Zakaz reformationis in peius - realna gwarancja czy iluzja? : (przyczynek do kwestii charakteru gwarancji karno-procesowych w socjalistycznym procesie karnym)

Zbigniew Doda

Zakaz reformationis in peius - realna

gwarancja czy iluzja? : (przyczynek

do kwestii charakteru gwarancji

karno-procesowych w

socjalistycznym procesie karnym)

Palestra 18/4(196), 46-66

ZBIGNIEW DODA

Zakaz reformationis in peius — realna gwarancja

czy iluzja?

(P rzyczyn e k do k w e słii c h a ra k te ru g w a ra n c ji k a rn o p ro c e s o w y c h w socjalistycznym p ro ce sie ka rn ym )

Obowiązujące przepisy nie stwarzają żadnej możliwości „omi­ jania” ograniczeń — w zakresie realizacji zasady trafnej repre­

sji — związanych z obowiązywaniem zakazu reformationis in

peius. Decyduje o tym zarówno ustawowe określenie zasięgu dzia­ łania tego zakazu, jak i prawidłowa uoykładnia przepisów doty­ czących przyczyn korygowania orzeczeń. W szczególności orzecze­ nie kary zbyt łagodnej spowodowane działaniem zakazu nie sta­ nowi przyczyny uchylenia lub zmiany wyroku wydanego przez sąd skrępowany tym zakazem. Odmienne ujęcie pozbawia insty­ tucję zakazu reformationis in peius jakiegokolwiek realnego zna­ czenia.

1. UW AGI W STĘPN E

I. Od d aw n a u gru n to w an a jest opinia, że zakaz zm iany na gorsze (sy­ tu ac ji oskarżonego) jest doniosłą g w aran cją procesow ych up raw n ień os­ karżonego. R acje tej in sty tu cji wiążą się z zapew nieniem realności u p ra w ­ nieniu oskarżonego do zaskarżania orzeczeń. M otyw acyjna bow iem fu n k ­ cja in sty tu cji zakazu reform ationis in peius polega na w yłączeniu obaw y oskarżonego, że w sk u tek w niesienia przez niego środka odwoławczego dojdzie do pogorszenia jego sy tu acji.1

Na pierw szy rz u t oka sform ułow anie ty tu łu niniejszego a rty k u łu m o­ że nasuw ać w rażen ie jakiegoś nieporozum ienia. Jed n akże py tan ie z a w arte w ty tu le m a uzasadnienie em piryczne. N ależy je postaw ić z całą ostrością w zw iązku z p ew n y m zjaw iskiem na tle p ra k ty k i w noszenia rew izji n a d ­ zw yczajnych. K o n k retn ie chodzi o rew izje składane — ja k się to zw ykło eufem istycznie określać — „z pow odu uchy b ień sądu p ierw szej in stan cji, k tó ry c h n ie m ożna było skorygow ać w to k u in sta n c ji ze w zględu na b ra k rew iz ji p ro k u ra to ra ”.1 2 Ściśle m ówiąc, chodzi tu p o p ro stu o rew izje n a d

-1 Z ob. b liż e j K . M a r s z a ) : Z a k a z r e fo r m a tio n is i n p e iu s w n o w y m u s ta w o d a w s tw ie k a r n y m p r o c e so w y m , w a r s z a w a 1970, n r 55 i n a s t. o ra z p o w o ła n ą ta m l i t e r a tu r ę .

2 N ie k ie d y m ó w i się , że o rz e c z e n ie o u tr z y m a n iu w m o c y w y r o k u z a s k a rż o n e g o ty lk o n a k o rz y ś ć o s k a rż o n e g o z o s ta je z a s k a rż o n e re w iz ją n a d z w y c z a jn ą n a niekorzryć w y łą c z n ie „z p rz y c z y n f o r m a ln y c h ” .

N r 4 (196) Z a k a z refo rm a tio n is in peius 47

zw yczajne n a niekorzyść oskarżonych od w yroków w y dan ych przez sądy skrępow ane zakazem refo rm a tio n is in peius. W p ra k ty c e p rz y jm u je się, że tak ie zask arżen ia um ożliw iają w poszczególnych w ypad kach sp raw ie­ dliw e u k a ra n ie oskarżonego; dodajm y, że w ty m ko ntekście „sp ra w ie d li­ w e u k a ra n ie ” to ta k ie u k aranie, przed jak im chronił oskarżonego obow ią­ zujący in concreto zakaz reform a tio n is in peius. Założenie tego ro d zaju nasu w a zupełnie zasadnicze zastrzeżenia i w ątpliw ości.

P ra k ty k a om ijania ograniczeń zw iązanych z działaniem zakazu zm ia­ ny na gorsze w drodze ko rzystania z in sty tu c ji rew izji nadzw yczajnej u k sz ta łto w ała się dość daw no.3 N atom iast w ysłow ienie w pro st tezy o m oż­ liwości obchodzenia zakazu na tej drodze zn a jd u jem y bodaj dopiero w

znanej uchw ale Sąd u N ajw yższego z dnia 26.11.1965 r. VI K O 7/64.4 W te ­ zie sw ej SN p rz y ją ł m .in. tra fn y p o gląd o obow iązyw aniu zakazu re fo r­

m ationis in peius także w ted y, gdy sąd odw oław czy w sk u te k zaskarże­

nia ty lk o n a korzyść oskarżonego u ch y li w yrok sądu I in sta n c ji i zwróci spraw ę p ro k u ra to ro w i do uzupełnienia postępow ania przygotow aw czego. R ozstrzygającym a rg u m e n te m za przyjęciem tej — b y n ajm n iej nie oczy­ w istej (por. sform ułow ania a rt. 388 § 2 i 393 d.k.p.k.) — tezy było słusz­ ne podkreślenie, że odm ienna w y k ładn ia uczyniłaby in sty tu c ję zakazu

reform ationis in peius g w aran cją pozorną. J e st w szelako paradoksem ,

że a k c en tu ją c niedopuszczalność om ijania zakazu zm iany n a gorsze przy w y ko rzy stan iu m ożliw ości zw ro tu sp raw y do uzupełnienia postępow ania przygotow aw czego, SN w istocie w skazał inną drogę p row adzącą do tego celu. J a k b y na m arg in esie SN stw ierd za bowiem , co n astęp u je: „(...) u su ­ nięcie niezgodności w yników postępow ania k arn eg o (odm ienny obraz rze­ czyw istego czynu oskarżonego oraz inn a ocena p raw n a po u zup ełnieniu śledztw a z orzeczeniem sądu w y d an y m p rzy zachow aniu zakazu re fo r­

m ationis in peius, k a ra poniżej m inim um ustaw ow ego, k a ra niew spół­

m iern a w stosunku do rzeczyw istego czynu i stopnia zaw inienia) m ożliw e jest w drodze rew izji n ad zw y czajn ej.”

W śród au to rów z ab ierający ch głos w kw esti uchw ały V I K O 7/64 n ik t nie m iał w ątpliw ości, że w istocie chodzi o rozw iązanie dopuszczające w ogóle m ożliwość unicestw ien ia zakazu refo rm a tion is in p eius w ty ch w szystkich w ypadkach, w k tó ry c h w sposób rzeczyw isty ch ron i on o sk ar­ żonego przed surow szym u k aran iem . S tanow isko d o k try n y nie b yło tu jed nolite. Z jednej stro n y w y k ład n ię SN poddano k r y ty c e 5, a z d rugiej nie b ra k ło w ypow iedzi sy g n alizu jący ch w p raw dzie p e w n e w ątpliw ości, ale ostatecznie ap ro b u ją cy c h m ożliw ość om ijania zakazu refo rm a tio n is in

peius.6 3 z o b . n p . in f o r m a c ję w g lo sie H. R a j z m a n a (P iP n r 8—9 z 1962 r., s. 494—495). 4 O S P iK A n r 11 z 1965 r., poz. 238. 5 Z o b . J. P o t ę p a : G lo sa d o u c h w a ły SN w s p r a w ie V I KO 7/64, O S P iK A n r 11 z 1965 r., s. 513—514; W. D a s z k i e w i c z : P rz e g lą d o rz e c z n ic tw a SN (P ra w o k a r n e p ro c e so w e — 1965 r.), P iP n r 10 z 1966 r., s. 558; Z. D o d a : W s p r a w ie z a k r e s u z a k a z u r e fo r m a tio n is in p e iu s w w y p a d k u re w iz ji n a d z w y c z a jn e j, „ P a l e s t r a ” n r 10 z 1966 r., s. 66 i n a s t.; K . M a r s z a ł: Z a ­ k a z (...), jw ., s. 100 i n a s t. • Z o b . w sz c z e g ó ln o śc i g lo s y d o u c h w a ły SN w s p r a w ie V I K O 7/64: A. K a f t a l a (N P n r 11 z 1965 r., s. 1343 i n a s t.) o ra z J . H a b e r a (P iP n r 6 z 1966 r., s. 1098—1099).

48 Z b i g n i e w D o d a N r 4 (196)

II. W ypada zaznaczyć, że analogiczny p roblem istn ie je na g ru n cie pro ­ c e d u ry radzieckiej. P rzed w ielu la ty u k ształto w ała się tam n a stę p u jąc a p ra k ty k a sądów k asacyjnych, k tó re ze w zględu na zaskarżenie jed y n ie na korzyść oskarżonego nie m ogły uchylić w yro ku sądu I in sta n c ji z po­ w odu zby t łagodnej k a ry lub kw alifikacji p raw nej: sąd kasacy jn y w yd aw ał w ta k ic h sy tu a c jac h tzw . postanow ienie uboczne (czastnoje opriediele-

nije), a w jego treści sygnalizow ał spraw ę celowości zaskarżenia p raw o ­

m ocnego orzeczenia n a niekorzyść oskarżonego. Z kolei w p ływ ała sk a rg a p o dm io tu pow ołanego do inicjow ania ko n tro li w try b ie nadzoru, a w osta­ teczn ym w y n ik u dochodziło do pogorszenia sy tu a c ji oskarżonego.7 P ra k ­ ty k a tego ro d za ju u trz y m y w a ła się jeszcze w pierw szych lata ch po w e jś­ ciu w życie now ego ustaw o daw stw a karnoprocesow ego z la t 1958— 1960. O pisane ujm o w an ie kw estii zasięgu obow iązyw ania zakazu re fo rm a -

tionis in p eius w yw ołało ostre p ro te sty d o ktryny . P rzede w szystkim

podkreślano, że w św ietle tak iej p ra k ty k i „sw oboda” zaskarżania orze­ czeń przez oskarżonego sta je się po p ro stu p ustą deklaracją. Z w racano przy ty m uw agę n a fak t, że istotne jest nie to, iż in stan cja k a sac y j­ na nie m oże bezpośrednio pogorszyć sy tu acji oskarżonego (uchylić o rze­ czenia z pow odu zb y t łagodnej kary), lecz to, że pośrednią konsekw en­ cją w n iesienia sk arg i przez oskarżonego jest w łaśnie — pozornie w y ­ łączone w u staw ie — pogorszenie jego sy tu a c ji.8 K ie ru ją c się założe­ niem , w św ietle któreg o zakaz zm iany na gorsze pow inien stw arzać rea ln ą i bezw zględną o chronę in teresó w oskarżonego, p rzedstaw iano różne p ro ­ pozycje ustaw ow ego w yłączenia m ożliw ości obchodzenia zakazu refor-

m a tionis in peius.9 N iezależnie od a rg u m e n ta c ji biorącej za p u n k t w y j­

ścia założenia co do konieczności zapew nienia gw arancjom oskarżonego c h a ra k te ru g w a ra n cji rzeczyw istych, w d o k try n ie radzieckiej zw raca się u w ag ę na to, że w ogóle brak je st p o d staw do uchylenia (zm iany) orze­ czenia w y danego przez sąd sk ręp o w an y zakazem , skoro zostało ono w y­ dane zgodnie z bezw zględnym nakazem u sta w y .10

O statn io doszło do znam ienn y ch zm ian w p raktyce, w yw ołanych zm ia­ ną z a p a try w a ń n aczelnych in stan cji sądow ych. Sygnalizow anie o celowoś­ ci w drożenia postępow ania w try b ie nadzoru — w drodze postanow ień

ubocznych sądów k asacy jn y ch — uznano za fak ty c zn y środek obejścia zakazu rejo rm a tio n is in peius. W konsekw encji P le n u m SN ZSRR

uzna-7 P o r. P . S i b i r i a k : Z a r a z g r a n ic z e n ije f u n k c y i s u d ie b n o g o n a d z o r a (o p o w o ro tie k c h u d s z e m u ), „ S o c y a lis tic z e s k a ja Z a k o n n o s t'” n r 7/1958 r., s. 16 i n a s t. *

8 Z o b . m .in . J . S i b i r i a k : op. c it.; T. U r m a n c z e j e w : Izm ienit* po-riadok p ie rie - s m o tr a p r ig o w o ro w i r ie s z e n ij n a r o d n y c h su d o w , w s tu p iw s z y c h w z a k o n n u ju siłu , „ S o w ie ts - k a j a J u s t i c y a ” n r 2 z 1964 r., s. 13—14; W .I. B a s k ó w : O n a d z o rn o m p o r ia d k ie p ie r ie s m o tr a u g o ło w n y c h d ie ł, „S o w . G os. i P r . ” n r 10 z 1965 r., s. 48; W. B a n i n : P rie z id ju m — n ie t n e - t i a j a in s ta n c y a , .,S o w ie ts k a ja J u s t i c y a ” n r 16 z 1966 r., s. 11 i n a s t.; O tlik i c z ita tie le j — N ie s le d u je t l i iz m ie n it' p o r ia d o k o p r o tie s to w a n ija r ie s z e n ij i p r ig o w o ro w , w s tu p iw s z y c h w z a ­ k o n n u ju silu ? , „ S o c y a lis tic z e s k a ja Z a k o n n o s t’” n r 6 z 1963 r ., s. 81 i n a s t.

9 G łó w n ie p o s tu lo w a n o p o z b a w ie n ie p re z e s ó w s ą d ó w p r a w a z a s k a r ż a n ia p ra w o m o c n y c h o rz e c z e ń n a n ie k o r z y ś ć o s k a rż o n e g o ; o p ró c z p r a c p o w o ła n y c h w y ż e j p o r. te ż D .S. K a r i e w : P ro iz w o d s tw o w su d ie w to r o j in s ta n c y i i w p o r ia d k ie s u d ie b n o g o n a d z o r a (w p r a c y : W o p ro sy s u d o p ro iz w o d s tw a i s u d o u s tr o js tw a w n o w o m z a k o n o d a tie ls tw ie S o ju z a S S R , M o sk w a 1959, s. 373).

10 Z o b . n p . J.O . M o t o w i ł o w k i e r : W o p ro sy d a ln ie js z e g o s o w ie rs z e n s tw o w a n ija u go- lo w n o - p ro c e s s u a ln o g o z a k o n o d a tie ls tw a , T o m s k 1966, s. 105 i n a s t.

N r 4 (196) Z a k a z re fo rm a tio n is In peius 4 9

łoj w 1964 r. ta k ą p ra k ty k ę za niedopuszczalną.11 W p ra k ty c e u trw a la się pogląd, że zaskarżenie n a niekorzyść oskarżonego orzeczenia w ydanego p rzez sąd ponow nie rozpo zn ający spraw ę w I in sta n c ji nie m oże d o pro ­ w adzić do p rzełam an ia zakazu zm iany na gorsze, obow iązującego w to k u ponow nego rozpoznania sp raw y .11 12

T ru d n o ukryć, że pow yższe in fo rm acje stw a rz a ją isto tn y u k ła d odnie­ sienia d la dalszych rozw ażań.

III. W szechstronne rozw ażenie kw estii zgodności z praw em p ra k ty k i o m ijan ia zakazu refo rm a tionis in peius w try b ie rew izji nadzw yczajnej je s t uzasadnione z n a stę p u jąc y c h powodów. P rz ed e w szystk im isto tnej zm ianie — w p o ró w n an iu z d.k.p.k. — uległo ustaw ow e określenie sposobu funk cjo n o w ania zakazu refo rm a tio n is in peius, co zasadniczo po­ tęg u je zastrzeżenia w obec tej p rak ty k i. P o n ad to założenie leżące u p od ­ staw tej p ra k ty k i je s t z jed n ej stro n y pozbaw ione jakiegokolw iek u zasad ­ nienia praw nego, a z d ru g ie j stro n y „godzi w sam ą zasadę zakazu re fo r­

m ation is in peius, gdyż w te n sposób zakaz ten zostaje unicestw io ny ” .13

W ty m kontekście trzeb a jednoznacznie odpowiedzieć n a p y tan ie , czy ta k a p r a k ty k a n ie kłóci się z tezą o rea ln y m c h a ra k te rz e g w aran cji proceso­ w ych oskarżonego w so cjalistycznym procesie k a rn y m .

P raw id ło w e u sta le n ia w ty m zakresie zależą w pow ażnej m ierze od uzm ysłow ienia sobie fak tu , że cały p ro b lem sprow adza się do dw óch za­ sadniczych kw estii. N a jp ie rw p o w staje p y tanie, czy orzeczenie w ydane w w a ru n k a ch obow iązyw ania zakazu refo rm a tion is in p eius m oże być w ogóle — w św ietle a rt. 463 i§ 1 k.p.k. — zaskarżone rew iz ją n adzw yczaj­ ną n a niekorzyść oskarżonego. Od razu jed n a k trz e b a mocno' podkreślić, że po zy ty w n a odpow iedź na to p y ta n ie niczego jeszcze nie przesądza. W ta k im bow iem w y p ad k u sp raw ą zasadniczą i ro zstrzyg ającą stan ie się ustalen ie, czy w niesienie rew izji nadzw yczajnej na niekorzyść oskarżone­ go od orzeczenia w y d anego przez sąd sk ręp o w an y zakazem reform ationis

in p e iu s rzeczyw iście um ożliw ia pogorszenie sy tu a c ji oskarżonego, w y ­

kraczające poza g ranice w yznaczone przez te n zakaz. To o statn ie p y tan ie m ożna sensow nie postaw ić w yłącznie w raz ie pozyty w nej odpow iedzi na p y ta n ie pierw sze. W ażne jest jed n a k to, że pozytyw na odpow iedź na p y tan ie pierw sze nie przesądza b y n ajm n iej o ty m , ja k należy ro zstrzy ­ gnąć d ru g ą — tu ta j najw ażn iejszą — kw estię.

2. USTAW OW E O K R EŚLEN IE SPO SO B U FUN K CJO N O W A N IA (ZA SIĘG U OBOW IĄZYW ANIA) ZA K A ZU R E F O R M A T I O N I S I N P E I U S IV. „Sąd odw oław czy może orzec na niekorzyść oskarżonego ty lk o w tedy , gdy w niesiono na jego niekorzyść środek odw oław czy” (art. 383 § 1 k.p.k.). K rótko zatem m ówiąc, w p ostępow aniu odw oław czym zakaz

11 Z o b . b liż e j I.D . J a k i m i e n k o , A .P . B y l i n k i n a : O p r a k t i k ie w y n ie s ie n ija s u d a m i c z a s tn y c h (oso b y ch ) o p r ie d ie le n ij p o u g o ło w n y m d ie ła m , „S o w . Gos. i P r . ” n r 11 z 1964 r. o ra z I.D . P i e r ł o w : K a s s a c y o n n o je p ro iz w o d stw o w so w ie ts k o m u g o ło w n o m p ro c e ss ie , M o­ sk w a 1963, s. 389.

12 Z o b . o rze c z e n ie SN Ż SR R p o w o ła n e p rzez M.S. S t r o g o w i c z a : K u rs so w ie tsk o g o u g o ło w n o g o p ro c e ssa , t. II, M o sk w a 1970, s. 412—413. P o r. te ż W .B . A l e k s i e j e w : O c e n k a d o k a z a tie ls tw w s ta d ii n a d z o rn o g o p ro iz w o d s tw a , M o sk w a 1971, s. 119—120.

13 w. D a s z k i e w i c z : op. c it.

50 Z b i g n i e w D o d o _{N r 4 f 196)}

zm iany n a gorsze obow iązuje zawsze w tedy, gdy orzeczenie sądu I in ­ sta n c ji zostanie zaskarżone tylk o na korzyść oskarżonego.14

„W razie p rzek azan ia sp raw y do ponow nego rozpoznania w olno w dalszym postępow ania, orzec k a rę surow szą niż orzeczona w u ch y lo n y m w y ro k u ty lk o w ted y , gdy w y rok ten był zaskarżony na niekorzyść o sk a r­ żonego” (art. 408 k.p.k.). A rg u m en tacja a contrario prow adzi do n a s tę ­ pującego ustalen ia: jeżeli w yrok zostanie zaskarżony ty lk o n a korzyść oskarżonego, to w ra z ie jego uchylenia i przekazania sp ra w y do ponow ­ nego rozpoznania w dalszym postępow aniu obow iązuje zakaz re fo rm a -

tionis in p e iu s,15

Z akaz refo rm a tio n is in peius obow iązuje zatem w tak ich oto ty p o ­ w ych u k ład ach procesow ych: 16

1) orzeczenie sąd u I in stan cji zostaje zaskarżone ty lk o i w yłącznie na korzyść o sk a rż o n e g o ;17

2) orzeczenie sąd u I instancji, zaskarżone ty lk o na korzyść oskarżo­ nego, 18 zostaje uchylone, a spraw a przek azana do ponow nego rozpozna­ nia. 19 * *

O becnie w y pad a odpowiedzieć na pytanie, czy (a ew en tu aln ie któ re z nich) orzeczenia w y d an e w w yróżnionych w yżej ty pow y ch sy tu a c jac h obow iązyw ania zak azu reform a tio n is in peius m ogą być zaskarżone re ­ w izją nadzw y czajn ą na niekorzyść oskarżonego. Chodzi o dopuszczalność takiego zaskarżenia z p u n k tu w idzenia przep isu a rt. 463 § 1 k.p.k. Na razie a b s tra h u je m y od k w estii zak resu skuteczności tak ich zaskarżeń.

Zgodnie z a rt. 463 § 1 k.p.k. rew izja n adzw yczajna może być w niesio­ na od każdego praw om ocnego orzeczenia kończącego postępow anie sądo­ we. S p raw a oznaczania p rzedm iotu zaskarżenia w try b ie rew izji n ad zw y­

14 Z e z r o z u m ia ły c h w z g lę d ó w p o m ija m y t u k w e s tię z a k r e s u z a k a z u r e fo r m a tio n is in

p e iitp , a w ię c s p r a w ę r e l a c j i m ię d z y a r t . 383 § 1 a a r t . 404 k .p .k .

15 z ty c h sa m y c h w z g lę d ó w n ie p o d o b n a z a jm o w a ć t u s ta n o w is k a w k w e s tii z a k r e s u z a k a z u r e fo r m a tio n is in p e iu s w p o s tę p o w a n iu to c z ą c y m s ię p o p r z e k a z a n iu s p r a w y d o p o ­ n o w n e g o ro z p o z n a n ia . W y d a je się , że n ie k ie d y z a k a z te n w p o n o w n y m p o s tę p o w a n iu b ę d z ie o b o w ią z y w a ł n a w e t w te d y , g d y u c h y lo n y w y r o k b y ł z a s k a rż o n y ta k ż e n a n ie k o rz y ś ć o s k a rż o ­ n e g o . N a s u w a to z ło ż o n e k w e s tie i n t e r p r e t a c y j n e (zob. b liż e j n a te n t e m a t Z. D o d a : K o n ­ tr o w e r s je w o k ó ł in s t y t u c j i z a k a z u r e fo r m a tio n is in p e iu s , N P n r 6 z 1971 r., s. 927—928), k tó ­ r y c h n ie m o ż n a tu sz e rz e j o m a w ia ć .

16 L iczb a w a r ia n tó w je s t w rze c z y w isto śc i w ię k sz a , a le w s z y stk ie o n e sp ro w a d z a ją się w is to c ie do je d n e g o z ty c h d w ó c h z a s a d n ic z y c h u k ła d ó w . Z ob. w t e j k w e s tii Z . D o d a : W s p r a w ie z a k r e s u (...), „ P a l e s t r a ” n r 10 z 1966 r., s. 62—69.

17 N a m a r g in e s ie : o d d a le n ie re w iz ji n a d z w y c z a jn e j n a k o rz y ść o s k a rż o n e g o lu b w n io ­ s k u o w z n o w ie n ie n a k o rz y ś ć n ie s ta n o w i p r z e sz k o d y d o s k u te c z n e g o z a s k a r ż e n ia n a n ie k o ­ rz y ś ć o s k a rż o n e g o , je ż e li ty lk o z o s ta n ą s p e łn io n e — p rz y re w iz ji n a d z w y c z a jn e j — w a r u n k i o k r e ś lo n e w a r t. 463 § 2 i 467 § 2 k .p .k .

18 Z a s trz e ż e n ie to w y d a je się k o n ie c z n e . M ożliw a je s t b o w ie m s y tu a c ja , że są d o d w o ła w ­ c z y o r z e k n ie n a k o rz y ść o s k a rż o n e g o ( a rt. 383 § 2 k .p .k . w z w ią z k u z a r t. 389 k .p .k .) m im o z a s k a r ż e n ia ty lk o n a je g o n ie k o rz y ś ć . W y d a je się , że są d I in s ta n c ji n ie p o w in ie n w ó w cza s p o g a rsz a ć s y tu a c ji o s k a rż o n e g o (p o r. b liż e j Z. D o d a : K o n tr o w e rs je (...), N P n r 6 z 1971 r., s. 926—927), ale n ie b ę d z ie to w c a le p ro b le m o b o w ią z y w a n ia z a k a z u r e fo r m a tio n is in p e iu s. W ta k im z a te m r a z ie n ie b y ło b y c h y b a p rz e s z k ó d d o p ó ź n ie js z e g o s k u te c z n e g o w n ie s ie n ia r e ­ w iz ji n a d z w y c z a jn e j n a n ie k o rz y ś ć o sk a rż o n e g o . D e c y d u je o ty m c h y b a f a k t, że s p r a w a ta k ie j m o ż liw o śc i b y ła b y b e z s p o rn a , g d y b y są d o d w o ła w c z y o rz e c z e n ie z a s k a rż o n e ty lk o n a n ie k o ­ rz y ś ć p o p r o s tu u tr z y m a ł w m o cy .

19 A n a lo g ic z n ie w r a z ie u c h y le n ia p ra w o m o c n e g o o rz e c z e n ia w t r y b ie re w iz ji n a d z w y ­ c z a jn e j (a rt. 408 w z w ią z k u z a r t . 462 k .p .k .) lu b w tr y b ie w z n o w ie n ia p o s tę p o w a n ia (a rt. 479 § l i n fin e ) .

N r 4 (196) Z a k a z r eform ationis in peius 51

czajnej n asu w a różne tru d n o ś c i.20 Nie w chodząc tu w szczegóły, trzeb a stw ierdzić, że w o dniesieniu do in te resu jąc y c h sy tu a c ji procesow ych sp ra ­ w a ta p rzed staw ia się następująco:

Ad 1) U trzy m a n ie w m ocy orzeczenia sądu I in sta n c ji spraw ia, że obydw a orzeczenia, tj. sądu I i II in stan cji, stanow ią p ew n ą „całość” . Z p u n k tu w idzenia a rt. 463 § 1 k.p.k. nie m a więc przeszkód, ab y rew izja nad zw yczajna sk a rż y ła je łącznie.21

T ak sam o jest rów nież w tedy, gdy sąd II in sta n c ji zm ieni zaskarżone orzeczenie sądu I in stan cji, ale zm ieni je ty lk o „w części” .22 Jeżeli n a to ­ miast) sąd II in sta n c ji zm ieni zaskarżone orzeczenie „w całości” , to re ­ w izją nadzw yczajną m ożna zaskarżyć ty lk o i w yłącznie orzeczenie sądu II in sta n c ji.23

A d 2) P ierw sze orzeczenie sądu I in sta n c ji zostało przez sąd odw o­ ław czy uchylone. Nie straciło ono całkiem znaczenia, gdyż ze w zględu na przepis a rt. 408 k.p.k. w yznacza n iep rzek raczaln ą g ranicę rep re sji, k tó rej orzeczenie je s t m ożliw e w dalszym postępow aniu. W żadn ym jed n a k r a ­ zie nie m ożna przyjąć, że jest ono orzeczeniem , k tó re „praw om ocnie k o ń ­ czy postępow anie sądow e” w ro zu m ien iu a rt. 463 § 1 k.p.k. P oniew aż zo­ stało ono uchylone, unicestw ione, p rze to w chw ili ew e n tu aln e g o w nosze­ nia rew izji nadzw yczajnej w późniejszej sy tu a c ji procesow ej w cale nie istnieje. D latego też nie m ożna go ju ż w ogóle zaskarżyć rew iz ją n ad zw y ­ czajną, jeżeli n a w e t zostanie ona później w niesiona od in n y ch orzeczeń w yd anych w zw iązku z d an ą sp raw ą.24

Orzeczenie sąd u II in stan cji („o u ch y len iu i p rzek azan iu sp ra w y do ponow nego rozpo znan ia”) jest w p raw d zie praw om ocne, w szelako nie kończy ono postępow ania sądowego w sensie a rt. 463 § 1 k.p.k. Także i to orzeczenie nie m oże być zaskarżone w try b ie rew izji n ad z w y c z ajn e j.25

O kazuje się zatem , że w om aw ianej sy tu acji przedm iotem zaskarżenia w try b ie rew izji nadzw yczajnej m oże być w yłącznie to orzeczenie, k tó re zostanie w ydane w w a ru n k a ch obow iązyw ania a rt. 408 k.p.k. W in te re s u ­ jący m tu układzie ty lk o ono może spełniać w a ru n k i zaskarżenia określo­ n e w a rt. 463 § 1 k.p.k., a więc „praw om ocnie kończyć postępow anie są­ dow e”.26

20 Zob. b liż e j Z. D o d a : R e w izja n a d z w y c z a jn a w p o lsk im p ro c e sie k a r n y m . W arsz a w a 1972, s. 142 i n a s t. o ra z p o w o ła n e ta m p ra c e .

21 z. D o d a : op. c it., s. 149—150. 22 z . D o d a : op. c it., s. 151. 23 z. D o d a : op. c it., s. 150.

24 z. D o d a : op. c it., s. 152 i n a s t. O d m ie n n y p o g lą d s f o r m u ło w a ł A. K a f t a 1, w e d łu g k tó r e g o w c e lu „ z w o ln ie n ia s ię od o b o w ią z y w a n ia z a k a z u ” n a le ż a ło b y z a s k a r ż a ć r e w iz ją n a d ­ z w y c z a jn ą m .in . p ie rw s z y w y r o k są d u I i n s ta n c ji (G losa, N P n r 11 z 1965 r., s. 1351). N ie p o d o b ­ n a j e d n a k p o ją ć , ja k m o ż n a z a k re s e m z a s k a r ż e n ia o b e jm o w a ć o rz e c z e n ie o d d a w n a n i e i s t n i e j ą c e .

25 Z ob. b liż e j Z. D o d a : c p . c it., s. 123, 152.

26 Do o d m ie n n y c h w n io sk ó w w ż a d n y m ra z ie n ie m o że p ro w a d z ić f a k t, iż w ta k ie j s y ­ t u a c j i z a s k a rż e n ie w s z y s t k i c h o rz e c z e ń , k t ó r e się z d a n ą s p r a w ą w ią z a ły , m ia ło b y p r o ­ w a d z ić d o „ z w o ln ie n ia się z o b o w ią z y w a n ia o m a w ia n e g o z a k a z u ” (A. K a f t a 1: G lo sa , N P n r 11 z 1965 r., s. 1351). I t e n a s p e k t m a is to tn e z n a c z e n ie . R zecz w s z e la k o w ty m , że sk o ro u s ta w a n ie p o z w a la n a ta k i e „ z w o ln ie n ie s ię ” od o b o w ią z y w a n ia z a k a z u , b o n ie d w u z n a c z n ie w y łą c z a m o ż liw o ść z a s k a rż e n ia w t r y b ie re w iz ji n a d z w y c z a jn e j z a ró w n o p ie rw sz e g o o r z e c z e ­ n ia w s p r a w ie (p ó ź n ie j u c h y lo n e g o p rz e z są d o d w o ła w c z y w s k u te k z a s k a r ż e n ia ty lk o n a k o ­ rz y ść ), j a k i d ru g ie g o ( „ u c h y la ją c e g o ” ) o rz e c z e n ia , to w ta k im ra z ie p rz e s ą d z a o n a o n ie d o ­ p u sz c z a ln o śc i o m ija n ia z a k a z u w d ro d z e r e w iz ji n a d z w y c z a jn e j n a n ie k o r z y ś ć o s k a rż o n e g o .

52 Z b i g n i e w D o d a Nr 4 (196)

V. M ożna ju ż tera z przejść do k w estii zasadniczej. W yraża ją p y tan ie , ja k ie znaczenie m a dla k w e stii m ocy wiążącej zakazu refo rm a tio n is in p eius w niesienie rew izji nadzw yczajnej na niekorzyść oskarżonego od orzeczenia w ydanego w w a ru n k a ch obow iązyw ania tego zakazu. Rzecz sp ro w ad za się do dw óch odrębnych, choć — rzecz ja sn a — pow iązanych ze sobą spraw . P ierw sza — czy w niesienie tak ie j rew izji może p rzekreślić fa k t, że w postępow aniu poprzed zający m w ydan ie skarżonego orzeczenia p o w sta ły p rzesłan ki Obowiązywania zakazu reform ation is in p eiu s? D ru ­ ga — czy niezgodność orzeczenia z zasadam i w y m iaru k a ry , spow odow a­ n a obow iązyw aniem zakazu refo rm a tion is in peius, stanow i przyczynę zm ia n y lub uchylenia tego orzeczenia w try b ie rew izji n adzw yczajnej?

N a jp ie rw w k w estii pierw szej. Ź ródłem obow iązyw ania zakazu re fo r­

m a tio n is in peius je s t fak t, że w określonym postępow aniu doszło do

w dro żen ia k o n tro li w yłącznie w sk u te k zaskarżenia n a korzyść oskarżo­ nego. Tego fa k tu nie m oże p rzek reślić późniejsze w niesienie rew izji n a d ­ zw y czajn ej. A nie może dlatego, że b y łoby to sprzeczne z u staw ow ym o k reślen iem sposobu fu n k cjo n ow ania zakazu reform a tio nis in peius. W szczególności a rt. 408 k.p.k. nie zezw ala n a żadne ograniczanie obo­ w iązy w an ia zakazu refo rm a tio n is in p eiu s ty lk o do tzw . „tok u in sta n c ji”. M a to obecnie tym w iększe znaczenie, że na tle a rt. 393 d.k.p.k. spraw a zasięgu obow iązyw ania zakazu reform atio n is in p eius m ogła nasuw ać pew n e w ątpliw ości.27

B rzm ienie a rt. 408 k.p.k. u zasadn ia — a contrario — sform ułow anie n a stę p u ją c e j norm y: „Jeżeli w yrok zostanie uch y lo n y w sk u te k zask arże­ n ia ty lk o n a korzyść oskarżonego, to w d a l s z y m p o s t ę p o w a n i u n ie w olno już orzec k a ry surow szej niż orzeczona w uchylonym w y ro ­ k u ”. S p ra w a je s t chyba jasn a. O bow iązyw anie zakazu refo rm atio nis in

p e iu s rozciąga się — z m ocy bezw zględnego postanow ienia u staw y — na

„dalsze postępow anie”. Lege non d istin g u en te — zarów no na „dalsze po­ stę p o w a n ie ” zw yczajne (w tzw. to k u in stan cji), ja k i na „dalsze postępo­ w a n ie ” n adzw yczajne (np. w yw ołane w niesieniem rew izji nad zw yczaj­ n ej). W ięcej n aw et: lege non d istin g u en te — zakaz obow iązuje w „dal­ szym po stęp o w aniu ” (zw yczajnym i nadzw yczajnym ) niezależnie od tego, czy zostanie ono w yw ołane w niesien iem skarg i na korzyść, czy też na niek orzy ść oskarżonego.28

Pow yższe u sta le n ia w a rto rozw ażyć na tle przyk ładu . Załóżm y, że sąd I in sta n c ji, sk rępo w an y a rt. 408 k.p.k., w y m ierzy oskarżonem u ta k ą k a rę ja k poprzednio, chociaż obecnie zostanie ustalone, że dopuścił się on p rze­ s tę p s tw a o w iele cięższego. Czy to orzeczenie sąd u skrępow anego zakazem

re fo rm a tio n is in p eius m oże być zaskarżone n a niekorzyść oskarżonego?

27 B r z m ie n ie a r t . 393 d. k .p .k . m o g ło p r im a v is ta n a s u w a ć w r a ż e n ie , że a d r e s a te m z a k a z u j e s t w y łą c z n ie „ są d , k t ó r e m u s p r a w ę p r z e k a z a n o ” .

28 O c z y w ista , je ż e li o rz e c z e n ie w y d a n e w w a r u n k a c h o b o w ią z y w a n ia a r t. 403 k .p .k . zo­ s t a n ie z a s k a r ż o n e , ta k j a k p o p rz e d n ie , ty lk o n a k o rz y ś ć o sk a rż o n e g o , to n ie ja k o „ a k tu a liz u je ” się p o d s ta w a d z ia ła n ia z a k a z u w z w ią z k u z d a n ą s p ra w ą . M oże to m ie ć z n a c z e n ie w s y tu a c ji, g d y d r u g ie o rz e c z e n ie s ą d u I in s t a n c ji j e s t d la o s k a rż o n e g o k o rz y s tn ie js z e n iż p ie rw s z e , ju ż p r z e d te m u c h y lo n e w s k u te k s k a rg i n a k o rz y ś ć o s k a rż o n e g o .

N r 4 (;196) Z a k a z refo rm a tio n is in peius 53

Oczywiście, ta k .29 A dresatem zakazu refo rm a tio n is in peius nie je s t p rze ­ cież oskarżyciel, lecz o rzek ający w danym u k ład zie procesow ym sąd. I to zaró w no sąd I in sta n c ji, ja k i — jeżeli spraw a znow u do niego tra f i — sąd II in stan cji. D latego też chociaż zaskarżenie n a niekorzyść oskarżone­ go bęidzie t u m ożliw e, to jed n a k nie m oże ono doprow adzić do su ro w ­ szego u k a ra n ia oskarżonego, niż zezw ala n a to działający w d an ej sp ra ­ w ie zakaz refo rm a tio n is in peius.30 A co — z p u n k tu w idzenia obow ią­ zyw ania zak azu refo rm a tio n is in peius — zm ieni się, jeżeli orzeczenie w y d an e p rze z są d I in sta n c ji nie zostanie w ty m układzie zask arżo ne zw yk ły m śro d k iem odw oław czym i u p raw om ocni się? D osłownie nic! Z a­ sk arżen ie tego orzeczenia rew izją n adzw yczajną n a niekorzyść osk arżo ­ nego otw o rzy w yłącznie m ożliw ość przep ro w adzenia t a k i e j k o n ­ t r o l i , do jak ie j nie doszło w to k u in sta n c ji ze w zględu n a b rak zw y­ kłego śro d k a odwoławczego.

0 podstaw ach, zak resie i ko n sekw encjach tej k o n tro li d ecy d u ją p rz e ­ p isy dotyczące re w iz ji zw ykłej (art. 462 k.p.k.). Skoro — w razie za­ sk arżen ia przez oskarżyciela orzeczenia w ydanego przez sąd I in sta n c ji sk rę p o w an y zakazem reform atio n is in peius — sąd odw oław czy b y łb y ty m zakazem ograniczony, to m u si nim być ograniczony w tak im sam y m sto p n iu rów nież SN rozpozn ający w niesioną od tego orzeczenia re w iz ję n adzw yczajn ą n a niekorzyść oskarżonego. „N adzw yczajność” k o n tro li do­ kony w an ej w tak im w y p a d k u przez SN nie na ty m przecież będzie pole­ gać, że SN będzie m ógł jak o b y „n ad zw y czajnie” dokonać tego, czego nie m ożna by było dokonać w razie przeprow adzania zw ykłej k on tro li o rze­ czenia w y danego w w a ru n k a ch obow iązyw ania zakazu refo rm a tio n is in

peius. W b rew pozorom „nadzw yczajność” tej k o n tro li m a bardzo p ro za ­

iczny c h a ra k te r. Chodzi ty lk o i w yłącznie o m ożliw ość sk o n tro lo w an ia orzeczenia praw om ocnego, a w ięc takiego, którego już w try b ie zw ykłej ko n tro li zm ienić (uchylić) nie m ożna. W niesienie rew izji n ad zw yczajn ej na niekorzyść oskarżonego od orzeczenia w ydanego przez sąd s k rę p o w a n y zakazem zm ian y na gorsze m a zatem ty lk o te n skutek, że p o stę p o w a ­ nie — ju ż praw om ocnie zakończone — znow u odżywa, znow u się toczy. P ostęp o w an ie w try b ie rew iz ji nadzw yczajnej je s t w ty m układ zie „ d a l­ szym p ostęp o w an iem ” w rozu m ien iu a rt. 408 k.p.k. D latego też chociaż będzie się ono toczyć w sk u te k rew izji nadzw yczajnej n a niekorzyść os­ karżonego, będzie w nim zgodnie z w y raźn y m brzm ieniem a rt. 408 k.p.k. n ad al obow iązyw ał zakaz refo rm a tio n is in peius.

1 jeszcze jedno. S potkać się m ożna n iek ied y z tezą, że p o stępo w anie w try b ie rew iz ji nadzw yczajnej je s t jak im ś sam odzielnym p o stęp o w a­ niem , w k tó ry m k o n tro lu je się praw om ocne orzeczenie „niezależnie od poprzedniego p ro cesu ” . N a ty m tle może po w stać w ątpliw ość, czy rzeczy­

29 M o g ło b y to n a s u w a ć w ą tp liw o ś c i je d y n ie w r a z ie p rz y ję c ia p o g lą d u , z g o d n ie z k tó r y m z a s k a r ż e n ie ty lk o n a k o rz y ś ć o s k a rż o n e g o p ro w a d z i ja k o b y d o tzw . p ra w o m o c n o ś c i p o d m io ­ to w y c h c z ę śc i w y r o k u (w s to s u n k u d o o k r e ś lo n y c h s tr o n p ro c e so w y c h ). T a k ie je d n a k u ję c ie n ie m a ż a d n e g o u z a s a d n ie n ia p r a w n e g o i s ta n o w i je d y n ie p r z y k ła d m ie s z a n ia k w e s tii p r a ­ w o m o c n o ś c i z je d n e j , a f u n k c jo n o w a n ia z a k a z u r e fo r m a tio n is in p e iu s z d r u g ie j s t r o n y . Z o b . t r a f n e u w a g i w p r a c a c h : M. C i e ś l a k : G lo sa d o w y r o k u S N z d n ia 8.III.1962 r . V K 807/61, P iP n r 1 z 1963 r . t s. 174—175; K . M a r s z a ł ' Z a k a z (...), jw ., s. 57 i n a s t. 30 Z ob. w y r o k SN w s p r a w ie V K 807/61, P i P n r 1 z 1963 r., J. 172 i n a s t. o r a z g lo sę M. C i e ś l a k a (ta m ż e , s. 174 i n a s t.). Z ob. te ż M. S. S t r o g o w i c z : K u r s (...), jw ., s. 412—413.

54 Z b i g n i e w D o d a N r 4 (196)

w iście m ożna uw ażać postępow anie w yw ołane w niesieniem rew iz ji n a d ­ zw yczajne za „dalsze postępow anie” w sto sunk u do postępow ania, w k tó ­ ry m p o w sta ły p rzesłan k i obow iązyw ania zakazu zm iany n a gorsze. N ie­ podobna w ty m m iejscu bliżej w ykazyw ać, że w skazane w yżej p rzeciw ­ staw ian ie p ostępow ania w to k u in stan cji p ostępow aniu nadzw yczaj n o -re - w izy jn em u pozbaw ione jest u z a sa d n ie n ia .31 W ty m kontekście w y starczy podkreślić, co n a stę p u je. Jeżeli przyjąć, że postępo w anie w try b ie rew izji n ad zw y czajn ej nie je s t „dalszym postęp ow an iem ” w sto sunk u do p ostę­ pow an ia toczącego się w to k u instancji, to konsek w encje będą w ręcz n ie ­ dorzeczne. W ta k im bow iem w y p adk u trz e b a będzie konsek w entn ie p rzy ­ jąć, że i odw rotnie: postępow anie toczące się po u ch y len iu orzeczenia w try b ie rew iz ji nadzw yczajnej nie je s t „dalszym postępo w aniem ” w sto su nk u do postępow ania w try b ie rew izji nadzw yczajnej. To zaś zna­ czyłoby, że po u ch y len iu w try b ie rew izji nadzw yczajnej orzeczenia za­ skarżon eg o na korzyść oskarżonego zakaz reform a tionis in peius w po­ now n ym p o stęp o w an iu nie obow iązuje, skoro p rzepis a rt. 408 k.p.k. łą ­ czy jego obow iązyw anie tylk o z „dalszym p ostępow aniem ”. N ie trz e b a chyba bliżej w ykazyw ać, że takiego w nio sku niepodobna przyjąć.

VI. D otychczasow e rozw ażania uzasad n iają n a stęp u jące u jęc ie co do zasięgu obow iązyw ania zakazu refo rm ation is in peius: j e ż e l i w o k r e ­ ś l o n y m p o s t ę p o w a n i u p o w s t a n ą p r z e s ł a n k i d z i a ł a ­ n i a z a k a z u , t o s t a n o w i o n r e g u ł ę w y z n a c z a j ą c ą d o ­ p u s z c z a l n y r o z m i a r r e p r e s j i k a r n e j w d a l s z y m — z w y c z a j n y m i n a d z w y c z a j n y m — p o s t ę p o w a n i u , n i e ­ z a l e ż n i e o d t e g o , w s k u t e k j a k i e j s k a r g i , t j . n a k o ­ r z y ś ć c z y t e ż n a n i e k o r z y ś ć o s k a r ż o n e g o , t o p o s t ę ­ p o w a n i e b ę d z i e s i ę p ó ź n i e j t o c z y ł o .

T akie o kreślenie sposobu działania zakazu refo rm ation is in p eius na g ru n cie d.k.p.k. m ogło n asuw ać pew ne w ątpliw ości.32 Obecnie w p e łn i ko­ resp o n d u je ono z b rzm ieniem w yraźnego przepisu.

J u ż więc z tego p u n k tu w idzenia należy uznać za sprzeczną z ustaw ą p ra k ty k ę o m ijan ia ograniczeń zw iązanych z obow iązyw aniem zakazu re­

fo rm a tio n is in peius. Praw om ocne orzeczenie w ydane przez sąd skrępo­

w a n y zakazem m oże być — w św ietle a rt. 463 ;§ 1 k.p.k. — zaskarżone re w iz ją n ad zw y czajną n a niekorzyść oskarżonego. Rzecz je d n a k w tym , że ta k ie zaskarżen ie w cale nie pozw ala na orzeczenie surow szej k a ry , niż je s t to m ożliw e ze w zględu na t r w a ł e , a nie jak o b y „tym czasow e”, ograniczone jed y n ie do „to k u in sta n c ji” obow iązyw anie zakazu refo rm a ­

tionis in peius.

P u n k t ciężkości pow yższej analizy spoczyw ał n a k w estii in te rp re ta c ji a rt. 408 k .p k . N ie inaczej k sz ta łtu je się s y tu a c ja w tedy, gdy sąd odwo­ ław czy u trz y m a w m ocy orzeczenie zaskarżone ty lk o n a korzyść o sk ar­ żonego. W niesienie rew iz ji nadzw yczajnej m oże tu nastąpić dopiero w chw ili istn ie n ia n astęp u jącego układ u : orzeczenie sądu I in sta n c ji zostało ju ż skon trolo w ane, i to w yłącznie w sk u tek zaskarżenia n a korzyść o sk ar­ żonego. S ą d odw oław czy w y d ał takie orzeczenie, jak ie m ógł w ydać w św ietle zasady obow iązyw ania zakazu zm ian y n a gorsze. Inne rozstrzyg­

31 P o r. z. D o d a : R e w iz ja n a d z w y c z a jn a (...). Jw ., s. 22 o ra z c y to w a n e ta m p o g lą d y . 32 Z o b . Z . D o d a : W s p r a w ie z a k r e s u (...), „ P a l e s t r a ” n r 10 z 1966 r . f s. 76.

N r 4 (196) Z a k a z refo rm a tio n is in peius 55

nięcie, np. zao strzen ie k a ry , byłoby po p ro stu sprzeczne z praw em . Póź­ niejsze w niesien ie rew izji nadzw yczajnej na niekorzyść oskarżonego nie może już — bo w jak i sposób? — spełnić tego w a ru n k u pogorszenia sy­ tu ac ji oskarżonego (w poró w n an iu z orzeczeniem sąd u I instancji), jakim byłoby w ty m układ zie w niesienie zw ykłej sk a rg i na niekorzyść o skar­ żonego. Isto tn y je s t tu rów nież arg u m e n t z unorm ow ania a rt. 408 k.p.k. Jeżeli u sta w a w sk a z u je na to, że zakaz reform atio nis in peius obow ią­ zuje w sposób bezw arunkow y i trw a ły wówczas, gdy orzeczenie zostanie uchylone w sk u te k zaskarżenia w yłącznie n a korzyść oskarżonego, to iden­ tycznie należy ujm ow ać spraw ę sposobu jego działania w tedy, g dy w w a­ ru n k ac h jego obow iązyw ania sąd II in sta n c ji u trz y m a w m ocy zask ar­ żone orzeczenie.

3. P R O B LEM PRA W ID ŁO W OŚCI O RZECZENIA W YDANEGO PR ZEZ SĄD O G RA NICZONY ZAKAZEM R E F O R M A T I O N I S I N P E I U S

VII. Szczególnie w ażna dla oceny p ra k ty k i om ijania zakazu zm iany na gorsze je s t odpow iedź na pytanie, czy zby t łagodne u k a ra n ie (np. kara poniżej m in im u m ustaw ow ego lu b k a ra rażąco niew spółm ierna) spow odo­ w ane obow iązyw aniem zakazu może stanow ić przyczynę zm iany (uchyle­ nia) orzeczenia w try b ie rew izji nadzw yczajnej.

P rzy czy n a zm iany lu b uchylenia orzeczenia istn ieje w tedy, gdy orze­ czenie je s t sprzeczne z w ym aganiam i trafnego, zgodnego z p raw em k a r­ nym m ate ria ln y m u k a ra n ia (art. 387 p k t 1, 3 i 4 k.p.k.) albo g d y zostanie ono w yd ane w postępow aniu niezgodnym z przepisam i pro ced ury (art. 387 p kt 2, 388 k.p.k.). W typo w ej sy tu acji ustalenie istn ienia p rzyczy ny (przy­ czyn) zm iany lu b uch y len ia nie nasuw a sp ecjaln ych trud no ści — w każ­ dym razie w ty m sensie, że w y starczy stw ierdzenie, iż orzeczenie jest niezgodne bądź to z w y m aganiam i trafn eg o u k aran ia, bądź też z p rzepisa­ mi' procesow ym i. N iekiedy jed n a k spraw a u stalen ia przyczyny zm iany lub u ch ylenia orzeczenia n asu w a — p rzy n ajm n iej pozornie — pcw ażne tru d ­ ności.33 Chodzi głów nie o w ypadki, k ied y w chodzą w grę tak ie przepisy karnoprocesow e, k tó re w prow ad zają p ew n e ograniczenia w m ożliwości pełnej realizacji spraw iedliw ości k arn o m aterialn ej. W eźm y pod uw agę w łaśnie in sty tu c ję zakazu reform ationis in peius. Zasadniczo rzecz biorąc, sąd k a rn y p o w in ien w ym ierzyć — w razie skazania — k a rę odpow iada­ jącą d y rek ty w o m określonym przez praw o k a rn e m aterialn e. Z w y ją t­ kiem od tej zasady m am y do czynienia w łaśnie w w y pad ku obow iązy­ w ania zak azu zm ian y na gorsze. Rzecz w tym , że norm a procesow a stw a ­ rza sw oistą, górną „g ra n icę ” u k aran ia. Jeżeli w określonym postęp ow aniu obow iązuje zakaz zm iany n a gorsze, to pozornie sąd je s t niekiedy a d re sa ­ tem dw óch sprzecznych nakazów : nak azu orzeczenia spraw iedliw ej k a ry z jed n e j i n ak azu orzeczenia k a ry zb y t łagodnej z drugiej stro n y . Mo­ głoby się zatem w ydaw ać, że sąd znalazł się w pułapce, że niezależnie od tego ja k postąpi, i ta k dopuści się uchybienia. Je śli więc w ym ierzy karę spraw iedliw ą, to n a ru sz y zakaz refo rm a tio nis in peius, i odw rotnie: jeśli u sz an u je te n zakaz, to w ym ierzy k a rę w adliw ą (poniżej m in im u m lub

56 Z b i g n i e w D o d a N r 4 (196)

niew spółm ierną). S y tu a cja nie jest jed n a k w rzeczyw istości aż ta k bez­ nadziejna. W skazana w yżej a n ty n o m ia m a c h a ra k te r, m oim zdaniem , czysto pozorny! P rzecież istota zakazu zm iany na gorsze polega n a tym , że stw arza on w y ją te k od zasady tra fn e j rep re sji. A zatem w ted y , gdy zakaz obow iązuje, u staw a karnoprocesow a w ogóle w yłącza m ożliw ość pełnego urzeczyw istnienia p raw a k arn eg o m aterialnego . W tak iej sy tu a c ji n ie m a b y n ajm n iej k olid u jący ch obowiązków. Sąd zobow iązany je s t t y l­ k o i w yłącznie do jednego: m usi w ydać orzeczenie zgodnie z przepisam i u stan aw iający m i zakaz refo rm a tio nis in peius.

K ied y więc w razie obow iązyw ania zakazu refo rm ation is in peius za­ chodzi uchybienie będące przyczyną zm iany (uchylenia) orzeczenia? Odpo­ w iedź jest oczyw ista. T ylko i w yłącznie w ted y , g dy sąd sk ręp o w an y za­ kazem w y m ierzy k a rę sprzeczną z przepisam i o zakazie, choćby to n a w e t b yła k a ra najspraw ied liw sza. Z resztą nie m a p o trz e b y szerzej teg o u za­ sadniać. N ik t n ig d y nie kw estionow ał tezy, że n aru szen ie zakazu zm iany n a gorsze stanow i przyczynę skorygow ania orzeczenia, k tó ry m zakaz ten został pogw ałcony.34

Pow yższe ustalen ie m a k ap ita ln e znaczenie dla postaw ionego n a w s tę ­ pie pro blem u oceny praw idłow ości orzeczenia, o któ reg o treści przesądził obow iązujący in concreto zakaz zm iany n a gorsze. Jeżeli w razie obow ią­ zyw ania zakazu przyczynę zm iany lu b uchy lenia należy wiązać z fak tem n aru szen ia zakazu, to niepodobna rozsądnie przyjm ow ać, że i odw rotnie: p rzestrzegan ie zakazu też stanow i podstaw ę zm iany lub u ch y len ia orze­ czenia. G dy zakaz działa w sposób rzeczyw isty, to im p liku je on w ym ie­ rze n ie k a ry z b y t łagodnej. W szelako p rzy ocenie fak tu , iż orzeczona k a ra je s t zby t łagodna, trzeb a pam iętać, że orzeczenie tak iej k a ry je s t w y n i­ kiem bezw zględnego nak azu ustaw y. N iedostrzeganie tego fa k tu prow adzi do w niosków niezgodnych z e lem en tarn ą d y rek ty w ą popraw nego m y śle­ nia, a m ianow icie z zasadą sprzeczności. N iepodobna przecież p rzyjm o­ wać, że i naru szen ie zakazu, i jego przestrzeg anie m oże jednocześnie sta ­ nowić przyczynę zm iany orzeczenia w ydanego przez sąd sk ręp ow any za­ kazem reform ation is in peius. B yłby to fatalizm , nie m ają cy — na szczęście — żadnego praw nego uzasadnienia.

P o p ierw sze bow iem — tak ie stanow isko prow adzi do tak ich konse­ k w e n c ji p rak tyczny ch , k tó re są n ie do przyjęcia. G dyb y je p rzy jąć, to okazałoby się, że n ajk o rzy stn iejsze dla oskarżonego będzie ... pogw ałce­ nie zakazu! Bo jeśli sąd o rzeknie — stosow nie do zakazu — k a rę np. po­ niżej m in im u m u staw o w ego zagrożenia, to m oże dojść do w niesienia re ­ w izji nadzw yczajnej n a niekorzyść i surow szego u k aran ia. Je śli zaś sąd pogw ałci zakaz i w ym ierzy k a rę spraw iedliw ą, to zapew ne dojdzie do w niesien ia rew izji nadzw yczajnej na korzyść oskarżonego. W ynik — oczy­ w isty: Sąd N ajw yższy zaskarżony w y ro k sk oryguje, a w ięc „p rzyw ró ci” k arę, k tó rą zaostrzono p rz y n aru sz e n iu przepisów o zakazie. Ze w zględu rfa a rk 467 § 3 k.p.k. p ro b lem w y m iaru k a ry w danej sp raw ie zostanie d e fin ity w n ie zam knięty. K rótk o zatem m ów iąc, p rzy tak im ujęciu sy tu ­ acja jest n astęp u jąca: jeżeli zakaz zostanie uszanow any, to otw iera się

34 Z ob. Z . D o d a : O k o n s e k w e n c ja c h n a r u s z e n ia z a k a z u r e fo r m a tio n is In p e iu s , N P n r 11 z 196« r., s. 1412 i n a s t.; K . M a r s z a l : Z a k a z (...), jw ., s. 203 i n a s t. o r a z p o w o ła n e ta ra p r a c e i o rz e c z n ic tw o .

N r 4 (196) Z a k a z re fo rm a tio n ls in p elus 57

możliwość jego p rzełam ania, a jeżeli zostanie naruszony, to raczej pew ne jest, że o statecznie o sk arżony zostanie sk u tecznie ochroniony p rz e d za­ ostrzeniem k a ry . K o m en tarz je s t chyba zbyteczny.

P o drugie — tak ie stanow isko prow adzi do jeszcze in nej sprzeczności w zakresie stosow ania przepisów o przyczynach korygow ania orzeczeń. S p raw a p o d sta w k o ry gow an ia praw om ocnych orzeczeń w try b ie rew izji nadzw yczajnej n asu w a różne tru d n o ści.35 Je d n o w szelako zdaje się w ty m zakresie n ie ulegać n ajm n iejszy m w ątpliw ościom . M ożna się bow iem za­ stanaw iać, czy k ażde u ch y b ien ie stanow iące podstaw ę k o re k tu ry n ie p ra ­ w om ocnego orzeczenia m usi uzasadniać zm ianę lu b uchylenie tego orze­ czenia w tedy , gdy, ja k o praw om ocne, jest ono p rzedm iotem k o n tro li w try b ie rew izji n ad zw y czajn ej.36 B ezsporne jest n ato m iast, że nie m oże być podstaw ą skory go w an ia praw om ocnego orzeczenia w try b ie rew iz ji n a d ­ zw yczajnej ta k a okoliczność, k tó ra nie stanow i w ogóle p o dstaw y sk o ry ­ gow ania orzeczenia w try b ie zw ykłej k o n tro li odw oław czej. Chodzi po p ro stu o to, że w ym ierzen ie przez sąd I in sta n c ji w w a ru n k a c h obow ią­ zyw ania a rt. 408 k.p.k. k a ry zb y t łagodnej nie stanow i p o d staw y zm iany tego orzeczenia przez sąd odw oław czy. J a k to zatem je s t m ożliw e, że b ra k je s t p o d sta w y zm ian y lu b u chylenia dopóty, dopóki orzeczenie je st niepraw om ocne, n a to m ia st m a się ona jak o b y „pojaw iać” w ted y , gdy orzeczenie się upraw om ocni? U norm ow anie zasad k o n tro li praw om ocnych orzeczeń w try b ie rew izji nadzw yczajnej nie d aje żadnych podstaw do p rzy jęcia tego ro d z a ju niezrozum iałego stanow iska. „N adzw yczajność” rew izji p rze w id z ia n a w rozdz. 47 k.p.k. nie n a ty m przecież polega, że pozwala ona n a d okonyw anie rzeczy „nad zw y czajn ych”, tj. tak ich , k tó ­ ry c h nie m ożna byłoby zrobić w tedy, g dy b y d an e orzeczenie zostało za­ skarżone zw ykłym środkiem .

W szystko to p row adzi do n astęp u jącej k onkluzji. W r a z i e o b o ­ w i ą z y w a n i a z a k a z u r e f o r m a t i o n i s i n p e i u s o u c h y ­ b i e n i u b ę d ą c y m p r z y c z y n ą z m i a n y l u b u c h y l e n i a o r z e c z e n i a m o ż n a s e n s o w n i e m ó w i ć t y l k o i w y ł ą c z ­ n i e w o d n i e s i e n i u d o f a k t u n a r u s z e n i a z a k a z u i w y ­ m i e r z e n i a k a r y s u r o w s z e j n i ż o r z e c z o n a o n g i ś w w y ­ r o k u z a s k a r ż o n y m t y l k o n a k o r z y ś ć o s k a r ż o n e g o . W s y tu a c ji o d w ro tn ej, a w ięc w razie w ym ierzen ia k a ry zb yt łagodnej (z p u n k tu w idzenia p raw a karn eg o m aterialnego), ale za to zgodnej z p rz e ­ pisam i o zakazie refo rm a tio n is in peius, w ogóle nie w chodzi w grę uchybienie, k tó re m ogłoby uzasadniać skorygow anie orzeczenia w y d a ­ nego w w a ru n k a c h obow iązyw ania zakazu zm iany n a gorsze.

V III. P ozorny k o n tra rg u m e n t m oże się tu nasuw ać w zw iązku z w y ­ padkiem u trz y m a n ia w m ocy w y ro k u zaskarżonego ty lk o n a korzyść oskarżonego. Z b y t łagodną k a rę w ym ierzono w w y ro k u sądu I in stan cji, a sąd ten nie b ył zw iązany zakazem zm iany n a gorsze. P oniew aż z ask ar­ żenie rew izją nadzw yczajną m oże w ty m w y p a d k u dotyczyć łącznie obyd­ w u w yroków (tj. sądu I i II instancji), przeto p o w staje pytan ie, czy nie

35 Z o b . b liż e j Z. D o d a : R e w iz ja n a d z w y c z a jn a (...), Jw ., s. 220 i n a s t. o ra z c y to w a n e t a m p o g lą d y .

58 Z b i g n i e w D o d a N r 4 (196)

jest jed n ak m ożliw e skorygow anie w yro k u sądu I in sta n c ji i zaostrzenie orzeczonej w nim k a ry .

W yd aje się, że tak że w ty m w y p ad k u b ra k jest podstaw do om inię­ cia ograniczeń zw iązanych z zakazem r e f o r m a t i o n i s i n p e i u s . Rzecz po

p ro stu w tym , że jeżeli w yrok sądu I in sta n c ji został u trz y m a n y w m ocy przez sąd odw oław czy, to zaskarżenie obu ty ch w yroków tylk o w te d y pozw oli in sta n c ji nadzw y czajno rew izyjnej uchylić lu b zm ienić w y rok sądu I instan cji, gdy istn ie ją podstaw y do skorygow ania w yro k u sądu II in stan cji. Nie m ożna przecież przejść do p orząd ku nad faktem , że w yrok sądu I in sta n c ji został ju ż skontrolow any. W try b ie rew izji nadzw yczajnej będzie go m ożna skorygow ać ty lko w ted y, gdy w adliw e (sprzeczne z p ra ­ wem ) będzie orzeczenie sądu II instan cji o u trz y m a n iu go w m ocy.37 Jeżeli zatem w k o n k retn y m postępow aniu sąd II in stan cji pow inien był uchylić lub zm ienić orzeczenie sądu I instancji, a tym czasem bezpodstaw nie u trz y ­ m ał je w mocy, to w razie w niesienia rew izji nadzw yczajnej SN będzie m ógł — co do w y ro ku sądu I in stan cji — w ydać tak ie orzeczenie, jakie pow inna była w ydać in stan cja odwoławcza. W in teresu jącej tu sytu acji spraw a p rzedstaw ia się inaczej. Sąd odw oław czy po rozpoznaniu sk arg i na korzyść oskarżonego w ydał tak ie orzeczenie, jak ie nak azyw ała m u w ydać ustaw a. Na jak ie j zatem zasadzie m ielib y śm y podw ażać orzeczenie w y d a­ n e zgodnie z w y raźn y m postanow ieniem u staw y? Przecież i w ty m w y­ p ad k u o po dstaw ie skorygow ania orzeczenia sądu II instan cji w try b ie rew izji nadzw yczajnej m ożna byłoby m ówić w sposób p raw id łow y tylko w tedy, gdyby sąd te n zam iast u trzy m ać zaskarżone orzeczenie w m ocy np. zaostrzył k arę, n a ru szając zakaz r e f o r m a t i o n i s i n p e i u s .

4. FU N K C JO N O W A N IE ZA KA ZU R E F O R M A T I O N I S I N P E I U S

W ŚW IETLE ZA ŁO ŻEŃ DOTYCZĄCYCH G W A R A N C JI PROCESOW YCH W P R A W IE SO C JA LISTY C ZN Y M

IX. D otychczasow e rozw ażania d oprow adziły do w niosku, że p ra k ty ­ ka om ijania zakazu zm iany na gorsze kłóci się zarów no z przepisam i o k reślający m i sposób działania zakazu, ja k i z przepisam i dotyczącym i podstaw ko rygow ania praw om ocnych orzeczeń w try b ie rew izji nadzw y­ czajnej. Pozostaje jeszcze jeden, m.zd. n ajw ażn iejszy asp ekt zagadnienia. Rzecz w tym , że in sty tu cja zakazu r e f o r m a t i o n i s i n p e i u s została powo­ łana do zabezpieczenia określonych u p ra w n ie ń oskarżonego, że jest to „ m a terialn a g w aran cja dla oskarżonego, że z prow adzoną przezeń w ra ­ m ach u sta w y obroną nie wiąże się żadne ry z y k o ” .38 P o w sta je zatem p y ta ­ nie, czy w św ietle istniejącej p ra k ty k i zakaz r e f o r m a t i o n i s i n p e i u s nie tra c i c h a ra k te ru tak iej gw arancji. In n y m i słow y, czy rzeczyw iście może spełniać te funkcje, k tó re stanow iły ra c ję jego w prow adzenia do ustaw y karnoprocesow e j ?

Z decydow ana większość przepisów karnopro ceso w ych n astaw iona jest n a o kreślenie celow ych, skutecznych d ziałań zm ierzających do zrealizow a­

37 P o r. b liż e j Z. D o d a : o p. c it., s. 255 i n a s t. o ra z p o w o ła n e ta m p ra c e .

38 P o r. w y r o k z d n ia 12.11.1952 r . I K 823/51, O SN poz. 33 z 1952 r. Z ob. te ż w y r o k SN z d n ia 19.XII.1966 r . I I I K R 48/66, O SN K W poz. 94 z 1967 r.

N r 4 (496) Z a ka z refo rm a tio n is in peius 59

nia zasady tra fn e j rep resji, określającej cel w y m iaru spraw iedliw ości w procesie k a rn y m .39 D latego też zdecydow aną większość rozw iązań i in­ s ty tu c ji karn o p ro cesow y ch należy uw ażać za gw aran cje osiągnięcia celu procesu, a więc — m ów iąc k o n k retn ie — tra fn eg o urzeczyw istnienia norm p raw a k arn eg o m aterialn eg o (art. 2 § 1 p k t 3 k.p.k.). P raw o k a rn e pro ­ cesowe nie je s t w szelako m onolityczne. Nie jest m onolityczne w ty m — i ty lk o w ty m — sensie, że w u sta w ac h karnoprocesow ych spotykam y rów nież przepisy, k tó re o k reślając w y ją tk i od zasady tra fn e j rep resji, w p ro w ad zają isto tn e ograniczenia, jeśli chodzi o m ożliwość pełnego u rze­ czyw istn ien ia p ra w a karn eg o m aterialn eg o . U w zględnienie bow iem przez ustaw odaw cę ró żn y ch w artości i in teresów sp ołeczno-praw nych prow adzi do tego, że w u staw ach karnoprocesow ych zn ajd u ją się także przepisy sp e łn ia ją c e fu n k c je zabezpieczenia in teresó w i u p raw n ie ń uczestników procesu, a zw łaszcza oskarżonego. P o dkreślm y, że m ają one zabezpieczać te in te re sy i u p ra w n ie n ia w sposób bezw zględny, a w ięc n aw et za cenę isto tn y ch ograniczeń w zakresie realizacji zasady tra fn e j rep resji. P ra k ­ ty czna i teo rety czn a doniosłość zagadnienia g w aran cji procesow ych wiąże się w łaśnie z tym , że współczesne p ro ced u ry k a rn e nie h o łd u ją b y n a j­ m niej zasadzie dążenia do realizacji spraw iedliw ości k arn o m a te ria ln ej „za w szelką cenę” , że p rzew idu ją — niekiedy bardzo pow ażne — ogranicze­ nia m ożliw ości tra fn eg o i spraw iedliw ego u k a ra n ia spraw cy czynu prze­ stępnego.40

W szystko to, co w yżej pow iedziano, m a szczególne znaczenie w zw iąz­ k u z in sty tu c ją zakazu refo rm a tio n is in peius. Stanow i ona klasyczny

przy k ład ograniczenia uniem ożliw iającego w pew nych sy tu acjach pełne urzeczy w istn ien ie p raw a karnego m aterialn eg o. Nie m ożna je d n a k zapo­ m inać, że m im o to in sty tu c ja zakazu refo rm atio nis in peius nie jest sprzeczna z in te rese m w y m iaru spraw iedliw ości. D ecyduje o ty m — je ­ dyn ie w ty m kontekście p raw idłow a — ocena in abstracto, czyli ocena in sty tu c ji zakazu refo rm a tio n is in peius na tle cało kształtu rozw iązań p rz y ję ty c h w zakresie ko n tro li odw oław czej w procesie k a rn y m . Chodzi po p ro stu o to, że ra c ją w prow adzenia zakazu je st następ u jące w artościo­ w anie dokonane przez ustaw odaw cę: nieobow iązyw anie zakazu pociąga­ łoby za sobą gorsze konsekw encje niż pow odow ane niekiedy jego obo­ w iązyw aniem w y p a d k i zb yt łagodnego u k a ra n ia.41

P rzep isy o zakazie m a ją spełniać isto tn ą fu n k cję m o ty w acyjn ą. Cho­ dzi o w yłączenie sy tu a c ji, w k tó rej czynnikiem p o w strzy m u jący m oskar­ żonych przed zaskarżeniem orzeczeń m ogłaby być obawa pogorszenia swej sy tu acji. N asuw a się py tan ie, od czego zależy spełnienie tej fu nk cji. In a­ czej m ów iąc, ja k pow inno być u k ształto w an e działanie zakazu refo rm a tio ­

nis in peius, ab y rzeczyw iście przebieg procesu decyzyjnego („zaskarżyć”

— „nie zask arży ć” ) nie był zakłócany przez m o m en t obaw y p rzed u jem ­ nym i k o n sek w en cjam i zaskarżenia? P y ta n ie to trzeb a skonkretyzow ać.

39 z o b . w sz c z e g ó ln o śc i M. C i e ś l a k : N o rm y c e ło w o śc io w e i ic h r o la w p r o c e s ie p r a w ­ n y m (w p r a c y : Z a g a d n ie n ia p r a w a k a r n e g o i te o r ii p ra w a , W a rsz a w a 1959, s. 59—60); t e n ż e : N ie w a ż n o ść o r z e c z e ń w p ro c e s ie k a r n y m P R L , W a rs z a w a 1965, s. 5 i n a s t. (a zw łaszcza s. 12—13). 40 S z e rz e j o ty m M. C i e ś l a k : P ro b le m g w a r a n c ji k a r n o p ro c e s o w y c h n a tle n o w e j k o ­ d y f i k a c j i , „ P a l e s t r a ” n r 7 z 1969 r . t s. 31 i n a s t. 41 Z o b . b liż e j K . M a r s z a ł: Z a k a z (...), jw ., s. 77 i n a s t.

60 Z b i g n i e w D o d a N r 4 (196>

W zw iązku z in te re su ją c ą n as p ra k ty k ą stosow ania rew izji nadzw yczajnej na niekorzyść oskarżonych chodzi przecież o to, czy p rzepisy o zakazie

refo rm a tio n is in peius m ogą spełniać założone fu n k cje m o ty w acy jn e w te ­

dy, g dy ograniczam y działanie zakazu w yłącznie do neu tralizo w an ia r y - z y k a b e z p o ś r e d n i e g o , a więc gdy p rzy jm u je m y założenie, że za­ kaz chroni — jak o b y ty lk o i w yłącznie — przed pogorszeniem sy tu acji oskarżonego w to k u postępow ania zw ykłego w yw ołanego zaskarżeniem na korzyść oskarżonego.

W yd aje się, że przyjęcie poglądu, zgodnie z k tó ry m zakaz nie elim i­ n u je r y z y k a p o ś r e d n i e g o , tj. obaw y, że w sk u tek zaskarżenia na korzyść oskarżonego u jaw n i się potrzeba w niesienia skutecznej rew izji nadzw yczajnej n a niekorzyść, p rzekreśla m ożliwość sp ełn ian ia przez p rz e ­ p isy o zakazie w yróżnionej w yżej fu n k c ji m o ty w acy jn ej. O czyw ista, do­ póki oskarżony jest św ięcie (ciśnie się tu rów nież bardziej a d e k w a tn e określenie: naiw nie) przekonany, że w razie zask arżenia ty lk o na korzyść nie w chodzi ju ż w grę żadna (ani bezpośrednia, a n i pośrednia) m ożliwość pogorszenia jego sy tuacji, dopóty nic nie zakłóca przebiegu procesu de­ cyzyjnego. W tak im układzie rzeczyw iście „sw obodnie” m oże on roz­ w ażać k w e stię celowości w niesienia środka odw oławczego. W szystko się jed n a k zm ienia, gdy oskarżony m a świadom ość istn ien ia — pośredniego w praw d zie, ale bądź co bądź realnego — niebezpieczeństw a „w yw ołania w ilka z lasu ” (ujaw nienia p o trzeby w niesienia rew izji nadzw yczajnej na niekorzyść). Z p u n k tu w idzenia oskarżonego d o p raw d y nie m a znaczenia fa k t, czy e w e n tu aln e pogorszenie jego sy tu a c ji jaw i się ja k o bezpośredni, czy ty lk o jak o pośred n i efek t w niesienia przez niego środka odw oław cze­ go n a korzyść. T ra fn ie — nie w ypada w ty m k o n tekście powiedzieć, że dow cipnie — zauw aża jed en z autorów radzieckich, że „oskarżonem u wcale- nie będzie lż e j”, jeżeli zaskarżenie tylk o pośrednio, tj. w drodze u ru ch o ­ m ienia akty w no ści podm iotów pow ołanych do zaskarżania praw om ocnych orzeczeń, do tego pogorszenia doprow adzi.42 I nic tu nie je s t w stanie zm ienić fa k t, że zapew ne nie w każdym w y p ad k u zbyt łagodnego u k a ra ­ nia spow odow anego działaniem zakazu zm iany na gorsze dojdzie do w nie­ sienia rew izji nadzw yczajnej na niekorzyść oskarżonego. G w aran cja u p raw n ie n ia oskarżonego do zaskarżania orzeczeń nie m oże m ieć c h a ra k ­ te ru „szczęśliw ego losu ” w grze lo te ry jn e j. Być m oże n iejed en oskarżony zdecydu je się „zag rać” (wnieść środek odwoławczy) o p ierając się n a św ia­ dom ości istn ien ie s z a n s y , że może a k u ra t nie dojdzie do w niesienia rew izji n ad zw y czajnej i pogorszenia w tej drodze jego sytuacji. W za­ kresie g w a ra n c ji procesow ych nie o to jed n a k chodzi, a b y istn iała szansa w y g ran ia (ściślej: ab y nie było stup rocen to w o pew ne przegranie).

K ró tk o więc w ypada stw ierdzić, że jeśli zakaz m a elim inow ać za­ kłócenia p ro cesu decyzyjnego w kw estii zaskarżenia określonego orzecze­ nia na korzyść oskarżonego, a więc — inaczej m ów iąc — jeśli m a on usuw ać czyn n ik obaw y p rzed pogorszeniem , to m usi to czynić w sposób k o n se k w e n tn y i bezw aru nk o w y . W yłączenie jedynie ry zy k a bezpośred­ niego pogorszenia, a pozostaw ienie zarazem m ożliw ości pogorszenia w w y n ik u działań p o d jęty ch w sk u tek zaskarżenia n a korzyść — jak gdyby*

TMr 4 (H96) Z a k a z refo rm a tio n is in peius ₆₁

n a zasadzie „przeniesienia im p u lsu ” — nie zapew nia rzeczyw istej „sw obody zask arżen ia” . O skarżony nie m u si się bać, że np. sąd odw oław ­ c z y w p ro st orzeknie n a jego niekorzyść. Nie je s t to jed n ak ta k istotne,

skoro m u si się liczyć np. z faktem , że efektem przebiegu spowodow anej p rzezeń k o n tro li będzie n iek ied y sygnał o konieczności w niesienia rew izji n a d zw y czajn ej n a niekorzyść oskarżonego. A skoro tak , to nie m ożna w ogóle m ów ić o „swobodzie zask arżen ia” . O skarżonego in te resu je ostatecz­ n y e f e k t dokonanego zaskarżenia, a nie tech n iczny ciąg działań, k tó ry będzie łącznikiem m iędzy jego zaskarżeniem a ty m ostatecznym efek ­ tem .

X. Jeszcze bardziej w yraziście ry su je się iluzoryczność „sw obody z a sk a rż an ia ” w k ontekście p ra k ty k i obchodzenia zakazu refo rm a tion is in

p eius w tedy , gdy zob iek ty w izu jem y analizę.

W w yp ad k ach obow iązyw ania zakazu zm iany n a gorsze m ożem y się z e tk n ąć z n a stę p u jąc y m i sytuacjam i:

1) O rzeczenie zaskarżone ty lk o n a korzyść oskarżonego jest p raw id ło ­ w e albo n aru sza in te re sy oskarżonego. Sąd sk rępo w any zakazem zm ienia je n a korzyść oskarżonego albo u trz y m u je w m ocy (odpowiednio: orzeka k o rzy stn iej lu b ta k samo ja k poprzednio). S p raw a „zbyt łagodnego u k a ra ­ n ia ” w ogóle nie w chodzi w grę i dlatego nie m a żadnej potrzeby zaskar­ żania n a niekorzyść oskarżonego orzeczenia w ydanego w w a ru n k a ch obo­ w iązy w ania zakazu reform atio n is in peius.

2) O rzeczenie zaskarżone ty lk o na korzyść oskarżonego je st w adliw e, a le ty lk o i w yłącznie w ty m sensie, że n astąp iło w nim „zbyt łagodne u k a ra n ie ” . S ąd s k rę p d # a n y zakazem odczuwa to ograniczenie w sposób rea ln y ; gdyby zakaz nie obowiązywał, doszłoby do surow szego u k a ra n ia oskarżonego.

P rz y ję c ie m ożliw ości om ijania zakazu refo rm a tion is in peius prow adzi do sy tu a c ji zgoła osobliwej. O kazuje się, że zawsze w tedy, gdy zakaz c h ro n i oskarżonego w sposób r z e c z y w i s t y (ad 2), m am y jak o b y n a podorędziu rew izję nadzw y czajn ą na niekorzyść i w te n sposób m ożem y doprow adzić do spraw iedliw ego u k aran ia. U kład je s t zatem n astępu jący . Z ap ew n ien ie b ra k u ry zy k a związanego z zaskarżeniem odnosim y p o z o r ­ n i e do w szystkich oskarżonych. T ak n a p r a w d ę chodzi jed y n ie o to, aby nie m ieli obaw ci spośród nich, k tó ry m pogorszenie sy tu acji nie gro­ ziłoby n a w e t w tedy, gdyby zakaz w ogóle nie obowiązywał. Co do in ­ n y c h — m ożliw ość spraw iedliw ego u k a ra n ia, niezależnie od pozornych za­ p ew nień o jej w yłączeniu, n adal istnieje! P rz y tak im ujęciu sp raw y za­ sięgu obow iązyw ania zakazu refo rm a tio n is in peius sy tu acja jest p ra k ­ tycznie tak a, ja k b y u staw a karnoprocesow a w ogóle nie przew idyw ała jego obow iązyw ania. Z pew nego p u n k tu w idzenia ta o statn ia sy tu acja b y ła b y w zględem oskarżonego uczciwsza. N ie b y łob y w praw dzie pięknych djeklaracji ustaw ow ych, ale b y łab y za to pełn a jasność co do tego, że zask arżenie na korzyść wiąże się z określonym ryzykiem .

Z ty c h też w zględów n arzu cają się n a stę p u jąc e w nioski. N a tle istnie­ jącej p ra k ty k i zakaz refo rm a tion is in peius zapew nia rzeczyw istą ochro­ nę oskarżonem u ty lk o w tedy, gdy orzeczenie sądu skrępow anego tym za­ kazem nie zostanie zaskarżone rew izją n ad zw yczajną n a niekorzyść os­ karżonego. W zakresie g w aran cji p ra w n y c h — karnoprocesow ych w szcze­