Toruńskie drogi
na muzealnej pocztówce
Przygotowanie merytoryczne: Katarzyna Pietrucka
Prezentacja na podstawie projektu graficznego Jacka Nawrockiego
Zbiory ikonograficzne Muzeum Okręgowego w Toruniu liczą kilkadziesiąt tysięcy obiektów, a w ich skład wchodzą nie tylko pocztówki oczywiście, ale i obrazy, grafiki, fotogramy, fotografie...
Same pocztówki należy podzielić na kilka rodzajów, m.in. widokówki (nazywamy nimi pocztówki pokazujące różnego rodzaju widoki) Torunia oraz okolicznych miast i wsi, fotografie, które używane były w celach korespondencyjnych, pocztówki patriotyczne oraz inne, które trudno przyporządkować określonemu rodzajowi.
Jeśli chodzi o chronologię nie określamy dokładnie najstarszej pocztówki, ponieważ druk daty wydania zdarza się dość rzadko i w przypadku jedynie kilku wydawców. Poza tym nie pokrywa się z chronologią działających wówczas drukarzy. Trudno zatem byłoby określić jednoznacznie najstarszą prezentowaną i zachowaną w zbiorach Muzeum widokówkę. Rok 1905 przyniósł przełom w układzie pocztówek. Od tego właśnie momentu funkcjonuje używany do dziś wzór dwustronny, w którym jedna strona to widok, a druga – miejsce na korespondencję. Wcześniejsza forma przewidywała układ adresowy na odwrocie, a korespondencyjny na licu karty.
2
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
By zaprezentować bogaty zbiór pocztówek naszego Muzeum poruszymy, w prezentacji, kilkanaście motywów prezentowanych na widokówkach.
Zaczniemy od panoram by pokazać szeroki zakres piękna Torunia w XIX wieku i w pierwszych 20 latach XX wieku.
Ulice i place pozwolą nam poruszyć temat zarówno wielkich budowli typu świątynie czy ratusz jak i małych budynków użyteczności publicznej typu dworce, szkoły, itp. Nie sposób nie wspomnieć o pomnikach, bramach, basztach, ruinach zamku krzyżackiego czy parku, Wiśle i przedmieściach.
3
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
4
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Panoramy Torunia
Panoramy miast wykorzystywane były w druku przez wydawców pocztówek zdecydowanie najwcześniej i najczęściej. Przełom XIX i XX wieku dał ogromne bogactwo i różnorodność kart pocztowych. Okres ten przyniósł rozwój komunikacji, co przyczyniło się do wzrostu popularności wycieczek krajoznawczych.
Mając wygodniejsze i szybsze środki komunikacji, ludzie mogli łatwiej i dalej podróżować. Chętnie więc wymieniali się korespondencją z miejsc, które odwiedzali. Zatem pocztówka spełniała też, początkowo „nieświadomie”, funkcję reklamową – rozpowszechniała bowiem piękno miast poza ich granicami.
Do panoramy najbardziej pasuje określenie widokówka, gdyż przedstawia ona najważniejsze dla miast widoki. Taki typ pocztówek nawiązywał do malarstwa wedutowego. Włoski termin weduta aż do końca XVIII wieku oznaczał zarówno pejzaż (malowany bądź rysowany), jak i widok miasta czy przedstawienie konkretnej budowli. Cel takiej twórczości był także praktyczny, gdyż służył możliwie wiernemu ilustrowaniu rzeczywistości. Możemy więc powiedzieć, że weduty i litograficzne karty widokowe były inspiracją dla późniejszych pocztówek i wzorem dla fotografii plenerowej. Wszystkie razem natomiast stanowią niezastąpiony materiał do badań nad historią miast. W przypadku Torunia pocztówki stanowią źródło dla badań topograficznych, architektonicznych, a dodatkowo i estetycznych. Toruń ma to szczęście, że przez wieki najstarsza zabudowa nie uległa wielkim zmianom.
Panoramy Torunia
5 W przypadku Torunia zaprezentowanie tzw. Starówki łączy się
z pokazaniem dwóch miast Toruń – Starego i Nowego. Często przedstawiano je na widokówkach składanych (jak na poprzednim slajdzie) i pojedynczych dwuwidokach. Najczęściej jednak dzielono panoramy na panoramy Starego i Nowego Miasta Toruń obrazując je na pojedynczych pocztówkach.
Te panoramy są swego rodzaju unikatem w naszych zbiorach - tworzą pełną panoramę Torunia. Można jednakże stwierdzić,
że nie była to jedna składana forma. Świadczyć o tym może różna wielkość widokówek oraz brak śladów po przedarciach czy przecięciach.
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Panoramy Torunia
6
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
7
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Dzisiejszy kościół pod wezwaniem Ducha Św. wzniesiono dla toruńskiej gminy ewangelickiej w 1756 roku.
Wieżę dobudowano w latach 1897-1899.
Panoramy Torunia
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Panoramy Torunia
8
9
Ulice i place
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Rynek Staromiejski
10
Ulice i place
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Ulica Szeroka
11
Ulice i place
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Ulica Mostowa
12
Ulice i place
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Ulica Żeglarska
13
Ulice i place
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Ulica Chełmińska
14
Ulice i place
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Plac przy Banku Rzeszy - od lat powojennych nazywany placem Mariana Rapackiego. Wcześniejsza nazwa placu pochodzi od Banku Rzeszy (ob. Collegium Maximum), który powstał w 1906 roku.
Początkowo plac nie był do końca skomunikowany z resztą miasta, ponieważ dopiero w 1915 roku zakończono prace związane z przebiciem (m.in. również dzięki rozbiórce kamienicy Oskara Sztuczki) między obecną ulicą Różaną a placem Mariana Rapackiego, łącząc w ten sposób Bydgoskie Przedmieście ze Starym Miastem.
15
Ulice i place
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Jednym z najbardziej znanych miejsc w Toruniu jest obecny plac Teatralny. Jego nazwa ma związek z wzniesionym w tym miejscu w 1904 roku gmachem Teatru Miejskiego. Jeszcze w średniowieczu znajdował się tu jeden z ważniejszych elementów obwarowań Torunia, a mianowicie barbakan przed Bramą Chełmińską.
Zniszczono go w 1703 roku podczas największego i najbardziej dramatycznego w skutkach dla Torunia oblężenia szwedzkiego.
W latach 70. XIX wieku, podczas prac likwidacyjnych fosy średniowiecznej, zrobiono reprezentacyjny plac zwany esplanadą przed Bramą Chełmińską. Przepiękna brama średniowieczna stała u wylotu obecnej ulicy Chełmińskiej do 1889 roku. Wtedy też zaczęto zabudowywać plac gmachami użyteczności publicznej, tj.
neogotyckim budynkiem starostwa, który dziś jest Urzędem Miejskim i secesyjnym Teatrem Miejskim, dziś im. Wilama Horzycy.
16
Ulice i place
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Rynek Nowomiejski
17
Ulice i place
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Ulica Warszawska
Widoczny fragment ob. placu 18 Stycznia i ob. Bulwaru Filadelfijskiego
18
Ulice i place
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Ulica św. Katarzyny
Ulica Prosta
Ulica Królowej Jadwigi
19
Ulice i place
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Plac św. Katarzyny powstał w ramach poszerzania terenów miasta w latach 70. XIX wieku. Wtedy to pojawiły się pierwsze koncepcje wyodrębnienia trzeciego już, położonego na północno-wschodnim odcinku dwóch średniowiecznych miast, miasta w mieście, a mianowicie Wilhelmstadt. Najważniejszym jego punktem był oczywiście plac centralny (Wilhelmsplatz), który dziś nazywany jest przez torunian placem św. Katarzyny.
20
Pomniki
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Kamień węgielny pod pomnik Mikołaja Kopernika wbudowano już w 1809 roku. Kult Mikołaja Kopernika był obecny w Toruniu od zawsze. Początki budowy pomnika są nierozerwalnie związane z historią toruńskich towarzystw naukowych. Upadek Księstwa Warszawskiego i ciężka sytuacja gospodarcza Torunia po 1815 roku spowodowały jednak, że dopiero 19 lutego 1839 roku powstało Stowarzyszenie Denkmalverein, które rozpoczęło gromadzenie środków finansowych na pomnik. Odsłonięcie posągu miało nastąpić w 300. rocznicę śmierci Mikołaja Kopernika, w 1843 roku. Z powodu trudności finansowych zakończenie budowy odsunięto jednak o kolejne 10 lat i odsłonięcie pomnika nastąpiło ostatecznie 25 października 1853 roku.
21
Pomniki
Pomnik Poległych (Kriegerdenkmal) stał na dzisiejszym placu Teatralnym od 1880 roku.
Powstał on ku czci żołnierzy walczących i poległych w służbie pruskiej w wojnach z Danią (1864),Austrią (1866) i Francją (1870-1871).
Monumentalny pomnik rozebrany został w 1920 roku na rozkaz władz polskich.
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
22
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Pomniki
Od 22 marca 1904 roku wszystkie najważniejsze uroczystości miejskie odbywały się pod stojącym przy zachodniej pierzei Rynku Staromiejskiego pomnikiem cesarza Wilhelma I. Komitet budowy postumentu zawiązał się już w 1897 roku.
Posąg cesarza stał na kamiennym cokole, odlany był z brązu i przedstawiał Wilhelma w galowym mundurze. Na cokole widniał napis: Wilhelm Wielki.
Pomnik rozebrano w 1919 roku, a rzeźbę cesarza przewieziono do niemieckiej wtedy Piły.
23
Pomniki
Pomnik Flisaka zdobił dziedziniec Ratusza Staromiejskiego od 28 czerwca 1914 roku. Z inicjatywą jego postawienia wyszedł w 1911 roku ówczesny nadburmistrz miasta – dr Arnold Hasse. Zanim pomnik zajął obecne miejsce zmieniał swe położenie w obrębie Torunia kilkakrotnie.
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
24
Pomniki
Pomnik Bismarcka wzniesiono nieopodal skrzyżowania ulicy Bydgoskiej i Stanisława Przybyszewskiego, 18 października 1901 roku. W rok po śmierci kanclerza, czyli w 1899 roku, magistrat rozpoczął rozmowy z władzami powiatu, które miały wskazać miejsce na wybudowanie kolumny poświęconej Ottonowi von Bismarckowi. Teren ten, mimo że dość oddalony od miasta był atrakcyjny, ponieważ pomnik stanął w pobliżu często i chętnie odwiedzanego wówczas Parku Cegielnia. W 1926 roku pojawił się pomysł, by pomnik przebudować, jednak plany te nigdy nie zostały zrealizowane. Rozebrano natomiast większą jego część, a pojedyncze elementy pomnika można dziś znaleźć w okolicach wskazanej lokalizacji.
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
25
Świątynie i budowle
14 kwietnia 1393 roku wielki mistrz Konrad von Wallenrod zezwolił oficjalnie Radzie Miasta Torunia na budowę nowego ratusza, domu kupieckiego, budynku sądowego, kramów, ław piekarskich, wagi i innych pomieszczeń. Miało to miejsce najprawdopodobniej już w trakcie zaawansowanych prac budowlanych. Wznoszenie gmachu zakończono przed 1399 rokiem, a przetrwał on w nadanym wówczas kształcie w znacznej części do dziś. Powstał wtedy budynek z wieżą wzorowaną na ratuszowych wieżach flamandzkich. Wzniesiony z cegły budynek składał się z czterech skrzydeł otaczających duży dziedziniec. W skrzydle zachodnim, na parterze znajdowały się sukiennice, we wschodnim ławy piekarskie i kramy, w północnej części umieszczono wagę i sąd. Podziemia ratusza przeznaczono na składy oraz wyszynk piwa i wina.
26
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Świątynie i budowle
21 Budowę Dworu Artusa ukończono w latach 1385-
1386. Powstał on dla potrzeb Bractwa św. Jerzego.
Parter kamienicy zajmowała sześcioprzęsłowa sala wsparta na dwóch kolumnach. Nad nią znajdowała się m.in. zbrojownia. W piwnicach mieściła się także winiarnia.
W miejscu średniowiecznego Dworu Artusa postawiono w 1829 roku budynek tzw. Teatru Miejskiego. W połowie 1887 roku miejski radca budowlany podjął decyzję o gruntownej przebudowie kamienicy. Rok później rozebrano jednak budynek, by postawić nowy gmach.
Budynek miał być okazalszy od poprzedniego, dlatego też powiększono teren pod budowę. Gmach powstał na rzucie prostokąta z kwadratowym wewnętrznym dziedzińcem. Główna, przednia część budynku posiadała wysoki parter przeznaczony na restauracje i sklepy, pierwsze piętro z salami klubowymi i drugie piętro z wysoką na dwie kondygnacje salą balową z balkonami. W tylnej części drugiego piętra powstały sale reprezentacyjne nazywane Lustrzaną, Srebrną, Małą i Malinową. Budowę zakończono jesienią 1891.
2127 Dwór Mieszczański (Junkerhof) jest budynkiem późnogotyckim, zbudowanym w 1489 roku. Powstał między staromiejską basztą a dawną tamą zamkową, jako dwukondygnacyjny budynek, zapewne z cegieł zamkowych, wtórnie wykorzystanych po zburzeniu zamku krzyżackiego. Był letnią rezydencją Bractwa św. Jerzego. Dwór został niemalże dobudowany do powstałej jeszcze w XIII wieku baszty zwanej Wartownią.
Świątynie i budowle
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
28
Świątynie i budowle
W 1904 roku oddano do użytku Teatr Miejski. Umowę na jego budowę podpisano 30 czerwca 1901 roku.
Jeszcze w styczniu tego roku Rada Miasta Torunia ustaliła miejsce budowy teatru – przy dawnej Bramie Chełmińskiej.
Prace rozpoczęto latem 1903 roku, by w dość krótkim czasie (30 września 1904 roku) uroczyście udostępnić teatr.
Latem 1909 roku przed teatrem stanęły długo wyczekiwane dwie rzeźby na cokołach, przedstawiające muzę tragedii Melpomenę i muzę tańca Terpsychorę.
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
29
Świątynie i budowle
30
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
23
Świątynie i budowle
Bazylika katedralna pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty to ceglany gotycki kościół, który w średniowieczu był farą Starego Miasta Torunia.
Założenie parafii postanawiał już akt lokacyjny, a dokument poświadczający jej istnienie sięga 1257 roku. Kościół budowany był przez ponad 200 lat. Sporna jest chronologia początkowej fazy budowy oraz kolejność poszczególnych realizacji, zwłaszcza w kontekście realizacji najstarszej części. Przyjmuje się, że pierwszy kościół był drewniany i uległ zniszczeniu w pożarze między 1263 a 1269 rokiem. Około 1270 roku przystąpiono do wznoszenia nowego kościoła, którego wieloetapowa budowa trwała, można by rzec, do końca XV wieku.
W 1500 roku na wieży świątyni zawieszono dzwon Tuba Dei (Trąba Boża) ważący 7238 kilogramów, o wysokości 2 metrów i z dolną średnicą 2 metrów i 27 centymetrów.
31
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
23
Świątynie i budowle
32
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Świątynie i budowle
Dzisiejszy kościół pod wezwaniem Ducha Św. wzniesiono dla toruńskiej gminy ewangelickiej po wydarzeniach tumultu toruńskiego z 1724 roku. W wyniku sankcji karnych odebrano wówczas luteranom kościół Najświętszej Marii Panny. W 1740 roku zakupili oni plac u zbiegu ulic Różanej i Rynku Staromiejskiego, by w 1743 roku położyć kamień węgielny pod budowę świątyni. Jeszcze w tym samym roku prace zostały wstrzymane przez króla Augusta III Sasa na skutek zdecydowanego protestu lokalnego środowiska katolickiego. Po usilnych staraniach i zabiegach protestantów pozwolono im zbudować zbór o prostej formie zewnętrznej, przypominający bardziej dom niż świątynię. Tak też na przełomie lat 1752 i 1753 rozpoczęto kolejną fazę budowy kościoła, która po przerwie ruszyła w 1755 roku.
Rok później udało się zakończyć długotrwały proces budowy. Uroczyste nabożeństwo inaugurujące działalność świątyni odprawiono 18 lipca 1756 roku. Wieżę dobudowano w latach 1897-1899.
Od 1945 roku świątynia jest kościołem jezuickim.
Zakonnicy przybyli do Torunia 4 kwietnia 1945 roku wraz z wileńską kadrą uniwersytecką i od razu w pierwszych miesiącach powołali
duszpasterstwo akademickie.
Rozpoczęli posługę w opuszczonej świątyni protestanckiej.
33
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Świątynie i budowle
Kościół Mariacki to pofranciszkańska świątynia pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Franciszkanie, którzy przybyli do Torunia w 1239 roku. Budowa klasztoru i kościoła była bardzo sprawna. Największa intensywność prac budowlanych najwcześniejszego etapu przypada na drugą połowę XIII wieku.
Pierwszy klasztor był najprawdopodobniej drewniany. Kościół natomiast od początku był ceglany i mierzył około 18 metrów długości, 8 szerokości i 12 wysokości. Był jedną z pierwszych murowanych budowli w Toruniu.
Po włączeniu w latach 50. XIII wieku terenu klasztoru w obszar miasta Torunia, powiększono kościół i zbudowano murowany klasztor. Kościół był dużo większy, dwunawowy i z prezbiterium.
Druga połowa XIV wieku dała kolejne przebudowy i doprowadziła do dzisiejszej formy świątyni – halowej i trójnawowej z prezbiterium.
Kościół jest arcydziełem średniowiecznego budownictwa franciszkańskiego w Polsce.
34
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Świątynie i budowle
25 Kościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła od
początku budowany był jako świątynia parafialna dla Nowego Miasta Torunia. Jego fundatorem był zakon krzyżacki, który traktował świątynię także jako kościół zamkowy. Kościół wybudowany został według projektu niestety nieznanego nam, wybranego przez zakonników architekta, który stworzył dzieło uznawane przez licznych badaczy za jedno z najdoskonalszych europejskich dzieł architektury gotyckiej. Kościół, wybudowany z materiałów pochodzących z cegielni krzyżackiej, wzniesiono na tradycyjnym planie dwóch prostokątów (prezbiterium i nawy), zmodyfikowanym w części chóru. W przęsło nawy głównej od zachodu wbudowano czworoboczną wieżę. Piękna sylwetka świątyni ozdobiona została efektem kolorystycznym, który osiągnięto za pomocą glazurowych żółtych i zielonych cegieł dekoracyjnych na ścianach wnętrza i elewacji. Nowością na terenie Torunia była forma bazylikowa kościoła, a mianowicie nawa główna od początku była wyższa od naw bocznych. Pierwszy etap budowy rozpoczął się w 1309 roku, a końcowy, dający dzisiejszy obraz świątyni, trwał do pierwszej połowy XV wieku.
35
Świątynie i budowle
25
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
36
Świątynie i budowle
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy powstał wskutek przebudowy dawnego ratusza nowomiejskiego, który bardzo ucierpiał w czasie bombardowania miasta w 1813 roku. Nie najlepszy stan – zwłaszcza fasady – budynku, zmusił do jego rozbiórki i wzniesienia nowego.
Forma kościoła powstała w stylu arkadowym zwanym Rundbodenstil, co czyni ten budynek oryginalnym na tle architektury Torunia. Miesza bowiem motywy ze sztuki romańskiej, bizantyjskiej, wczesnochrześcijańskiej i wczesnorenesansowej.
Kościół oddano do użytku dnia 31 października 1824 roku.
37
Świątynie i budowle
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Kościół garnizonowy pierwotnie był świątynią ewangelicką. Napływ dużej ilości pruskiej kadry oficerskiej, żołnierzy wraz z rodzinami, związany z rozbudową twierdzy Toruń w drugiej połowie XIX wieku, przyniósł potrzebę wybudowania nowego kościoła. Już w 1894 roku przystąpiono do prac ziemnych, a inwestycja miała wymiar rządowy – kierowana była przez Wydział Budowlany Ministerstwa Wojny w Berlinie. Ono też zdecydowało o lokalizacji kościoła.
Idealnym miejscem okazał się główny plac budowanej wówczas dzielnicy Wilhelmstadt – przewidzianej do zasiedlenia przez kadrę wojskową. Drugim powodem było nawiązanie do istniejącej tam od XIV wieku kaplicy pod wezwaniem św. Katarzyny, którą rozebrano w 1814 roku podczas prac fortyfikacyjnych. Plan kościoła, obecnie pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej, oparto na rzucie krzyża łacińskiego z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium, jedną wieżą od strony północno-zachodniej i sygnaturką na skrzyżowaniu korpusu nawowego i transeptu. Kościół wybudowano z cegły, a detale architektoniczne wykuto w piaskowcu.
Zastosowano także żelazo i beton.
Oficjalnego poświęcenia świątyni dokonano dnia 21 grudnia 1897 roku w obecności samego cesarza Wilhelma II. Do lat 20. XX wieku kościół służył ewangelikom. Po przyłączeniu Torunia do Polski (18 stycznia 1920) przeszedł on w ręce polskich władz wojskowych, a konsekrację kościoła powtórzono w obrządku rzymskokatolickim.
38
Budynki użyteczności publicznej
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Po prawej stronie Wisły istniał od 1879 roku jedynie przystanek kolejowy, który w 1888 roku stał się murowanym dworcem kolejowym
– Dworcem Miasto.
39
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Budynki użyteczności publicznej
Dworzec kolejowy na lewym brzegu Wisły istniał praktycznie od momentu wjazdu do Torunia pierwszego pociągu w roku 1861.
Początkowo był zapewne drewnianą budowlą, którą bardzo szybko – bo praktycznie równocześnie z pracami przy moście żelaznym (oddanym do użytku w 1873 roku) – zaczęto modernizować w „duchu” murowanym. Był on,
podobnie jak dziś, podstawowym punktem komunikacji kolejowej.
40
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Budynki użyteczności publicznej
Szkoła Przemysłowa, wzniesiona w latach 1905-1907,
na terenie pomiędzy obecnymi ulicami Wały gen. Władysława Sikorskiego a Fosą Staromiejską.
Dnia 16 maja 1881 roku położono kamień węgielny pod nowy gmach dla Towarzystwa Naukowego i muzeum, na wcześniej zakupionej parceli przy ulicy Wysokiej 66 (obecnie nr 16).
41
Budynki użyteczności publicznej
Straż pożarna praktycznie nie istniała w Toruniu jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku – na wieży ratuszowej czuwał obserwator, a do gaszenia dość częstych wówczas pożarów angażowana była ludność cywilna. Mimo wielu zmian i unowocześnienia opieki przeciwpożarowej w mieście i na jego przedmieściach w drugiej połowie XIX wieku dopiero w 1901 roku rozpoczęto budowę murowanego i nowoczesnego budynku Miejskiej Straży Pożarnej, której główna siedziba istnieje do dnia dzisiejszego.
Dramatyczną wręcz sytuację miał urząd sądu okręgowego, który nie posiadał własnego budynku i jeszcze w końcu lat 90.
XIX wieku zajmował pomieszczenia ratuszowe, mimo że do budowy gmachu sądu przymierzano się już w latach 80. XIX wieku. Razem z drugim sądem i aresztem miał tworzyć zamknięty kompleks. Ostatecznie wzniesiono go dopiero w 1900 roku.
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
42
Budynki użyteczności publicznej
Wodociągi Miejskie były niejako efektem modernizacji i budowy nowej sieci wodociągowej w Toruniu. Prace zakończono w 1894 roku po wcześniejszym uruchomieniu ujęcia na Bielanach.
Obecny obraz poczty zawdzięczamy projektowi z 1892 roku.
Widoczna na części pocztówek wieża telegraficzna rozebrana została podczas II wojny światowej.
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
43
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Bramy i baszty
W 1432 roku zakończono budowę Bramy Mostowej.
Unowocześniono ją później i przystosowano do użycia broni palnej. U jej wylotu zbudowano drewniany most na Wiśle w 1500 roku. Do momentu jego powstania zwana była Przewoźną lub Promową.
W pierwszej połowie XIX wieku, w związku z nowymi potrzebami twierdzy, nastąpiły kolejne częściowe przebudowy bramy.
44
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Bramy i baszty
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Bramy i baszty
Zapis z „Gazety Toruńskiej” z roku 1884 wskazuje na datę zburzenia:
„Brama św. Katarzyńska w Toruniu już prawie rozebrana i wnet zniknie zupełnie. Nazwano ją od kościoła, który dawniej stał tam w pobliżu [...]”
Brama św. Katarzyny była czworoboczną, przykrytą namiotowym dachem z zarysowanymi blendami budowlą.
45 Brama Klasztorna, nazywana często Bramą
Ducha Św., wzniesiona była z cegły i wchodziła w skład systemu średniowiecznych obwarowań Torunia.
46
Bramy i baszty
Krzywa Wieża zdobi Toruń ku uciesze mieszkańców i turystów do dziś.
To prosta obronna baszta, która jako trójścienna była otwarta od strony miasta. W jej bocznych ścianach przebiegał ganek strażniczy łączący ją z murami obronnymi.
Z racji wznoszenia muru niskiego i międzymurza (najwcześniej w wieku XV) konieczne było podniesienie muru wysokiego. Budowa wspomnianego międzymurza i niskiego muru w konsekwencji dawała także konieczność przebudowy baszt, co polegało głównie na ich podwyższaniu. Krzywa z racji piaszczystego i gliniastego gruntu wieża dość szybko zaczęła się odchylać od pionu, najprawdopodobniej już w średniowieczu.
Dzisiejsze odchylenie sięga prawie półtora metra. W wieku XVIII baszta przestała pełnić funkcje obronne.
Zamknięto ją wówczas czwartą ścianą i przeznaczono na karcer żeński.
W wieku XIX była tam kuźnia, a od jego połowy baszta miała przeznaczenie mieszkalne.
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
47
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Bramy i baszty
Baszta Gołębnik mierząca blisko 20 metrów wysokości jest najwyższym punktem średniowiecznych murów nadwiślańskich, dzisiaj zdobiącym je między bramami Klasztorną i Żeglarską. Była to zamknięta baszta, wzniesiona na bazie prostokąta.
W XIX wieku przebudowano ją na mieszkania. Obecna nazwa baszty pochodzić może od umieszczonych na niej haków do półek dla gołębi pocztowych, które wykorzystywane były w przeszłości do komunikacji wojskowej.
Baszta Koci Łeb to jedna z dziewięciu zachowanych baszt obronnych Torunia znajdująca się przy ulicy Podmurnej 74. Jej obecny wygląd jest wynikiem prac jakie przeprowadzono w 1907 roku. Około roku 1500 została przebudowana z gotyckiej baszty na niską basteję na planie ¾ koła. Czas jej powstania łączy się z budową barbakanu przy Bramie Chełmińskiej w latach 1449-1450.
48
Bramy i baszty
Baszta Koci Ogon, znajdowała się w północno-zachodnim narożniku murów miejskich. Niestety w latach 70. i 80. XIX wieku, m.in. w celu uzyskania przestrzeni pod rozbudowę miasta, władze pruskie zdecydowały się rozebrać znaczną część średniowiecznych murów wraz z bramami i basztami. Rozbiórce poddano zachodni, północny i wschodni odcinek umocnień, pozostawiając jedynie mur nadwiślański. W ten sposób nie tylko baszta Koci Ogon zniknęła z przestrzeni miasta, ale także bramy Chełmińska i Starotoruńska.
Brama Chełmińska
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
49
Zamek krzyżacki
Praktycznie od momentu wprowadzenia podziału ziem na komturstwa (około 1250) Krzyżacy uznali za konieczne przebudowanie swojej toruńskiej siedziby. Właśnie wtedy rozpoczęto budowę zamku murowanego, która trwała aż do końca XIV wieku.
50
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Mimo świetnie rozbudowującego się zamku sytuacja polityczna w kraju zmieniła jego znaczenie. Rok 1454 przyniósł początek wojny trzynastoletniej, która wybuchła na skutek inkorporacji Prus do Polski.
Toruń był inicjatorem buntu miast pruskich i już 7 lutego 1454 roku mieszczanie toruńscy podjęli atak na zamek. Ówczesny komtur Albrecht Kalb poddał zamek 8 lutego 1454 roku. Po zwycięstwie mieszczanie przystąpili do niszczenia zamku. Z czasem Rada Miasta Torunia podjęła decyzję, by pozostałości zamku stały się miejscem wysypywania śmieci.
W latach 60. XX wieku przeprowadzono konserwatorskie prace, które zabezpieczyły teren zamkowy do obecnego stanu.
Zamek krzyżacki
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Park Miejski
51 Od 1817 roku zaczęto modernizować i nadawać kształt regularny
drodze, którą znamy obecnie jako ulicę Bydgoską. Od 1822 roku teren należący do Cegielni Miejskiej (w okolicach ulicy Stanisława Przybyszewskiego) zaczęto przygotowywać do stworzenia parku krajoznawczego, zwanego Parkiem Cegielnia. Proces tworzenia regularnych założeń parkowych był kontynuowany w drugiej połowie XIX wieku, a w 1886 roku połączył ze sobą Lasek Cegielnia (Ziegelei Wäldchen) z parkiem przy Cegielni (Ziegeleipark) w jeden układ parkowy.
Jeszcze na początku XX wieku park zwany był Laskiem albo Cegielnią.
Ostatecznie został on ukształtowany w latach 20. XX wieku i stał się największym, bo aż trzydziestohektarowym, krajobrazowym parkiem miejskim typu angielskiego w tej części Europy.
52
Park Miejski
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
53
Park Miejski
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
54
Wisła
55
Wisła
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
56
Wisła
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
57
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Wisła
Wraz z powstaniem kolei i dotarciem pociągów do Torunia pojawiła się także potrzeba masywnego i konkretnego mostu, który utrzymałby przeprawę kolejową. Do dziś działający most żelazny od początku pomyślany był jako kolejowo-drogowy. Jego budowę zakończono latem 1873 roku – oficjalnego otwarcia dokonano 14 sierpnia. Most zdobią cztery filary. Na trzonach filarów zamieszczone były, do lat 20.
XX wieku, plakiety ze scenami historycznymi oraz posągi: założycieli Torunia mistrza krajowego Hermanna Balka i wielkiego mistrza krzyżackiego Hermanna von Salzy od strony miasta oraz króla Prus Fryderyka II i cesarza Wilhelma I od strony Kępy Bazarowej.
58
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Wisła
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce Przedmieścia
Przedmieście Bydgoskie
Obecne Przedmieście Bydgoskie ukształtowało się dopiero w XIX i na początku XX wieku. W średniowieczu i okresie nowożytnym tereny te obfitowały w piękne ogrody mieszczan z willami, rzeźbami i fontannami. Wówczas obszar późniejszego Bydgoskiego Przedmieścia nazywany był Przedmieściem Starotoruńskim i znajdował się na zachód od wylotowej Bramy Starotoruńskiej. Po 1872 roku rozkwit i rozbudowa dzielnicy nabrały tempa. Rozwój widoczny był głównie wzdłuż wiodącej ulicy, dziś nazywanej Bydgoską – zaczęto ją modernizować i nadawać jej kształt regularnej ulicy już w 1817 roku. Na terenie przedmieścia powstawały przedsiębiorstwa budowlane i tartaki. Budynki mieszkalne budowane były w zabudowie szachulcowej, dopuszczanej w rejonie twierdzy. Plan zabudowy terenu stworzono w 1889 roku. Wytyczono wówczas linię zabudowy i określono ogólne wysokości budynków. Nowy porządek uregulowano według istniejącego już głównego traktu. Na północ od ulicy Bydgoskiej wyznaczone zostały dwie równoległe ulice, późniejsze Adama Mickiewicza i Władysława Broniewskiego. W 1890 roku, czyli jeszcze przed wprowadzeniem pierwszych tramwajów do naszego miasta (1891 – tramwaje konne, 1899 – tramwaje elektryczne), po porozumieniu Zarządu Królewskiej Fortyfikacji, miasta i wykonawcy z Berlina doszło do podpisania umowy, której efektem było torowisko tramwajowe z Bydgoskiego Przedmieścia do Dworca Miasto, oraz wybudowanie zajezdni tramwajowej przy obecnej ulicy Henryka Sienkiewicza.
Ulica Adama Mickiewicza 59
Przedmieścia
Przedmieście Bydgoskie
Ulica Fryderyka Chopina
Drewniany obiekt typowy dla architektury parkowej. Powstał w Toruniu w 1843 roku. Swą popularną nazwę zawdzięcza charakterystycznemu kształtowi. Początkowo stał przy skrzyżowaniu obecnych ulic Bydgoskiej i Al. 500-lecia. W 1891 roku został przeniesiony na skwer na rozwidleniu ulic Chopina i Bydgoskiej, lecz na skutek budowy torowisk tramwajowych wrócił w pobliże swojej pierwszej lokalizacji.
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
60
Przedmieścia
Przedmieście Bydgoskie
61
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Ulica Henryka Sienkiewicza Ulica Marii Konopnickiej
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
62
Przedmieścia
Przedmieście Chełmińskie
Na północ od murów miasta, wzdłuż drogi chełmińskiej i gdańskiej już w średniowieczu rozciągało się największe przedmieście toruńskie zwane Przedmieściem Chełmińskim już w XIII wieku. Do dziś nie zachowały się niestety ani układ ulic, ani średniowieczna zabudowa przedmieścia. Uległy one zniszczeniom głównie w czasie wojny trzynastoletniej w XV wieku, wojen polsko-szwedzkich w wieku XVII i XVIII oraz w czasie wojen napoleońskich i rozbudowy twierdzy w wieku XIX. Rozbudowa twierdzy i przedmieść przyciągała robotników budujących fortyfikacje oraz nowych obywateli miasta. W przypadku Chełmińskiego dość luźną zabudowę mieszkalną, głównie jednopoziomową, skoncentrowano zdecydowanie przy ulicy Szosa Chełmińska.
Przedmieścia
Przedmieście Mokre
Już w XIII i XIV wieku na północ i wschód od Przedmieścia Chełmińskiego rozciągały się osady Wielkie i Małe Mokre, obecnie nazywane Mokrem. Znajdowały się tam głównie ogrody warzywne, winnice oraz grunty uprawne. Większość mieszkańców uprawiała rolę, hodowała bydło lub trudniła się rzemiosłem. Działała tam kuźnia.
Miejsce to było również schronieniem dla biedoty, włóczęgów oraz uciekinierów. Dnia 1 kwietnia 1906 roku wsie Wielkie i Małe Mokre włączono w granice administracyjne Torunia. Dopiero od tego czasu obszar ten określać można jako nowe przedmieście zwane dziś Mokrem.
Szosa Chełmińska
Ulica Grudziądzka
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
63
Pocztówki wielowidokowe
64
Pocztówki wielowidokowe
Toruńskie drogi na muzealnej pocztówce
Wszystkie powyższe informacje możecie poszerzyć Państwo przy lekturze katalogu autorstwa Katarzyny Pietruckiej, Pozdrowienia z Torunia
Pocztówki widokowe
ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu,
wydanego w 2019 roku przez Muzeum Okręgowe w Toruniu
Tom I (koniec XIX w. – 1919 r.)
Pozdrowienia z Toruni a
POCZTÓWKI WIDOKOWE
ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu
Muzeum Okręgowe w Toruniu prowadzi badania naukowe od wielu lat. Jednym z ostatnich jest katalog pocztówek znajdujących się w zbiorach Muzeum.
Z naszego doświadczenia wynika, że najstarsze pocztówki od zawsze cieszyły się wielkim zainteresowaniem.
Świadczą o tym liczne potrzeby prelekcji, pokazów organizowanych przy wszelkich imprezach muzealnych oraz wystaw, itp. Zbiory Muzeum Okręgowego w Toruniu bezpośrednio związane z widokówkami są bogate i same w sobie narzucały konieczność zrobienia katalogu, który pokazałby piękno owych pocztówek, ale i piękno naszego miasta. Dodatkowym atutem jest rzetelność katalogowa, która dokładnie opisuje i wizualizuje każdą z
prezentowanych pocztówek dlatego katalog ma wersję albumową.
Po selekcji skatalogowane zostały wyłącznie widokówki bezpośrednio dotyczące Torunia. Z racji ilości zbiorów muzealnych konieczne było podzielenie katalogu na tomy – obecny dotyczy czasu pruskiego – dla Torunia chronologia zamyka się więc w 1919 roku. Katalog obejmuje ponad 1000 not wraz z pocztówką prezentowaną w formie wiernej.
66 Pozdrowienia z Torunia
Pocztówki widokowe
ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu
Katalog
Ponad 400stronicowy katalog posiada 18 rozdziałów, z których 15 ma niezbędne opisy wprowadzające i opowiadające historię poszczególnych widoków od czasów najwcześniejszych do momentu wydania pocztówki. Dość przypadkowo prezentowane są także odwrocia pocztówek – jest to zamiar przede wszystkim plastyczny, jednak ma także znaczenie merytoryczne. Z racji dużej ilości widokówek nie mogliśmy pokazać awersu i rewersu, dlatego cieszy choć minimalna forma zaprezentowania unikatowych niejednokrotnie rewersów ówczesnych pocztówek.
67 Pozdrowienia z Torunia
Pocztówki widokowe
ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu
Katalog
68 Pozdrowienia z Torunia
Pocztówki widokowe
ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu Katalog
Katalog tematycznie podzielono na 18 rozdziałów z racji tak bogatej różnorodności tematycznej. Większość z nich ma podrozdziały ponieważ nie sposób było merytorycznie skatalogować wielu obiektów bez
przyporządkowania ich ogólnemu zagadnieniu.
PANORAMY TORUNIA posiadają widoki z rozbiciem na panoramy Starego oraz Nowego Miasta Torunia jak i panoramy wspólne (Starego i Nowego Miasta Torunia)
ULICE pokazują Rynek Staromiejski, ulicę Szeroką, Żeglarską, Chełmińską, Łazienną, Mostową, Mikołaja Kopernika, Rynek Nowomiejski, ulicę Królowej Jadwigi, św.
Katarzyny, św. Jakuba, Prostą i Warszawską PLACE podzielono na Teatralny, Mariana Rapackiego i św. Katarzyny
ŚWIĄTYNIE prezentują najważniejsze kościoły w mieście - bazylikę katedralną pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, kościół pw.
św. Jakuba Apostoła, kościół pw.
Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, kościół pw. Ducha Św., kościół pw. św.
Katarzyny Aleksandryjskiej, kościół pw. św.
Szczepana, kościół staroluterański i kościół pw.
Trójcy Św.
69 Pozdrowienia z Torunia
Pocztówki widokowe ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu
Katalog
BUDOWLEI OBIEKTY do których zaliczyliśmy: Ratusz Staromiejski, Teatr Miejski, Dwór Artusa, Dwór Mieszczański i baszta Wartownia BRAMY (Klasztorna (Ducha Św.),Mostowa, św. Katarzyny)
BASZTY (Krzywa Wieża, Gołębnik, Koci Ogon, Koci Łeb) ZAMEK KRZYŻACKI
BUDYNKI UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ, z których prezentowane na widokach to: Szkoła Przemysłowa, Królewskie Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie, Królewski Katolicki Instytut Przygotowawczy, Królewskie Katolickie Seminarium Nauczycielskie, sądy, posterunki, komendy, banki, poczta, kliniki, szpitale, Wodociągi Miejskie, hotele, gospody, restauracje, sklepy, zakłady usługowe, Muzeum w Toruniu
DWORCE KOLEJOWE (Dworzec Główny i Dworzec Miasto)
POMNIKI (w większości nieistniejące) - Mikołaja Kopernika, Flisaka, Poległych, Bismarcka, Wilhelma I
WISŁA zawsze miała duże znaczenie w naszym mieście dlatego przyporządkowano jej różne zagadnienia: most kolejowy, most drewniany, most pontonowy, przeprawy i przystanie promowe, żegluga i rekreacja na Wiśle, nabrzeże, Kępa Bazarowa
PARK MIEJSKI, który kształtował się w omawianym czasie pruskim został bardzo barwnie i unikatowo zobrazowany wówczas przez wielu wydawców PRZEDMIEŚCIA pokazują bogactwo kolorowych widoków przybliżając nam przedmieścia: Bydgoskie, Chełmińskie i Mokre
WOJSKO i twierdza Toruń odgrywało bardzo ważną rolę w życiu XIX wiecznego Torunia – stąd bogata kolekcja pocztówek zaprezentowanych w katalogu POCZTÓWKI OKOLICZNOŚCIOWE
POCZTÓWKI OBYCZAJOWE POCZTÓWKI RODZAJOWE POCZTÓWKI SATYRYCZNE POCZTÓWKI WIELOWIDOKOWE
Na zakończenie – co cenne i dość nowatorskie to wykazy: wydawców i nakładców oraz ich znaków firmowych, ulic z tłumaczeniem nazw z niemieckich, nazw własnych. Nie brak oczywiście skrótów i bibliografii.
Pozdrowienia z Torunia
Pocztówki widokowe ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu
Katalog
71 Pozdrowienia z Torunia Pocztówki widokowe ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu
Katalog
Pozdrowienia z Torunia Pocztówki widokowe ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu
Katalog
72
