Problemy Romantyzmu na Zjeździe Młodzieży Polonistycznej

Samuel Sandler

Problemy Romantyzmu na Zjeździe

Młodzieży Polonistycznej

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 42/1, 339-344

PROBLEM Y ROMANTYZMU

N A ZJEŹD ZIE MŁODZIEŻY PO LONISTYCZNEJ

W dniach od 18 do 22 marca 1951 r. toczyły się w e W rocławiu obrady Piątego Zjazdu N aukowego M łodzieży Polonistycznej, poświęconego proble­ m atyce rom antyzm u. Zarówno swym dorobkiem, ogólną w ym ow ą przedm iotu obrad, jak też charakterem ideowym znaczenie tego zjazdu wykracza poza granice wąskiego bądź co bądź kręgu zagadnień sam okształceniowych m łodzieży polonistycznej.

Gdy w roku 1946 młodzież polonistyczna wznowiła tradycję zjazdów n au ­ kowych, zarysow ały się przed nią dwie wyraźne drogi: albo poprzestać na cia­ sno pojętym „sam okształceniow ym ” kierunku zjazdów, przynosić jakieś w y ­ cinkowe, przyczynkarskie uzupełnienie do przyswajanej „na codzień” tra d y ­ cyjnej w iedzy o literaturze (w praktyce sprowadzało się to do adoracyjnej p o ­ staw y wobec określonych kierunków nauki burżuazyjnej), albo w łączyć się do trudnej, ideowej walki o nową wiedzę o literaturze.

W praktyce zjazdowej ostatnich pięciu lat obie naszkicowane tendencje ścierały się ze sobą z różną siłą, jednakże dynam ika zjazdów, dość wiernie ch a­ rakteryzująca ewolucję młodzieży polonistycznej, świadczyła o coraz śm ielszym odrzucaniu burżuazyjnej m etodologii w badaniach literackich, o coraz śm iel­ szym dem askowaniu jej bankructwa.

Doroczne zjazdy stanow iły etapy walki z formalizmem, wulgarnym so- cjologizmem, z eklektyzm em wreszcie, m ającym i odegrać rolę opoki przed wzm agającą się ofensyw ą ideologiczną postępowej m łodzieży.

Niew ątpliw ie przełom dokonany był na Czwartym Zjeździe warszawskim (grudzień 1949 r.), poświęconym literaturze dwudziestolecia m iędzywojennego. Siedem prac o am bicjach marksistowskich, wygłoszonych na tym zjeździe, dyskusja nad nimi — w ykazały naocznie, jak biegunowo przesunęła się p łasz­ czyzna dyskusji, która z gruntu walki o m etodę przeniesiona została na p ła ­ szczyznę walki o pełną poprawność m arksistowskiej interpretacji dzieł lite ­ rackich.

Na podstaw ie doświadczeń Czwartego Zjazdu, pozwalających z op ty m iz­ mem spoglądać n a jd a lsz e dojrzewanie ideowe i naukowre m łodzieży p olon i­ stycznej, zrodziła się inicjatyw a przygotow ania następnego zjazdu naukowego, poświęconego skomplikowanej problem atyce polskiego rom antyzm u, a zw ła­ szcza twórczości M ickiewicza i Słowackiego. Młodzi, postępow i badacze lit e ­ ratury na dobrą sprawę nie mieli tu w łaściwie poprzedników; równocześnie zaś musieli przebijać się przez dział historii literatury najbardziej chyba zafał­ szowany przez naukę burżuazyjną. Na tym w iększe podkreślenie zasługuje

340

fakt, że ostatni zjazd zgromadził niebyw ałą dotąd liczbę 15 referatów o am b i­ cjach marksistowskich.

N a zjeździe w ygłoszono w porządku chronologicznym następujące re­ feraty:

18 III: Stanisław K u s z e w s k i , Henryk O ls z e w s k i, Jacek T r z n a d e l (W roc­ ław): M ickiewicz w „ Trybunie L udów ” .

Janusz M a c ie j e w s k i, Zbigniew Ź a b ic k i (Łódź): Poprzednicy rom an­

tycznego przełomu.

19 III: Mateusz D z i e w i s z , Stanisław K a s z y ń s k i , Zenona M a c u ż a n k a , Zo­ fia S z p r o k o f f (Łódź): W alka romantyków z klasykam i.

Sławomir K r z e m ie ń (Warszawa): Mochnacki jako teoretyk wczesnego

romantyzmu polskiego.

Hanna K ir c h n e r , Ryszard P r z y b y l s k i , Jan S ie k ie r a (Warszawa):

Postępowe oblicze wczesnego romantyzmu.

20 III: Maria O ls z a n ie c k a (Warszawa): „Poganka” N arcyzy Żmichowskiej. K rystyna L e ś n ie w s k a , Alina W it k o w s k a , Marek P i e c z y ń s k i (W ar­ szawa): Próba interpretacji „P ana Tadeusza” .

21 III: Leszek C y r z y k , W ładysław P i e c z o n k a , Edward P o c h r o ń , Edm und W o j n a r o w s k i (Kraków): O „ H orsztyńskim ” .

Jerzy S k ó r n ic k i (Kraków): „ F an tazy” .

W iesława O t to (Kraków): D ram at historyczny Słowackiego „Złota

Czaszka” .

Tomasz W e is s (Kraków): Z zagadnień realizm u w twórczości Słowac­

kiego (postać bohatera typowego).

22 III: Antonina B a r t o s z e w i c z , Maria K ę d z ie r s k a , Teresa S k u b a la n k a , Barbara W e b e r (Toruń): Próba interpretacji „N ieboskiej kom edii” . Teresa P o la k ó w n a , W anda W ie w ió r a , Ryszard K o n ic z e k (Poz­ nań): Główne problemy polskiego romansu historycznego w latach 1 8 1 5 -1 8 3 0 .

Leokadia В a n a s z k i e w i c z , W ładysław P i e t r u c z u k (P. W. S. P. Łódź): N ow y program historii literatury polskiego romantyzmu na tle

programów dwudziestolecia międzywojennego.

Sławomir R o g o w s k i (Toruń): M ickiewicz jako krytyk literacki (,,P rzed­

mowa” do „Ballad i romansów” ). *

Rezygnując z góry z bardziej szczegółowego przeglądu w szystkich refe­ ratów w ygłoszonych na zjeździe (większość z nich udostępnią nam pism a lite ­ rackie i osobne w ydanie wyboru referatów lub obszernych fragm entów), pragnę poprzestać tylko na zwięzłym przeglądzie zagadnień rom antyzm u, zarysow anych podczas obrad wrocławskich. •

N ajznam ienniejszą zapewne cechą zjazdu była zaawansowana dojrzałość ideow a uczestników, głębokie wchłonięcie przez nich nowego doświadczenia społecznego ostatnich lat i m iesięcy, świadom ość podniesienia się w Polsce w alki klasowej na w yższy etap i zw iązanych z tym zadań walki o nowe oblicze narodu polskiego, przekształcającego się w naród socjalistyczny, zrozumienie konieczności nowej oceny naszej tradycji kulturalnej, w ydobycia z naszej

przeszłości tego, co najbardziej wartościowe, docenienia potrzeby wchłonięcia przez nową kulturę socjalistyczną postępow ych, twórczych wartości m inionych czasów.

Zrozumienie ty ch prawd ugruntowane było na głębokim przyswojeniu w skazań klasyków marksizmu i przywódców polskiej klasy robotniczej. Raz po raz podstaw ą konkretnych dociekań b yły wnioski oparte na sform ułowa­ niach zaw artych w pracach Stalina o językoznaw stwie lub w ysnu tych z tez referatu P rezydenta Bieruta, wygłoszonego na Szóstym Plenarnym Posiedzeniu КС P Z P R , przede w szystkim z ustępów analizujących proces kształtow ania się narodów burżuazyjnych i socjalistycznych, oraz z rozważań o postępowej tradycji przeszłości.

W yrazem atm osfery panującej na zjeździe było otwarcie obrad referatem 0 p ub licystyce Mickiewicza w T r y b u n i e L u d ó w , napisanym przez zespół studentów wrocławskich, w którym autorzy dokonali gruntownej rewizji bur­ żuazyjnych poglądów na ten etap twórczej działalności pisarskiej poety.

O trzym aliśm y wierny obraz Mickiewicza — rewolucyjnego dem okraty, b o ­ rykającego się z ograniczonym punktem widzenia swej klasy. Praca o M ickie­ w iczu — redaktorze T r y b u n y L u d ó w , demaskująca zakłam anie burżuazyj­ nych, a w tym i prawico w o-socjalistycznych interpretatorów, potwierdziła raz jeszcze starą prawdę Lenina, który pisał: „K lasy uciskające nieustannie prze­ śladow ały wielkich rew olucjonistów za ich życia, na nauki ich odpow iadały dziką wściekłością, szaloną nienawiścią, niepoham owaną powodzią kłam stw 1 oszczerstw. Po ich zgonie usiłuje się z nich uczynić nieszkodliwe obrazy św ięte, kanonizować ich niejako, otoczyć pewną sławą ich im ię w celu »pocieszenia« i ogłupienia klas uciskanych, wyjaławiając treść rewolucyjnej teorii, p rzy tę­ piając jej ostrze rewolucyjne, trywializując ją ” {Państwo a rewolucja).

*

Najwszechstronniej naświetlona została na zjeździe problem atyka n a ­ rodzin polskiej literatury rom antycznej, jej genezy, źródeł klasowych i in sp i­ racji ideowej. Na rozwikłaniu tych bardzo skom plikow anych i trudnych zagad ­ nień skupiło uwagę aż sześć zespołów autorskich i indyw idualnych referatów. Praca o poprzednikach rom antycznego przełomu zawierała płodną próbę przeglądu literatury bezpośrednio poprzedzającej w ystąpienie rom antyków i w ykazanie jej zróżnicowanych tendencyj ideow ych, wbrew dotychczasowej historii literatury, która podciągała produkcję literacką tego okresu pod jeden strychulec sentym entalizm u, „prerom antyzm u” lub wreszcie „epoki przej­ ściow ej” .

D alsze rozwinięcie tych zagadnień przyniosły referaty: Walka rom an ty­

ków z klasykam i, Postępowe oblicze wczesnego romantyzmu, Mochnacki jako k ry ­ tyk i teoretyk wczesnego romantyzmu i Wczesny romans historyczny.

Z referatów tych na szczególne wyróżnienie zasługuje praca o p ostęp o­ w ym obliczu rom antyzm u, zawierając nowatorskie ujęcie twórczości p oszcze­ gólnych poetów rom antycznych, oparte o dobrze przem yślaną dokum entację m ateriałową.

Najbardziej chyba dojrzały m etodologicznie i erudycyjnie był referat na tem at Przem owy do Ballad i romansów Mickiewicza. Cenną pozycją naukow ą zjazdu była również próba interpretacji P ana Tadeusza, podjęta w oparciu o t o ­

342

czącą się dyskusję na tem at trwałych wartości w sztuce. Referat ten zawierał bardzo trafne sformułowania na tem at elem entów struktury id eow o-artystycz­ nej naszego wielkiego eposu narodowego. Jeśli uwzględnim y niezwykle złożony splot zagadnień interpretacji, które narzucają się przy analizie P an a Tadeusza, to przyznać trzeba, że autorzy dostarczyli wielu ciekawych spostrzeżeń i ujęć.

*

Młodzi i niem łodzi „życzliw i doradcy” nie szczędzili kiedyś (wolno już chyba mówić o tym , jako o „prehistorii” ) pouczeń i uwag na tem at bezradności m etodologii marksistowskiej w obliczu pełnego w yjaśnienia genezy i kształtu artystycznego dzieła literackiego; równocześnie pozostaw iali oni marksistom „w spaniałom yślnie” dziedzinę dociekań ideologicznych, zresztą zazwyczaj wulgarnie przez nich pojętych, oraz dziedzinę „społeczno-gospodarczych” relacji m iędzy treściam i dzieł literackich a rzeczywistością, słowem: wulgarny socjologizm .

W spomnienia te nasuw ały się ze szczególnym uporem, gdy słuchaliśm y na zjeździe krakowskich referatów analitycznych poświęconych poszczególnym utworom Słowackiego: Horsztyńslciemu, Złotej Czaszce oraz Fantazemu.

B yła to dobra szkoła precyzyjnej, wielostronnej analizy utworu literac­ kiego, uwzględniająca całą złożoność dzieła sztuki. Najpełniej da się to p ow ie­ dzieć zwłaszcza o referacie o H orsztyńskim , w którym, mimo pewnych usterek, ukazano z wuiikliwością bogactwo problem ów ideow ych i artystycznych tego dramatu.

Udowodnienie przez autorów, że Słowacki przedstawił w H orsztyńskim lud, m asy plebejskie jako siłę napędową ruchów rew olucyjnych, pozostanie bezsprzecznie jednym z cennych osiągnięć badań nad twórczością Słowackiego.

Najw iększą w artość referatu o F antazym upatruję w przezwyciężeniu całego balastu interpretacji biograficzno-psychologicznych, które w sposób nieprawdopodobny zaciem niały w burżiiazyjnej nauce klarowną wymówię tego dzieła, surowego oskarżenia warstw feudalno-kapitalistycznycli ówczesnej P o l­ ski, pięknego świadectw a przezwyciężenia „dekabryzm u” , ograniczoności re­ w olucji szlacheckiej, sugestywnego obrazu bohaterstw a rewolucjonistów p ol­ skich i rosyjskich.

W spomniane trzy referaty — jak i czwarty, syn tetyczn y, poświęcony zagadnieniom realizmu w twórczości Słowackiego, ściślej, problemom typow ego bohatera w jego dziełach — posiadają także niepoślednią wartość dzięki walnej rozprawie, jaką przeprowadziły z tzw. „w pływ ologią” , manierą „naukową” , która zwłaszcza w badaniach nad Słowackim doprowadziła do karykatury d o­ ciekania na tem at wzorów literackich poszczególnych utworów tego genialnego poety. Nie tak dawno historycy literatury nienajmniejszej miary nazywali

Horsztyńskicgo polskim Hamletem, Beniowskiego polskim Don Juanem itd. P rzy ­

m iotnik „polski” nie powinien nas łudzić: kosm opolityzm rozpierał się tu w szech­ władnie; rodzime źródła wielkiej poezji Słowackiego, bezpośrednie podniety jego twórczości: społeczne, ideologiczne, artystyczne, redukowano do w ym ia­ rów lilipucich.

A utorzy referatów w udokum entowany sposób rozbili te szkodliwe m ity naszej tradycyjnej polonistyki o „bluszczowmści” p oety i sprowadzili docieka­ nia nad wzorami literackim i, polskimi i obcym i, do właściwych wymiarów.

Zasługą ich jest, że uniknęli tryw ializacji zagadnienia przez jego proste zaprze­ czenie; uwzględnili istnienie w pływów , pokazali ich granice i — co w ażniej­ sze — podjęli śm iałą próbę ich w yjaśnienia, z czego dotychczas zazwyczaj re­ zygnowano.

Trafna była także próba interpretacji Nieboskiej K om edii Krasińskiego, podjęta przez zespół toruński. Referenci skupili główną uwagę na elem entach realistycznych utworu wykazując, że w nich szukać należy istotnych walorów tego dzieła. One sprawiają, że Krasiński z pozycji wroga wszelkich rewolucji ukazał jednak ich realne przyczyny społeczne i zdem askował ograniczoność rewolucji burżuazyjnej. I tutaj precyzyjna analiza pozwoliła dotrzeć do źródeł realizmu Krasińskiego, który — dzięki bogatem u doświadczeniu społecznemu i wskutek zaciekłej nienawiści do wszelkiej rewolucji — stał się w Nieboskiej w nikliwym dem askatorem swej klasy i ograniczoności m ieszczańskich rew olucjo­ nistów oraz obiektyw nie — głosicielem nieuchronności rewolucji ludowej.

*

Kazimierz W yka, który — jak wielu zresztą innych badaczy literatury — z uwagą i sym patią śledził przebieg obrad i obok Stefana Żółkiewskiego b ył jednym z najaktyw niejszych ich uczestników , powiedział w jednej z dyskusji, że zjazd przyniósł tak wiele, iż ośm iela do dalekosiężnych wym agań i „pretensji” .

Z tego stanowiska należy uznać, że jednym z najistotniejszych braków zjazdu było pom inięcie literatury krajowej okresu rom antyzm u. N iezupełnie, to prawda. Jeden referat poświęcony był analizie Poganki N arcyzy Żmichow- skiej. B yła to szczególnie dojrzała i odkrywcza praca. W ystarczy przypom nieć, jak bardzo po plotkarsku traktow ana była dotąd ta interesująca pisarka (zob. wstęp B oya do Poganki w B i b l i o t e c e N a r o d o w e j ) .

Z tego braku uczestnicy zjazdu zdawali sobie w pełni sprawę. Świadczy o tym np. fakt, że w dyskusji nad Poganką sporo czasu poświęcono literaturze krajowej, zanalizowano działalność krytyczną D em bowskiego, twórczość p u ­ blicystyczną Kam ieńskiego i Libelta, poezje Berwińskiego, Syrokomli, L enar­ towicza, wreszcie powieść ówczesną. Jednakże te doraźne uzupełnienia nie w y ­ pełniły i nie m ogły w ypełnić istotnej luki w problem atyce zjazdu.

Jak sądzę, nie było to przypadkowym niedopatrzeniem. Luka pow stała niew ątpliwie w skutek w yjątkowego zaniedbania badań nad literaturą krajową w tradycyjnej polonistyce. Sama dyskusja zjazdowa w ykazała ogromną zło­ żoność zjawisk w tej dziedzinie, niedostateczność pozytyw n ych danych. L ite ­ ratura krajowa okresu rom antyzm u wym aga jeszcze dość gruntownego prze­ dzierania się przez zapom niane utw ory, w ym aga poprawnej interpretacji róż­ nych tendencji artystycznych i orientacji ideologicznych. Tu tkw iły obiektyw ne trudności. Ale nie da się zaprzeczyć, że trzeba było podjąć próbę uporania się z nimi. N ow a nauka — to sformułowanie Engelsa przypom niał w podsum o­ waniu dyskusji Stefan Żółkiewski — to nowe fakty. Musi po nie sięgać młoda polonistyka, posiadająca am bicje kroczenia w awangardzie nowej, m arksistow ­ skiej nauki o literaturze.

Skupiając uwagę na najistotniejszych zagadnieniach zjazdu, warto za­ notow ać także referat z zakresu dydaktyki, opracowany przez studentów Państwowej W yższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi.

344

Praca ta, oparta na najnowszych osiągnięciach badaczy literatury, za ­ wierała sporo ciekawych sugestii i propozycji do rewizji programu nauczania literatury okresu rom antyzm u w szkole średniej.

Zdaje się, że podkreślenie znaczenia tego typ u referatu na zjeździe, k tó ­ rego większość uczestników to przyszli nauczyciele szkół średnich, nie w ym aga szczegółowego uzasadnienia.

*

Osiągnięcia naukowe zjazdu wrocławskiego to duży sukces m łodzieży, ale przede w szystkim trium f m arksistowskiego poglądu na św iat, jego m etod p o ­ znania. Jest jakiś głęboki patos w fakcie, że młodzi, początkujący badacze, wyłącznie niem al studenci drugiego i trzeciego roku studiów, podjęli — pierwsi bodaj w takiej skali — nowatorskie badania nad najtrudniejszą epoką naszej literatury. I pozytyw n e w yniki są, jak starałem się wykazać, niezaprzeczone.

Bez przesady m ożna powiedzieć, że wdele wniosków interpretacyjnych, ujęć i sform ułowań teoretycznych, wskazań zaw artych w referatach i dyskusjach w ejdzie do naszej w iedzy o literaturze jako now e czynniki. D latego te w yniki starałem się wyjaśnić. Ale wyw ód nie byłby p ełn y, gdybym pom inął źródło, z którego czerpali obficie autorzy płodnych naukowo prac zjazdowych, a m ia­ nowicie radziecką naukę o literaturze, która oddała m łodym naszym badaczom nieocenione usługi. Dowiedli tego liczni referenci, liczni uczestnicy dyskusji. I jeszcze jedno: Dojrzałość ideowa, św iatopoglądow a, pozwalała im z dużym stopniem poprawności korzystać z niew ątpliw ych osiągnięć badań literackich w przeszłości. Młodzi autorzy prac zjazdow ych dowiedli, że um ieją dokonać tam rzetelnego wyboru. Potrafili np. w yzysk ać cenne wnioski Juliusza K lei­ nera o politycznych, niepodległościowych akcentach G rażyny, a odrzucić fideizm, irracjonalizm; umieli — poprzestając na tym tylko przykładzie — oprzeć się na płodnym , udowodnionym twierdzeniu Stanisława Pigonia o powstaniu P ana

Tadeusza ,,w strefie ulew y i grzm otu” , w atm osferze walki społecznej i dojrze­

wania ideowego poety, a przejść mimo — jakże spóźnionej — apologii zaścianka szlacheckiego.

W rocławski zjazd m łodzieży polonistycznej pogłębił wśród niej niew ąt­ pliwie proces opanowania marksistowskiej m etody badania zjawisk literackich, dowiódł przede w szystkim , że coraz sprawniej operuje niezawodnym orężem poznania, jaki daje m arksistowski pogląd na św iat. Dowiódł, że młodzież p olo­ nistyczna coraz pełniej dojrzewa ideowo i św iatopoglądowo, że rozumie w iel­ kość poczynań naszych czasów, że potrafi twórczo współdziałać w tworzeniu kultury socjalistycznego narodu.