Psychologiczne, 4, 107-135. Strelau, J. (1998). Psychologia temperamentu. Warszawa: PW N.

Sobczak, M. (2002). Statystyka. Warszawa: PW N.

Szymołon, J. (1999). L ę k i fascynacja. Lublin: Red. Wyd. KUL.

Śliwak, J. (1995). A ltruizm a p referencja wartości. Roczniki Filozoficzne K U L, 4, 111-146.

Z asępa, E. (2002). Personalny wymiar religijności a poczucie koherencji i poczu­ cie bezpieczeństwa. Studia Psychologica, 3, 53-67.