Widok Współczesne tendencje przemian centrów dużych miast Polski na przykładzie Łodzi, Gdańska i Krakowa

(1)

STUDIAMIEJSKIE tom 2 (2010)

Marek SOBCZYŃSKI

Anita WOLANIUK

Uniwersytet Łódzki

WSPÓŁCZESNE TENDENCJE PRZEMIAN

CENTRÓW DUŻYCH MIAST POLSKI

NA PRZYKŁADZIE ŁODZI, GDAŃSKA I KRAKOWA

CONTEMPORARY TRENDS IN CITY CENTRE TRANSFORMATION OF BIG CITIES IN POLAND. THE CASE OF ŁÓDŹ, GDAŃSK AND CRACOW

ABSTRACT: Thisarticle aims to showthe problem of city centre transformationin the 21st century,in three PolishcitiesCracow, Gdańskand Łódź. Transformationconsists in condensation and conversionof space centre orin creating typical for citycenters urban complexes in their nearest area. Cracowis conduct-ing project ofbuilding New Town, which is the extensionof theOld Town centre in the eastern direction. Gdańsk, on the areas of the formerGdańskShipyard, northern to the OldTown,implements project for Young City,and in Łódź in the vicinity of the city centre, on the postindustrial area isbeing realized project of New Center of Łódź.

KEY WORDS:city centre, transformation, Łódź, Gdańsk, Cracow

Geneza powiększania i przemieszczeń centrów miast europejskich

Zgodnie z twierdzeniem M. Kiełczewskiej-Zaleskiej (1972, s. 155)dzielnicaśród miejska powstaje wwyniku tendencji dośrodkowych, ogniskujących najważniejsze funkcjemiasta w bliskim zesobą sąsiedztwie,jako dzielnica interesów, grupująca nie tylkohandel, ale także wielostronne usługi i instytucje centralne.Taka koncentracja

niesie ze sobą zazwyczaj zwiększenie ruchu i wymaga szczególnychrozwiązań komu

nikacyjnych. Wdużych miastach dzielnica śródmiejska jest jeszcze bardziej wyrazi

sta, staje się przestrzenią nazywaną citylub CBD {CentralBusinessDistrict), tracąc

przy tym stopniowo funkcję mieszkaniową na rzecz przestrzeni biurowych (Wolaniuk 2008).Jednak częstostara infrastruktura dzielnicyśródmiejskiejnie była w stanie

(2)

przy-14 Marek Sobczyński, Anita Wolaniuk

jąć nowych funkcji. Jużodstarożytności ujawnia siętendencjado przekształcania cent rówośrodkówmiejskich przezkolejnych uprawnionych do tego decydentów w celu poprawy ich funkcjonalności, dopasowania do postępującegorozwoju cywilizacyjnego lubjedynie w celu powiększenia ich obszaru. W Rzymie przykładem może byćzabudo wa Pola Marsowegoza panowania cesarza Oktawiana Augusta. Nierzadko celem takie

go działaniajest takżeambicja decydenta, by upamiętnić swą osobę w historii miasta (np. Beaubourg w Paryżu, zwane Centrum Georges’aPompidou). Współcześnie ana logiczne procesy zachodząw centrum Berlina (Trzepacz2006).Szybkorozwijającesię metropolieeuropejskiedążą także dopowiększenia obszaru śródmiejskiego poprzez rewitalizacjęobszaru poprzemysłowego, czegodobrym przykładem jestrealizowany od 1996 r.program LyonConfluencewdrugiej co do wielkości aglomeracji Francji.

Podobne procesy, choćzapewnemniej intensywnie i znacznie później niż w krajach

Zachodu,przebiegałyrównież w miastach położonych na ziemiach polskich.

Uwarunkowania historyczne rozwoju Krakowa, Gdańska i Łodzi

Przestrzeń zajmowanaprzez Krakówod momentu lokacji w 1257r., położonana

lewym brzegu Wisłynapółnoc odWzgórzaWawelskiego i Okołu, dość szybkookazała

sięzbyt szczupłana potrzeby rozrastającychsięfunkcjiegzogenicznych(Tobiasz 1974, s. 19, 37). Dalszy rozrost Krakowa ograniczanybył zarówno przez przebieg cieków,

zbiegających się kołomiasta irozlewającychsię w liczne koryta, jaki przez otaczające miasto mury obronne. Dlatego w bliskim sąsiedztwie Krakowa lokowanokonkuren cyjne wobecniego ośrodki miejskie - Kazimierz (1335 r., w jidysz Kuzmir), Florencję

(1366 r., od XV w. Kleparz), ana prawym brzegu Wisły- Josephstadt (1784 r., po polsku Podgórze). Trzeba jednak powiedzieć, żedo czasuwyburzenia staromiejskich

murów po 1820 r. i zastąpienia ich miejskimi ogrodami, zwanymi Plantami, większość instytucji centralnych Krakowanadalrezydowała w jego centrum. Jeszczew 1866 r. cały Krakówzajmowałpowierzchnię zaledwie 5,77 km2, przy czym aż 37%zabudowy miastaznajdowało się w obrębie Plant (Purchla1979, s.21). Poza staryobszar miasta (Stare Miasto) zabudowamiejska wychodziła szerzej jedynie na tzw. przedmieściach:

Kleparzu (przyłączonym w1792 r.), Wesołej (od 1639 r.stanowiącej jurydykęszlachec ką) i w mniejszym stopniunaStradomiu (przyłączonym w 1800 r.) zdominowanym

przez ogrody. Była tojednak aż do lat 80. XIXw. zabudowa niska, głównie drewniana. Pomimo włączenia Kazimierza w granice Krakowa (w 1791 r.) pozostawał on de facto odrębnym organizmem miejskim aż do czasu zburzeniamurów miejskich w 1820 r.,

a Podgórze nadal pozostawało odrębnym miastemiprzyłączono je do Krakowa dopie

ro w 1915 r.

Nadanie miastu przez władze austriackie szerokiej autonomiina mocyTymczaso

wego statutu gminy dla stołecznego miasta Krakowa z1866 r. pozwoliło na dynamiczną

(3)

Współczesne tendencje przemian centrów dużych miast Polski... 15

analogicznydo zburzonych niedawno murów obronnych, w postaci realizowanej w la

tach 1863-1865 forsownej fortyfikacji Krakowa przekształcającej miasto wtwierdzę (Purchla1979, s. 13-18). Nową linięfortów umiejscowionow odległości600-800 m od RynkuGłównego,położonego w centrum Starego Miasta, wyznaczając tym samym przestrzeń dostępnądo zabudowy pod nowo tworzone śródmieście, mająceprzejąć

funkcje centralne (Bogdanowski 2001). Lata 90.XIX w. i początek XXw.tookres in tensywnej zabudowywielkomiejskiejtych przestrzeni, co przyniosłopowiększenie

śródmieścia Krakowa w kierunku północnym i wschodnimwokół Rynku Kleparskiego

i DworcaGłównego, wybudowanego w 1844 r. wraz z doprowadzeniem do Krakowa

koleikrakowsko-górnośląskiej. Okres1862-1871przyniósł teżmiastu poważnywzrost liczbymieszkańców - o 10 tys. osób, co wobec faktu, że cała populacja metropolii nie

przekraczałanadal 50 tys., było przyrostem znaczącym i wymuszało rozwój terenów mieszkaniowych. Głównym ośrodkiem nowego centrum stała się przestrzeń pomiędzy pl.Matejki a pl. Kolejowym(obecnie pl. Nowaka-Jeziorańskiego), gdzie umiejscowiło swą siedzibę Starostwo. Nowe centrum wyposażonoteżw dostosowaną do jego po

trzebinfrastrukturę komunikacyjną.W okolicach dworca kolejowego połączono dwie

śródmiejskieobwodnice, otaczającą StareMiasto równolegle doPlant,całkowicie do mkniętą oraz tylko częściowo ukształtowaną (wpostaci tzw.alei trzech wieszczów), otaczającą nowozabudowaneprzestrzenie miasta, aleograniczoną od zewnątrznową linią fortyfikacji. WówczastoKraków urósłdo rangidużego miasta, gdyż w 1908 r.

przekroczył 100 tys. mieszkańców.Wzdłuż obwodnicyotaczającej Plantypowstały

najważniejsze budowlesiedzib instytucji centralnych,a przy obwodnicy przecinającej Stare Miasto- także budynekRadyMiejskiej. Wprowadzonaw 1875 r. komunikacja

omnibusowa,a następnie od 1882 r.tramwajowa(elektryfikowana od 1901 r.) niewy korzystywałajednak obwodnic,lecz przebiegała ulicamiStarego Miasta i wokół Rynku

Głównego. Na wewnętrznej obwodnicytramwaj pojawił się o wiele później, a na ob

wodnicyzewnętrznej nigdy goniewprowadzono,choć powstała onanamiejscu roze

branej w 1911 r.kolei obwodowej. Taki układ śródmieścia, stopniowo wypełniającego

bezreszty zewnętrzną obwodnicę, przetrwałw zasadzieaż do końca panowania komu nizmu, pomimo spektakularnych prób obniżenia jego rangi, np. w postaci wznoszenia

konkurencyjnegomiasta robotnikówna wschodzie (Nowej Huty) wyposażonego we

własne centrum i sztuczne podtrzymywanie funkcji centrum Podgórza.

Podobnie potoczyły się losy przemieszczeńśródmieścia Gdańska. Pochodzące z997 r.pierwsze informacje o Gdańsku(wizyta św. Wojciecha) dotycząokresu prze

miany osady rybackiejistniejącejod VII w. w gród obronnyksiążątpomorskich, lo kowany ok. 1050 r.W 1223 r. nastapiła pierwsza lokacja Gdańska, kolejna -w 1377 r.

i obie dotyczyły przestrzeniokreślanej dziś jako Stare Miasto. Wokresie pomiędzy tymi lokacjami nastąpiłojużpierwszeprzesunięciecentrum tego ośrodkaosadniczego, kiedy w 1227r. wzniesiono na południeod Starego Miasta - VicusTheutonicus, naz wane później Prawym Miastem (Rechtstadt), apo 1945 r. - Głównym Miastem,któ

(4)

16 Marek Sobczyński, Anita Wolaniuk

jak to miało miejsce wKrakowie,w opozycjido Gdańskawładze krzyżackie założyły

w 1380 r.- na wschódod Głównego Miastau ujściaMotławydo Leniwki (Martwej

Wisły) - Młode Miasto (Jungstadt). Młode Miasto miało być konkurencjądla gospo

darki hanzeatyckiego Gdańska (Tólle2006, s. 199). Jednak w odróżnieniu od Kleparza

czy Kazimierza w Krakowie tajednostkaosadniczaprzetrwała tylko do 1455r., kiedy

gdańszczanie doszczętnie ją zrujnowali,a teren ten przezkilka kolejnych wieków pozo stałniezabudowanyjako obronne przedpole miasta. Dopierow XIXw.obszar Młodego Miasta zająłpod budowę stoczni Johan Klawitter (obecnieStocznia Gdańska i Stocznia

Remontowa).

Kolejną konkurencyjną jednostką osadniczą w Gdańsku byłOsiek,powstały na

początku XIVw. pomiędzyobecnymi ulicami Stolarską, Igielnicką, Podwalem Sta

romiejskim oraz KanałemRaduni iZamczyskiem(grodem) jako osada podgrodzka,

która w latach1312-1454 stanowiłaodrębny organizm miejski. Osiek posiadałwłasny ratusz,lecz jego ubodzy mieszkańcy nie doczekali się nigdy kościoła,niemniejfunk cjonował już wówczas targ (jarmark dominikański). W pewnymoddaleniu od Gdańska

rozwinęły się także inne ośrodkiosadnicze, stopniowowchłaniane przezmetropolię, z których każdy posiadał wyodrębnione własnecentrum.

Od 1261 r. na północny zachód od Gdańska powstałaosada Vriezst (Wrzeszcz),

późniejprzemianowana w Langfuhr. Od 1412 r. wieśbyłajuż własnością gdańszczan

iprzybierałastopniowocharakter rezydencjonalny, choć zpoczątkiemXIXw. pojawił się w niej teżdrobny przemysł. Już w 1807 r.,pod rządami napoleońskimi,przyłączo noWrzeszczdo Gdańska, a w 1872 r. połączono goz miastem tramwajemkonnym. Jeszcze bardziej napółnoc, wokółzałożonego w 1186 r. klasztoru cystersów, rozwinęła

się niewielka osada Oliwa. Wieś Oliwa znalazła sięw latach 1807-1813 na terytorium Wolnego Miasta Gdańska. Przyspieszonyrozwójwsi nastąpiłpo 1864 r.,gdy włączono doniej sąsiednie tereny,doprowadzono połączeniekolejowe,a w 1874 r. podniesiono ją do rangi odrębnegomiastaiuruchomiono tramwajkonny.Od 1901 r. Oliwa uzyskała

połączenie tramwajowe z Wrzeszczem i Jelitkowem, codało początek przekształcaniu

miasta wkąpielisko. Od 1920 r. zarówno Oliwa, jak i Wrzeszczweszływ składWolnego Miasta Gdańska, jednak Oliwa aż do 1926 r.pozostawała odrębnymmiastem.

Cechą charakterystyczną rozwoju przestrzennegoGdańska jestpowstawanieko lejnych ośrodków węzłowych tegozespołu napodobieństwo paciorków nanizanych na linięoprzebiegu południowy wschód - północny zachód, równolegle do morza, przy względnie stałymoddaleniu od brzegu morskiego. Centra ośrodków konkurencyjnych wobec Gdańskapowstawały w pobliżu ich głównychdworców kolejowych, wprze

strzeni ograniczonej przez linię kolejową i główny traktdrogowyGdańsk-Sopot. Tak

było zarównowe Wrzeszczu, jaki w Oliwie. Jedynie w Sopocie,którego Gdańsk nie zdołał już wchłonąć, centrum rozwinęło się w kierunku przeciwnym - pomiędzy linią kolejowąa morzem.

KrakówiGdańskpowstałyzpołączenia kilku organizmów miejskich,co nadawało im od wiekówśrednichcharakter aglomeracji, natomiast Łódź w swojej znacznie

(5)

krót-Współczesne tendencje przemiancentrów dużych miastPolski... 17

szej historii doświadczyła przemieszczania centrum miasta, przy czym zasadniczym kierunkiem tego procesu była linia północ-południe wzdłuż tzw. traktu piotrkowskie go. Łódź uzyskała status miasta w 1423 r. i przez pięć wieków funkcjonowała jako nie wielki ośrodek rolniczo-rzemieślniczy pełniący funkcje lokalne. Od XV w. do lat 20. XIX w. centrum Łodzi stanowił rynek Starego Miasta położony na północnym stoku doliny Łódki, którego południowa pierzeja była niezabudowana, co podkreślało otwar ty, agrarny charakter miasta. Zabudowa wokół rynku była niska i drewniana, a nazwy wychodzących z jego otoczenia ulic - Drewnowska, Stodolniana - odzwierciedlały ich funkcje i materiały, z jakich składała się zabudowa.

Układ przestrzenny XVII- i XVIII-wiecznej Łodzi obejmował rynek o wymiarach 105 x 85 m, a także leżący na północ od niego nieco większy plac Kościelny z kościołem parafialnym (Koter 2002). Wokół placu i rynku przechodziły główne trakty handlowe z Lutomierska do Brzezin i z Piotrkowa Trybunalskiego przez Zgierz do Łęczycy (Rosin 1980). Zaniedbane miasteczko o powierzchni 12 km2 liczyło w 1793 r. zaledwie 191 osób i 44 drewniane domy, dlatego też w latach 1793-1794 władze pruskie nosiły się z zamiarem odebrania Łodzi praw miejskich (Rynkowska 1970). Zbawienna dla Łodzi okazała się przeprowadzona przez Prusaków w 1798 r. sekularyzacja dóbr kościelnych, która przyczyniła się do znacznego ożywienia gospodarczego.

W okresie Królestwa Polskiego dzięki przeprowadzonym reformom gospodar czym, w tym rozwojowi przemysłu, Łódź została podniesiona 18 września 1820 r. do rangi tzw. miasta fabrycznego. Ówczesny prezes komisji Województwa Mazowieckie go R. Rembieliński okazał się głównym architektem Łodzi przemysłowej. To dzięki niemu w latach 1821-1823 wybudowano na południe od Starego Miasta osadę su kienniczą Nowe Miasto (Koter 2002). Uzyskała ona klasycystyczny, prostokątny układ z centralnie wytyczonym ośmiobocznym rynkiem, wokół którego zlokalizowano 4 blo ki urbanistyczne. Rynek Nowego Miasta stał się nową jednostką urbanistyczną Łodzi z okazałym ratuszem miejskim (zachował się do dziś) i nowym centrum miejskim.

Usytuowanie Nowego Miasta na osi traktu piotrkowskiego rozpoczęło jego dalszy, południkowy rozwój, a powierzchnia miasta wzrosła do 15,4 km2. Wytyczone w No wym Mieście 184 działki szybko zostały zasiedlone i brakowało miejsc dla napływa jących do Łodzi osadników. Dlatego też w latach 1824-1827 wybudowano według koncepcji R. Rembielińskiego osadę łniano-bawełnianą Łódka o typowo kolonijnym układzie przestrzennym (powierzchnia miasta wzrosła do 22,05 km2). Usytuowano ją także wzdłuż traktu piotrkowskiego, a ulicą oddzielającą Nowe Miasto od osady Łódki była ul. Dzielna - obecnie ul. Narutowicza. Trzon przemysłowy osady stanowiły posiadła wodno-fabryczne na Jasieni, w których sąsiedztwie powstała w 1828 r. osada płóciennicza Ślązaki.

W1828 r. odcinek traktu piotrkowskiego łączącego Nowe Miasto z osadą Łódka zyskał nazwę ul. Piotrkowskiej. W kolejnych latach w dolinie Jasieni doszło do powstania potęż nej jurydyki przemysłowej L. Geyera i K. Scheiblera. Od końca lat 20. XIX w. główną osią urbanistyczną miasta stała się ul. Piotrkowska skupiająca domy tkaczy, okazałe kamienice

(6)

18 MarekSobczyński,Anita Wolaniuk

czynszowe,fabryki,luksusowesklepy, hotele, teatry. Stałasię onaniekwestionowanym

forum życia miejskiego, gdzieścierała się bieda zbogactwem, gdzie pojawiały się pierw

sze nowinki techniczne - latarnie gazowe, maszynyprądotwórcze, tramwaje (1898r.). Szybka zabudowa otoczenia ul. Piotrkowskiej sprawiła, że w 1840 r. wytyczono

na wschód od niej NowąDzielnicę z centralnymplacem - Wodnym Rynkiem, a na

południeod niego powstał pierwszy w Łodzipark publiczny - Park Źródliska.Mimo wielu wolnychterenów obszar Nowej Dzielnicy (powierzchnia Łodzi wynosiła wte

dy 27,39 km2) nie przejął funkcji centrotwórczych. W ciągu bardzo krótkiegoczasu doszło do przeniesienia centrum Łodziz Rynku Starego Miasta na Rynek Nowego

Miasta,anastępnie na ul.Piotrkowską,która pełni funkcje centrumdodzisiaj. Rozwój

urbanistyczny od przełomu XIX/XX w. odbywał się wokółgłównej osi urbanistycznej

- ul. Piotrkowskiej wobszarze wewnętrznym tzw.koleiobwodowej.

W1866 r.Łódź uzyskała połączenie kolejowe z Koluszkami, w 1868 r. powstał dwo rzec Łódź Fabryczna (tory prowadziłyprosto do fabryki), a w latach 1900-1902 wy budowano liniętzw. kaliską i DworzecŁódźKaliska. Około 1850 r. Łódź liczyła 16tys. mieszkańców, w 1883 r. - 100 tys. mieszkańców (wyprzedzając tym samym Kraków i Gdańsk), w 1897r. - 200 tys. mieszkańców, a ok. 1900 r. - 321 tys. Oznacza to, że

w latach 1850-1900wskaźnik wzrostu ludności wyniósł 2006% (Ginsbert 1962, tab. 3) i był tonajwyższy wskaźnikwzrostu wśród największych miast europejskich.

Pod koniecXIXw.i wpierwszej dekadzie XX w. Łódźbyła największym ośrodkiem przemysłu włókienniczegow KrólestwiePolskim. Powstały wówczasdwie jurydyki przemysłowe, w dolinie Łódki na zachód odNowegoMiasta - jurydykaI.K. Poznań

skiego iw dolinie Jasieni - jurydyka K. Scheiblera (Księży Młyn).

Wielkokapitalistyczny rozwój przemysłowy Łodziprzerwała I wojna światowa

(w 1914r. miastoliczyło473,4 tys. mieszkańców, w 1918 r. - 342tys.). Władze okupa cyjne włączyły do miasta w 1915 r. sąsiadujące znimprzedmieścia, w tymm.in. wieś Bałuty(liczyła 100 tys. mieszkańców)przylegającą do Starego Miastai napołudniu Chojny(powierzchniamiastawzrosła do 58,75km2).

W okresie międzywojennym (w1919 r.) Łódź została stolicąwojewództwa, uzyska

łapołączenia tramwajowe z sąsiednimi miastami - Rudą Pabianicką, Tuszynem, Kon stantynowem ŁódzkimiLutomierskiem (wcześniej, w 1907r., miała połączenie tram

wajowe z Pabianicami i Zgierzem, w 1909 r. -zAleksandrowemŁódzkim), powstało

wiele imponującychbudowli, np. gmach Sądu Okręgowego przy pl. Dąbrowskiego iroguul.Narutowicza,gmachPASTprzy al. Kościuszki12, szpitalim.I. Mościckiego, nowe osiedla mieszkaniowe -ZUSna Chojnach, osiedle Montwiłła-Mireckiego na Polesiu Konstantynowskim, willowe osiedlaurzędnicze ioficerskiena Julianowie, przy

ul. Tkackiej iZagajnikowej (obecnieul.Kopcińskiego).Doszło do dalszegozabudowy

wania terenówwewnątrz kolei obwodowej, w obszarześródmiejskim.

W okresie II wojnyświatowej w wyniku eksterminacyjnejpolityki okupanta liczba mieszkańców zmniejszyła się z672 tys.do 300 tys., w utworzonym getcie w grani

(7)

II wojnyświatowej okupanci zwiększyli powierzchnię Łodzi do 212km2, włączając do miasta m.in. Rudę Pabianicką.

W okresie gospodarki centralnie planowanej, socjalistycznego uprzemysłowienia miasto wzbogaciło się o nowe dzielnice przemysłowei oszereg osiedli mieszkaniowych zbudowanych z wielkiej płyty. Od 1945 r. liczbamieszkańców wzrastała do 1989 r. (po nad 850 tys.),po czymzroku narokmalała.

Obecnie powierzchnia Łodzi wynosi 295 km2 izamieszkujeją755 tys. osób.W la tach70. XX w. przecinającą ul. Piotrkowskąul. Główną - której nazwaadekwatna była do pełnionej funkcji (wywożono nią towary wyprodukowane w Łodzi do stacji kolejowej w Rokicinach) - poszerzono,dzięki czemu stała się ona główną osią o przebieguwschód- -zachód i zyskała nazwęal. Piłsudskiego, a po zachodniej stronieul. Piotrkowskiej

- al. Mickiewicza. Na skrzyżowaniutych najważniejszych arteriiśródmiejskich zloka

lizowanow okresie gospodarki centralnie planowanejsłynny dom handlowyCentral I i II, atakżepowstała pierwsza wysoka zabudowa w obszarze śródmieścia - osiedle mieszkanioweManhattan.

W okresie Łodzirolniczej od XV w. do lat20. XIXw. centrum miasta stanowił RynekStarego Miasta. Po wybudowaniuNowego Miasta centrumprzeniosło się do

tego nowomiejskiego obszaru o klasycystycznymukładzie, związanego z traktem piotrkowskim. Wytyczonaul. Piotrkowska stała się nie tylkoosiąurbanistycznąXIX- wiecznego rozwojumiasta, przy której powstała kolejna osada - Łódka, ale także miej

scemzamieszkania łódzkich fabrykantów, robotników, artystów, bankierów, aktorów, prawników, lekarzyetc. Bardzo szybko stała się wizytówką Łodzi, powstałyprzy niej

znamienite budynki,które zachowały siędodziś,natomiastzmieniająsięichużytkow

nicyifunkcje.

Odmomentu powstania - od lat 20. XIXw. - ul. Piotrkowska pełni funkcjecen trum Łodzi, mimo ogromnegorozwoju ludnościowego i przestrzennego miasta. Na

tomiast zarówno rynki Starego i NowegoMiasta, jak i innerynki zlokalizowane przy

ul. Piotrkowskiej byłyza małe, ażeby mogły pełnić funkcjespołeczne, by mogłybyć nanich organizowaneimprezydlamieszkańców. Łódzkie instytucje centrotwórcze, administracjipaństwowej, kościelnej, finansowej, doradztwapodatkowegoi prawne

go zlokalizowane są w blokach przy ul.Piotrkowskiej ijejpierzejach.Odśrodkowego

odcinka ul. Piotrkowskiej, wyznaczonego na północy przez ul. Struga- Tuwima po Radwańską-Brzeźną napołudniu,zaczynasięwykształcać CBD. Placówkikulturalne,

takie jak teatry,kina,filharmonia,mają rozproszoną lokalizację.

Przemianycentrówmiast polskich na przełomie XX i XXI wieku

Przemiany ustrojowe, które objęłyPolskę w ostatniej dekadzie XX w., nie pozostały

bez wpływu na funkcjonowaniecentrów dużych miast, jednak w pierwszej ich fazie ograniczano sięjedynie doadaptacji istniejących struktur śródmiejskichdo nowych

(8)

funkcji i potrzeb. Dopiero przełom wieków przyniósłna tym polu znaczące zmiany.

Wwielu ośrodkach miejskich ujawniła sięograniczona zdolność istniejących centrów doobsługi nowychzadań, które pojawiły się wraz ze zmianąustrojuspołeczno-eko

nomicznego kraju. Rozwiązania tej sytuacji, które zastosowano w dużychpolskich

miastach, dają się sprowadzićzasadniczododwóch tendencji: zagęszczaniaiprze

kształcania istniejącej substancji centrum lubwznoszenia całychkompleksów urba

nistycznycho charakterze śródmiejskim wnajbliższym sąsiedztwie dotychczasowych centrów, z wykorzystaniem do tego alboobszarów słabiej zabudowanych, albo często sąsiadujących z centrami (od XIX w.) terenówprzemysłowych. Jakoprzykłady takich działań J. Parysek(2006, s. 53) przywołuje poznańskie obiekty StaryBrowar i Kupiec Poznański, wrocławską Galerię Dominikańską i stołeczne ZłoteTarasy,wspominając

też opodobnych inwestycjach w Szczeciniei Gdyni. Zwracanoteż uwagę na przemiany

centrum Wrocławia związane z lokalizacją galerii handlowych (Kajdanek2006). Dozilustrowaniaomawianych tendencji planistycznych posłużą autoromprzykła

dy procesów zachodzących w XXIw. womówionych jużpodwzględem historiiroz woju przestrzennego trzech polskich miastach: Krakowie, Gdańsku iŁodzi, przy czym dwaośrodkiwymienione jako pierwszereprezentująodpowiednio dwie wspomniane

wcześniej tendencje planistyczne,natomiast Łódź jest ciekawym przykładem ich umie jętnego połączenia.Obszarzainteresowania autorówobejmuje centralną strefę (A) ba danych miast - jeśli oprzećsię na klasyfikacji zaproponowanej przez S.Liszewskiego (2006, s. 45) - którąidentyfikuje się z obszaremśródmieścia. Miejscamijednaknowe

inwestycje wkraczają także w strefędrugą (B), również zwartejzabudowy miejskiej, ale osilnie zróżnicowanych funkcjach, nierzadko też przemysłowych.

Centrum Krakowa zaczęło siępowiększaćwXIXw. na północ i północny wschód

od Starego Miasta i Plant. Tendencja ta utrzymała się równieżw XX w., a przyspiesze

nie tegoprocesu nastąpiło w połowie wiekuza sprawą budowy NowejHuty (1949 r.)

i przyłączenia tegomiasta jako dzielnicy doKrakowa w1951r. Pierwotnie zamierzano

umieścić wokolicyRonda Mogilskiegonowy dworzec kolejowy,bliżejNowejHuty, lecz z tej koncepcji zrezygnowano.Jak się wydaje, pewien wpływ na planyrozwoju śródmie

ścia po II wojnie światowejmiały działania okupantów niemieckich. Niemcyplanowali

budowęmonumentalnejdzielnicy rządowej(miasto spełniało rolęstolicy Generalne go Gubernatorstwa) na południowy zachódod Starego Miasta,za Wisłą w dzielnicy

Dębniki.W opozycji do tegoprojektuwładzekomunistycznepostawiły jednak na roz

wój w kierunku Nowej Huty. Stopniowo środek ciężkości śródmieścia przesunął się z zachodniej strony Dworca Głównego na stronęwschodnią. Pierwsząoznaką tego

procesu była lokalizacja przy ul. Lubicz operetki krakowskiej i Regionalnej Dyrekcji

PKP, a następniew latach 70. przebudowaDworcaGłównego, w wyniku której uru chomiono tzw. dworzec wschodni(wyjścieze stacji kolejowej w kierunku Nowej Huty)

idoprowadzenie do niego linii tramwajowej (ul. Lubomirskiego) oraz wzniesienie przy Rondzie Mogilskim całego kompleksu instytucji wymiaru sprawiedliwościihotelu Ibis

(9)

Współczesnetendencje przemian centrów dużychmiast Polski... 21

(obecnie Uniwersytet Ekonomiczny).Dokonano wówczas również przebudowyukładu

komunikacyjnegośródmieścia, włączając ul. Kamienną iul. Prandoty orazszerokie

aleje Marchlewskiego (dziś Beliny-Prażmowskiego) iPowstańcówWarszawy (dziś Po wstania Warszawskiego) w systemdrugiej obwodnicy (funkcjonującej dotychczas tylko

po stroniezachodniej śródmieścia jako ciąg tzw. alei trzechwieszczów - Mickiewicza,

Słowackiego, Krasińskiego).

W latach 80. XX w. przy Rondzie Mogilskim zlokalizowano swoistą dominantę syl

wety miasta - wielokondygnacyjny (24 piętra, 92 m wysokości) gmach biurowy NOT,

którego budowynigdy nieukończono, pozostawiającgo w formie betonowo-stalowe-

goszkieletu, którymnadał pozostaje (potoczniezwany szkieletorem).Decyzją Woje

wódzkiego Konserwatora Zabytków ze stycznia 2009 r. gmach ten możeostatecznie miećwysokość 102,5m, co oznacza brakzgody naproponowane przezobecnego in

westoraTreiMorfapodwyższenie go do 140 m (Szkieletor... 2009). Okres transformacji ustrojowej przyniósłkolejny impuls dorozwoju nowego centrum.Gmachybiurowe

z lat70.,wzniesione naprzeciwko Ogrodu Botanicznego (najbardziej wschodniej jed nostki przestrzennejXVIII-wiecznego Krakowa) wzdłużal.Powstania Warszawskie go, zamieniono na siedziby banków, apóźniej także ulokowanotam wydziały Urzędu Miasta i Biuro Rozwoju Krakowa.Około 200 m napołudnie od nich, przy Rondzie

Grzegórzeckim, zlokalizowano najwyższyobecnie obiekt Krakowa - Cracovia Busi ness Center (zwany potocznie „Błękitkiem”, ma 105 m wysokości, lecz tylko 20pięter),

przeznaczony pierwotnie na centrumwydawnictw prasowych, ale zaplanowany tak nieudolnie, że główna halanie mogłapomieścić nowoczesnychmaszyndrukarskich. Znacznie rozbudowano sądy,a już w XXI w. ulokowano tujedną z centralnych in

stytucji wymiaru sprawiedliwości- jedyną wkrajuszkołęaplikancką. Nowe funkcje

przestrzeni położonej napograniczudzielnic Wesołai Grzegórzki pomiędzyRondem MogilskimiRondem Grzegórzeckim wymusiły kolejną przebudowę systemu komuni

kacyjnego. Jednocześnie przenoszenie centrum ku wschodowi umożliwiłoprzebudowę

i rewaloryzację jego zachodniej części, bardzo już niefunkcjonalnej, położonejpomię dzy pl. Matejki, Politechniką Krakowskąi DworcemGłównym. Najważniejszymi inwe

stycjami w nowymcentrum są: Krakowski SzybkiTramwaj(KST)-na wschodzie,Kra

kowskie Centrum Komunikacyjne (KCK) wrazz Galerią Krakowską,tworzące łącznie Nowe Miasto-nazachodzie orazGaleria Kazimierz i Wiślane Tarasy - napołudniu.

Inwestycję budowy KST podjętojeszcze w latach 70. XX w.,podczasprzebudowy DworcaGłównego, gdziezaplanowano przeprowadzenie liniitramwajowej poniżejpo ziomu torów pod dworcem, a ponad peronami wybudowano obszerny parking.Dopo czątkulat90. udało się wybudować jedynie 180 mtunelu, pierwotnieplanowanego jako

liniametra o przebiegurównoleżnikowym.Z budowy metraostatecznie zrezygnowano i dopieropo 1995 r. prace nabrałytempa. W grudniu 2008 r.uruchomiono pierwszą linię KST, którabiegnie zKrowodrzy na północy miasta przez okolice Politechniki

Krakowskiej, gdzietramwaj wykorzystujetunel o długości 1538 m,wyłaniając się na

(10)

(pozostało-22 Marek Sobczyński,Anita Wolaniuk

ści po dawnym bastionie austriackiej twierdzy). W tunelu znajdują się dwa przystanki tramwajowe, a w skali kraju cała konstrukcja ustępuje długością tylko warszawskiemu metru i stołecznej kolei średnicowej. Przebudowano także ulicę Lubicz łączącą Stare Miasto z Rondem Mogilskim i dalej na wschód z Nową Hutą, a przede wszystkim al. Powstania Warszawskiego, którą KST jedzie do Ronda Grzegórzeckiego.

Dalszy fragment KST, oddany do użytku jako pierwszy w 2000 r., położony jest na pra wym brzegu Wisły (w Podgórzu) i biegnie aż do Kurdwanowa. Do 2011 r. oba te odcinki ma połączyć linia poprowadzona przez ul. Kotlarską i wzniesiony w 2001 r. nowy most na Wiśle (most Kotlarski). Tym samym linia KST połączy nie tylko południe z północą miasta, ale również dwa wielkie centra handlowe - Galerię Krakowską na północnym zachodzie nowego centrum i Galerię Kazimierz na południu. Czwarty etap budowy KST (do 2013 r.) doprowadzi linię tramwajową do dzielnicy Rybitwy, położonej na prawym brzegu Wisły naprzeciwko Nowej Huty. Tak więc KST stanie się główną linią komunikacji miejskiej o przebiegu południkowym wyłaniającego się nowego centrum (Miejscowy plan... 2006a, 2006b). Liniami równoleżnikowymi pozostają dwa zmodernizowane połączenia tramwajowe Krakowa z Nową Hutą - północne ulicami Lubicz-Mogilska i południowe ul. Grzegórzecką i al. Pokoju. Na południe od tej drugiej linii, nad samą Wisłą, na słabo dotąd zagospodarowanych fragmentach Grzegórzek (dawne zakłady metalurgiczne Zieleniewskiego i obszary magazynowe), buduje się już nowa dzielni ca Wiślane Tarasy o kaskadowym układzie luksusowych apartamentowców (Wiślane

Tarasy 2009). Drugi zespół mieszkalny Złota Brama powstanie na osi nowohuckiej, pomiędzy Grzegórzkami i Dąbiem na obszarze dawnych zakładów odlewniczych (Stor 2009). Wraz z rozwojem infrastruktury komunikacyjnej i mieszkaniowej postępuje stopniowo rewitalizacja całych bloków w kolejnych dzielnicach (Stare Miasto, Kazi mierz, jurydyka Lubicz, Podgórze, Zabłocie i Nowa Huta) (Pietrzyk 2009).

Druga z najważniejszych inwestycji nowego centrum to intermodalne Krakowskie Centrum Komunikacyjne, na które składają się nieco tylko zmodernizowany kolejo wy Dworzec Główny (wykorzystujący trzy poziomy) oraz wzniesiony na wschód od niego nowoczesny dwupoziomowy Regionalny Dworzec Autobusowy (rys. 1). W tym punkcie znajdują się zatem trzy najważniejsze węzły komunikacji publicznej nie tylko Krakowa, ale też całego regionu (komunikacja kolejowa, autobusowa i tramwajowa). W skład tego kompleksu poza wspomnianym już tunelem tramwajowym wchodzi tak że wybudowany w 2007 r. tunel drogowy (Kalinowskiego) łączący zachodnią i wschod nią stronę centrum, rozdzielonego szerokimi w tym miejscu na ponad 200 m torowi skami kolejowymi. Nowy dworzec autobusowy oddano do użytku w 2005 r. przy ul. Wita Stwosza, w bezpośrednim sąsiedztwie dworca kolejowego. Połączono tu stanowi ska regionalnej komunikacji autobusowej PKS z autobusową komunikacją zagraniczną (obie na górnym poziomie) oraz miejską komunikacją autobusową (poziom naziemny) i tramwajową, a także kolejami regionalnymi i dalekobieżnymi (poziom podziemny). Oba dworce mają też bezpośrednie połączenia autobusowe i kolejowe z Międzynaro dowym Portem Lotniczym im. Jana Pawła II w Balicach, przy czym połączenie

(11)

kolejo-Współczesne tendencje przemiancentrów dużychmiastPolski... 23

we realizuje specjalnanowa linia szybkiej kolei (15minut jazdy) o dużej częstotliwości kursowania (35 par pociągów dziennie).

Rys. 1.Nowe Miasto, Krakowskie Centrum Komunikacyjne, KST, GaleriaKazimierz i WiślaneTarasy na tle jednostekmorfogenetycznych Krakowaz XIV w.

Źródło: opracowanie własne.

Na zachódod KCK położony jestobszar ograniczony toramikolejowymi, ul.Pawią, pi.Kolejowymi wiaduktem przy ul.29Listopada, nazwany w projekcie inwestycyjnym

(12)

Nowym Miastem, obejmujący powierzchnię 20 ha (Nowe Miasto... 2009). Realizacja

projektuzostałapodzielona na dwaetapy. Na pierwszymetapie, ukończonym w 2006 r.,

oddanodo użytku centrum handlowo-rekreacyjne Galeria Krakowska, położone po

między dworcem iul.Pawią,oraz Hotel AndeFs przy tejsamej ulicy (otwartyw 2007 r.), a także nową infrastrukturę placu kolejowego. Nadrugim etapie,który zamierzano

ukończyć w 2009r., powstająwNowym Mieście obiekty Angel City, PawiaTrade Cen

teroraz biurowiec usytuowany na północ od Galerii Krakowskiej. W bardziej odległej perspektywie, naobszarze większymoddotychczas objętego inwestycjami, miałyby

powstaćkolejne dwa hotele, centrum biurowe o powierzchni użytkowej 25 tys.m2oraz duży zespół budynków mieszkalnych(30tys. m2).

Największym kubaturowo obiektem Nowego Miasta jest Galeria Krakowska,którą wzniesiono w bardzokrótkim czasie(2004-2006) według projektuECE Europa Bau-und Projektmanagement Polska orazIMB Asymetria. Inwestorami były firmyniemiec

kie HGA Capital i grupaECE. Galeriazajmuje 123 tys.m2 (w tym60 tys.m2powierzch ni handloweji 10 tys. m2 powierzchni biurowej) ipochłonęła(wrazz Hotelem AndeFs) 250 min euro. W trzypiętrowej budowli, do której główne wejście wiedzie z pl. Ko lejowego,na trzech poziomach znajdująsię aktualnie 262 sklepy, w tym hipermar

ket Carefour, 11 punktów usługowych oraz 22 restauracje, kawiarnie i baryfastfood. Dla klientów dostępnych jest 1400miejsc parkingowych napłatnym parkingu Galerii

Krakowskiejoraz na płycie dworca. Poziom podziemny Galerii połączony jest dwoma tunelami podtorami kolejowymi zDworcemGłównym orazzRegionalnymDworcem Autobusowym,pod którymi znajduje sięprzystanekKST. Każdepiętro podzielone jest nadwa pasaże długości325młączącesię w północnej,środkowej ipołudniowej części

Galerii. W nocypodświetlonafasadaco15 minut zmienia kolorystykę.

Czterogwiazdkowy Hotel AndeFs, zaprojektowany przez firmęJestico & Whiles, położony jest przyul.Pawiej w miejscu dawnego przydworcowego pawilonu handlo

wego (w czasach komunistycznych działałtu jedyny wmieście sklep spożywczy czynny

w dniświąteczne) i dysponuje159 pokojami i 5 salami konferencyjnymi.

Angel City to kompleks mieszkaniowo-biurowy położony w okolicy ul. Pawiej

oraz obiektów PolitechnikiKrakowskiej. Inwestoramisą firma AngelPolandHolding

isłynnyjużzbankructwa bank amerykański Lehman Brothers. Biurowiec powstaje od strony ul.Pawiej, resztę obszaruwypełnią luksusowe apartamentowce. Projekt opra cowałokrakowskie biuro IQ Konsorcjum we współpracy z paryskąfirmą architekto niczną Gottesman Szmelcman Architecture(Przy Galerii... 2006). Kompleks o klasycz

nej formiebryły wpisujesię w otoczenie sąsiednich budowli gmachów Politechniki

i zabudowy ul. Warszawskiej. Elewacjewykończono naturalnymi materiałami(cegłą

ceramiczną,drewnem) i uzupełniono detalami ze szkła i metalu.

Pawia Trade Centerto duży budynek opowierzchni handlowej400 m2oraz 3200 m2

klimatyzowanej powierzchni biurowej klasy A, wrazz podziemnym parkingiem, budo

wanymnaroguul.Pawiejiul. Ogrodowej naprzeciw Galerii Krakowskiej. Ukończenie tej inwestycji planowane jestna2010 r.

(13)

KrakowskiKazimierz, choć stanowijuż od dawna integralną część miasta, zacho wuje nadal swoją specyfikę(Więcław 1999). Podkreśla ją fakt znajdowania się nanim placu centralnego (pl. Wolnica) z ratuszem, aostatniotakżecentrum handlowego Ga

lerii Kazimierz. Galeriapowstałana wschodnich peryferiachdawnego Kazimierza, za cmentarzemżydowskimnad samą Wisłą.Zlokalizowano ją na obszarze dawnejrzeźni

miejskieji częściowo zakładów przemysłu gumowegoSemperit. Centrum, wzniesione przez firmępolską GlobeTrade Centre S.A. w ciągu zaledwie roku, otwarto w 2005 r.

Powierzchnia handlowa Galerii Kazimierz wynosi 36,2tys. m2 i zajmowanajest przez 160 sklepów oraz zespół kin CinemaCity.Parkingmoże pomieścić 1800samochodów. Od2007r.do centrum dobudowywanyjest sześciokondygnacyjny budynek biurowy.

Galeria Kazimierzjest obecnie słabo skomunikowana zcentrummiasta,ale po zakoń

czeniubudowyKST znajdzie się w środku jego trasy.

Koncepcja urbanistycznaprzebudowy centrum Gdańska również zakłada wzno

szenie w bliskim sąsiedztwie obecnego centrum na północ odStarego Miasta nowej

dzielnicy (rys. 2). Wostatnich latach, w obliczu bankructwa Stoczni Gdańskiej, jej działalność produkcyjną ograniczono przestrzennie dowyspy Ostrów, a pozostałe terenywydzielono z majątku zakładu. Właśnie na tym obszarze projektowane jest nowoczesne centrum handlowo-usługowo-mieszkaniowe, nazwane Młodym Mia stem, co ewidentnie nawiązujedo krzyżackiego założenia urbanistycznego Jungstadt. W ramachtego projektu przewiduje sięrewitalizacjęobszarów poprodukcyjnych stoczni i utworzenie jednej z największych w Europie przestrzeni o charakterze

wa-terfrontu, a także nawiązanie donieodległej historii powstania Solidarności, czemu ma służyć samootoczenieinwestycji w postaci pomnika Poległych Stoczniowców na

pl. Solidarności oraz budowanecentrummuzealno-konferencyjne Europejskie Cen trum Solidarności, położone u wejścia do MłodegoMiasta. Oś komunikacyjnądzielni cy stanowić madwujezdniowa aleja Nowa Wałowa,łącząca Bramę Oliwską zul.Sien nicką imostemnad Motławą (początkowoplanowano zakończenie budowy w 2009 r.).

Tąaleją poprowadzona zostanieliniatramwajowa,natomiast w głąb Młodego Miasta

prostopadleod pl.Solidarnościku Martwej Wiśle pobiegnieDrogaWolności o cha

rakterze promenady spacerowejo szerokości 42 m,otoczonej zielenią iwyposażonej w ścieżkę rowerową.

Inwestycja obejmie ponad 100 ha przestrzenibyłej stoczni,gdzie w ciągu 12 lat

planuje się uzyskanie ok. 750 tys. m2 nowej przestrzeniużytkowej, w tymponad 500 tys. m2powierzchni biurowych, co przekształci Młode Miastow nowe centrum

Gdańska. Wzdłuż nabrzeża powstać mają budynki mieszkalne. Obszar inwestycji znaj

duje się obecniew gestii BPTO Gdańsk Development, od której ewentualni inwestorzy

mogą uzyskiwać koncesje.

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego uchwalony w 2004 r.dotyczy ob

szaru o powierzchni 64,29 ha położonego pomiędzy MartwąWisłąoraz ulicami: Ryba- ki Górne,Wałową, Jana zKolna, Gdyńskich Kosynierów, toramikolejowymii węzłem

(14)

(15)

nuje się wybudowanie obiektów usługowycho łącznej powierzchni2tys.m2,z przezna czeniem nahandel, szpitale,domy opieki społecznej idomy dziennego pobytu.Zabu dowa mieszkaniowo-usługowazajmie 15,62 ha planowanej w projekcieinwestycji,przy

czymudział powierzchni przeznaczonej podusługi niepowinien być niższyniż 20% i nie wyższy niż70%. Jedynie w obiektachchronionychjako zabytki kulturymaterialnej

(postoczniowe) usługi mogąjewypełnić w całości. Budynki mieszkalne muszą dostar

czyć od 150 tys. do 250 tys.m2 powierzchni użytkowej. Na obszarze 1,9 ha ma powstać infrastruktura usługoświatypodstawowej (wzdłużul. Rybaki Górne). Natomiastob szar wzdłużul. Wałoweji ul. Nowej Wałowejo powierzchni 10,95haprzeznaczono tak że na zabudowęmieszkaniowo-usługową o zasobach50 tys.-100 tys.m2 powierzchni

użytkowej. Szczególnie istotnym obiektembędzie Europejskie Centrum Solidarności,

upamiętniającewydarzenia wStoczni Gdańskiej, którezmieniły mapę świata.Do re

alizacji tego projektuzaproszono wybitnych architektówzwielukrajów. Obecnie cent rum działa w budynku dawnejdyrekcji stoczni przy ul. Doki 1. Gmach Europejskiego Centrum Solidarności mabyćwpisany w otaczającegoobiekty-pl. Solidarności zpo mnikiem Poległych Stoczniowcówi historyczną Bramęnr2 dawnej stoczni. Zajmie on

powierzchnię 0,99 hai znajdzie się przy Drodze Wolności. W skład tego kompleksu

architektonicznegowejdzie też słynnazestrajkówSalaBHPoraz tzw.Nowe Pobrzeże

z BulwaremNadwodnym.

W końcu października2008 r. konsorcjumBaltic Property Trustogłosiło rozpo

częcie inwestycji na zasadach partnerstwa prywatno-publicznego z udziałem kapitału duńskiego.Pierwszym etapem inwestycji,któryma być ukończonyprzed piłkarskimi

mistrzostwami Europy w 2012 r.jest ul. NowaWałowa, oś komunikacyjna Młodego Miasta, którapoprawić masytuację komunikacyjną wcentrumGdańska i połączyć miasto z nowym stadionem BalticArena. Połowętegoszlakuzbudujeinwestor, drugą

połowę - miasto. Wśród nowych obiektów powstaną m.in. wielofunkcyjne centrum

handlowe, z multipleksem i kinami Imax,dwoma wieżowcamimieszkalnymii biurow

cem, które zostanąoddane do użytku naprzełomie2011i2012 r.

A. Tólle (2006, s. 201) przeciwstawia projekt Młodego Miasta podobnym pod względem lokalizacji, aleodmiennym w charakterze fizjonomii postfordowskim pro jektom w Hamburgu i Lyonie.Podkreśla jednak, że w Gdańsku powstajenowy obiekt infrastrukturalny w postaci kluczowejdla układukomunikacyjnego miasta ul. Nowej

Wałowej,który utrwali podział przestrzeni miasta,podczas gdy w porównywanych

przez autoramiastach dążono do zburzenia starych form, określonychjako „grzechy

modernizmu”

Nieco inaczejpotoczyłysię na przełomieXXiXXI w. losyprzebudowy centrum Ło dzi. Początkowoskoncentrowano sięna podnoszeniu rangitrasy komunikacyjnej prze cinającejmiasto ze wschodu na zachód (ul. Piłsudskiego-Mickiewicza),gdzie na odcin

ku pomiędzy al.Kościuszki i ul.Sienkiewicza kreowano nowe centrum miasta. Składały

sięna tobudowa Galerii Łódzkiej,HoteluIbis,kinaSilver Screen, centrum Orange Pla ża, przeniesieniesiedziby władz województwa, atakże nieudanarewitalizacjadawnych

(16)

wizytówek Łodzi -domów handlowych CentralIi II oraz Juventus. Mankamentemtej przestrzeni był brak możliwościodegraniarolimiejskiej „agory”. Brak w Łodzi dużej, wolnejprzestrzenipublicznej, w której mogłybysię odbywać różne imprezy ogólno-miejskie, dostrzegła francuska firma Apsys, która przeprowadziła udaną rewitaliza cję byłej jurydyki przemysłowej ŁK. Poznańskiego zlokalizowanej w północnej części śródmieściaŁodzi, vis a visStaregoMiasta (rys. 3). Wybudowane centrum kultural-no-rozrywkowo-handloweo oddającejłódzki klimat nazwie Manufaktura z centralnie usytuowanym rynkiem okazałosię największym i najczęściej odwiedzanym miejscem

Rys. 3.Manufaktura,centrum przy al.Piłsudskiego oraz Nowe Centrum na tle jednostekmorfogenetycznych Łodzizpołowy XIX w.

(17)

Współczesnetendencjeprzemiancentrów dużychmiastPolski... 29

publicznym. Projekt centrum, autorstwa designerskiejfirmy VirgileiStone z Londynu współpracującejz biurem architektonicznym z Lyonu SudArchitectes, zakładał „unię

przeszłości z przyszłością”icel ten został zrealizowany. W XIX-wiecznym komplek

sieprzemysłowym zachowanezostały historycznerozmieszczenie obiektów i obiekty

objęte ochroną konserwatorską,a zlikwidowanoczęść zniszczonych urządzeń kolejo wych i magazynowych (Bińczyk2006). Natomiast wolną przestrzeń wypełniły obiekty o nowoczesnej architekturze. Manufaktura została oddana do użytku w maju 2006 r. Funkcja kulturalna spełniana jest m.in.w Muzeum Fabryki, Muzeum Sztuki - ms2, Muzeum Historii Miasta Łodzi. Dlafunkcji rozrywkowej zarezerwowano 3-hektaro-wyrynek,naktórymodbywająsię imprezy muzyczne, plenerowe, Centrum Rozrywki

i Rekreacji,oferująceściankę wspinaczkową, kręgielnię, fitnessclub, 14 sal kinowych ipierwsze w Łodzi kino trójwymiarowe Imax, atakże liczne restauracje, puby i dyskote kę zlokalizowanąw zabytkowymbudynku elektrowni.Funkcjahandlowa skupiona jest

przede wszystkim w dwupoziomowym centrumhandlowym, w którymnapowierzch

ni 110 tys. m2 znajdujesię220 butików, 30 sklepów średniopowierzchniowych, hiper markety Real i Leroy-Merlin. Obok galerii handlowej w zabytkowym obiekcie byłej niciarni zlokalizowano aleję rzemieślników, sklepyz antykami, kawiarnie, restauracje.

Projektowane w ciągu 5lat założenie zostało udostępnione doużytku po 4 latach bu

dowy, a jej ostatnim etapem jest oddany doużytku w maju 2009r., mieszczący się

w budynku starejprzędzalni,czterogwiazdkowyHotel Andels(wspólny elementdla nowych przestrzeni centrum w Łodzi i Krakowie). Hotel oferuje 220pokojów typu standard, 53 typu suites,4 pokoje maisonettes, 1 apartamentprezydencki,7 sal konfe

rencyjnych, salębalową, basen,usługi spa i inne.

Manufakturauznawana jest za największąrewitalizację terenów postindustrialnych

wEuropie. Obejmuje obszar 270 tys. m2,w tym90 tys. m2 powierzchni zmodernizo

wanej i 95 tys. m2 nowych powierzchniusługowych. Renowacji poddano50tys. m2

ceglanych fasad, posadzono600 drzew,a pracę womawianym kompleksie znalazło 3 tys. osób {Manufaktura... 2009). Rynek Manufaktury tętni życiem przez cały rok. Odbywają się na nim bardzo różne imprezy - począwszy od sylwestra,po Wielką Or

kiestrę Świątecznej Pomocy,koncerty łódzkich filharmoników, zimą organizowanejest tu lodowisko,alatem - namiastka plaży. Takjak zaczasów I.K. Poznańskiego, Ma

nufaktura stałasię rentowna, tętniżyciem i stanowinowywalor turystyczny miasta.

Między Manufakturą i pl.Wolności (byłyRynek Nowego Miasta) kursuje bezpłatny tramwaj kołowy.

PowstanieManufaktury przyczyniło się doosłabieniafunkcji handlowej ul.Piotr

kowskiej - część sklepów przeniosła się do niej, a część poprostu upadła. Wyraź

ną„nadreprezentację” na głównej ulicy Łodzi osiągnął natomiast sektor finansowo- bankowy. Przez pierwsze dwa lataodotwarcia Manufaktury ul.Piotrkowskazaczęła wprawdzie podupadać, jednak nowe inicjatywy, podejmowanem.in. przez Fundację Ulicy Piotrkowskiej, otwieranie nowychgalerii, restauracji i pubów,organizacja wielu

(18)

zgod-30 Marek Sobczyński, Anita Wolaniuk

nie z sugestią Sztaudyngera,jest „wszystko” (począwszy od szewca, piekarni, poprzez

luksusowesklepy, banki, pomniki, aleję Gwiazd, liczneurzędy administracji publicz

nej), żejest onajednocześnie tradycyjnym łódzkimmiejscem spacerów, odpoczywania w sąsiadujących ze sobą restauracjach ipubach -skłania do prognozowania, żeulica

utrzymaswą rangę i ruchliwość na niej nie tylko mieszkańców, ale także turystów. Za

ul. Piotrkowską przemawia fakt jej otwarciaiinności, natomiast Manufaktura, takjak to było w XIX w., jest miastem w mieście i niemajuż tej perspektywy, co ponad 4-ki- lometrowa ul. Piotrkowska.

Niemniej w dalszym ciągubrakujew Łodzi centrum, w którymmożnaby organi zować liczne łódzkie festiwale,przeglądy filmowe, kongresy naukowew połączeniu z przestrzenią ogólnodostępną, siecią parkingów, siecią handlową i gastronomiczną. Dlategoteż w 2004 r. powstał pomysłbudowyNowego Centrum Łodzi, realizowanego w ramach przyjętegoprzezRadę Miasta 14lipca 2004r.„Uproszczonego lokalnego programu rewitalizacjiwybranychterenówśródmiejskich oraz pofabrycznych Łodzi nalata 2004-2013”. ProgramNowe Centrum Łodzi został przyjęty przez RadęMini

strów UchwałąnrXVII/279/07 z 28 sierpnia 2007 r. NoweCentrumo powierzchni

90ha, zamkniętejulicami:Tuwima, Narutowicza, Sienkiewicza i Kopcińskiego, zlo kalizowane jest w obszarze śródmieścia,wewnątrz kolei obwodowej z Dworcem Fa brycznym,na wschód od ul.Piotrkowskiej, wbezpośrednim sąsiedztwie Filharmonii Łódzkiej iTeatru Wielkiego przyul. Narutowicza. Pomysłodawcątego projektubyła FundacjaSztukiŚwiata, założona m.in.przez amerykańskiego reżyseraD. Lyncha, za

fascynowanego łódzką architekturą przemysłową,współwłaściciela Grupy Atlas (pro ducenta klejów do tapet) A. Walczakai dyrektoraFestiwalu Camerimage M. Żydowi-cza. Zgodnie z UchwałąRady Ministrówz 28 sierpnia 2007 r. „celem programujest wykreowanienowego obszaru funkcjonalnego centrum miasta poprzez:

- stworzenie dostępnych, bezpiecznych iatrakcyjnychdlamieszkańcówi turystów

przestrzeni publicznych;

- rewitalizację obszarów poprzemysłowych ikolejowych;

- stworzenienowych przestrzeni do inwestowania; - wzmocnienie funkcji metropolitalnych;

- wzmocnienie funkcjikulturalnej;

- zachowanie istotnych elementów tkanki urbanistycznej stanowiących o tożsamo

ściihistoriitegoobszaru;

- stworzeniemultimedialnego węzła komunikacyjnego (koleiwysokichprędkości,

kolei regionalnej, komunikacji autobusowej oraz komunikacji miejskiej)”.

Realizacja projektu obejmujedwie strefy. W strefiepierwszej o powierzchniok.30 ha dominować będzie całodobowa funkcja kulturalna i składa sięna nią: rewitalizacja naj

starszejłódzkiejelektrociepłowni(EC-1) i jej adaptacjanacele kulturalno-artystyczne, Specjalna Strefa Kultury zeSpecjalną Strefą Sztuki,rynek, Centrum Festiwalowe i prze

budowany, ukryty pod ziemią Dworzec Fabryczny (rys. 4). Strefa druga o powierz chni ok. 60 ha obejmowaćbędzie obiektykomercyjne związane z realizacją projektu.

(19)

Nowe Centrum Łodzi finansowane będzie ze środków prywatnych, które częściowo pokryją wydatki związane z inwestycjami publicznymi. Przebudowa Dworca Fabryczne go i jego otoczenia zostanie przeprowadzona przez PKP S.A. i PKP PŁK S. A., a jego kon strukcja pozwoli w przyszłości (po 2014 r.) na włączenie Dworca w system szybkiej ko lei Wrocław-Warszawa i projektowanego przebicia całego centrum Łodzi tunelem linii średnicowej. Urząd Miejski przeprowadzi projekt „Rewitalizacja EC-1 i jej adaptacja na cele kulturalno-artystyczne” finansowany w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (NSRO) 2007-2013 (Załącznik do uchwały... 2007). Do najważniejszych obiektów projektowanego Nowego Centrum należą: Specjalna Strefa Kultury, w której zorganizowana zostanie Specjalna Strefa Sztuki, Rynek Katarzyny Kobro (światowej sławy łódzkiej rzeźbiarki), Centrum Festiwalowo-Kongresowe, rewitalizacja stuletniej elektrociepłowni EC-1 i jej adaptacja na cele kulturalno-artystyczne (rys. 5). Ideą Specjal nej Strefy Kultury jest nawiązanie do „czterech kultur” tworzących Łódź przemysłową, co znajdzie odzwierciedlenie w nazwach ulic wychodzących ze wspomnianego rynku: Polskiej, Niemieckiej, Żydowskiej i Rosyjskiej. Zakłada się, że w Specjalnej Strefie Sztuki

Rys. 4. Nowe Centrum Łodzi - lokalizacja i podział na strefy Źródło: opracowanie własne na podstawie Załącznika do uchwały... 2007.

dominować będą funkcje: wystawiennicza, muzealna, galeryjna, archiwizacyjna, edu kacyjna i rekreacyjna, a w rozległej przestrzeni publicznej zlokalizowane zostaną: wie lofunkcyjne audytorium dla 350 osób, sala wielofunkcyjna dla ok. 160 osób, centrum edukacji o powierzchni ok. 1600 m2, i dodatkowe przestrzenie wystawiennicze o po wierzchni 500 m2. Strefa ekspozycji w Specjalnej Strefie Sztuki zajmie powierzchnię ok. 15-20 tys. m2, a strefa powierzchni magazynowych i zaplecza technicznego - ok.

(20)

5 tys. m2.Pod centralnie usytuowanym RynkiemKatarzyny Kobro znajdzie się infra struktura komunikacyjna, w tym Dworca Fabrycznego. Przy Rynku planowana jest

Hala Kongresowo-Festiwalowa. Z poziomu Rynkubędziewejściedo zrewitalizowanej

i zaadaptowanejdo celówkulturalno-artystycznychEC-1. ZrewitalizowanaEC-1 składać się będzie z 3 ogniw:

1. EC-1 Wschód - której gospodarzem będzie FundacjaSztukiŚwiata, mająca

w niej swoją siedzibę, obejmie również biura Festiwalu Camerimage, galerię, Teatr

Dźwięku, Teatr Elektroniczny, bibliotekę, kawiarnię, księgarnięksiążkiartystycznej,

a także wrota otwierającesiępodczasspecjalnych uroczystości;

2. EC-1 Zachód- zdominowane zostanie przez Muzeum Techniki, roboczo naz

wane „Energopolis”, z Centrum Nauki i Ogrodem Nauki oraz Historycznym Parkiem Tematycznym;

3. EC-1 Południowy Wschód- pełniące funkcję „okna medialnego”, będzie wy posażone w salędo realizacjitransmisji telewizyjnych, saleserwerów, pomieszczenia

biurowe iczytelnięmultimedialną.

Autorem planu architektonicznego Nowego CentrumŁodzi jestluksemburski archi tekt R. Krier,natomiast autorami projektu budynku Specjalnej Strefy Sztukisą niemiec

cy architekci zfirmMolier Architekten +Ingenieure(Na miarę...2009).Budynek

zapro-elektrociepłownia EC1 1 - Rewitalizacja EC-1 5 - Centrum Festiwalowe

2 - Specjalna Strefa Sztuki 6 - Centrum Kongresowe 3 - Specjalna Strefa Kultury 7 - Zagłębiony Dworzec PKP 4 - Rynek - miejsce publiczne

terenu SSK Zabudowa terenów kolejowych Centrum Festiwalowo- -Kongresowe Rynek - miejsce imprez masowych Tunel kolejowy na głębokości 15 m Podziemna ulica na głębokości 6 m Sugerowane przejścia (przejazdy) Osie kompozycyjno- - widokowe Elementy małej architektury Drzewa, krzewy Nardowfc® Tuwima OBIEKTY ISTNIEJĄCE Budynki do adaptacji

Rys. 5. Plan zagospodarowania przestrzennego Nowego Centrum Łodzi Źródło: opracowanie własne na podstawie Załącznika do uchwały... 2007.

OBIEKTYPROJEKTOWANE

im

11 | „Agora" na LlHI obszarze SSS

(21)

Współczesne tendencje przemiancentrów dużychmiast Polski... 33

jektowany dla Specjalnej Strefy Sztuki, określony jako„cylinder nieskończoności” ma kształt długiego poziomego sześcianu, który otacza szklana powłoka cylindra sprawia jąca wrażenie lekkościiunoszeniasiębudynku.

Podsumowanie

Omówionepowyżej trzy spośród licznych przykładów przebudowy, rewitalizacji i poszerzania centrów dużychmiastPolski wydają sięreprezentować dopewnego stop

niawspólne, a także częściowo odmienne trendy panujące w tymwzględzie w naszym kraju.

We wszystkich trzechbadanych miastach noweprzestrzeniecentrumnakładają sięczęściowo na najstarsze jednostki morfogenetycznetychmiast (naKleparz w Kra kowie, na MłodeMiastow Gdańsku oraz na Stare i Nowe Miasto wŁodzi).Nowe

założenia przestrzennecentrów oddalone są od najstarszych jednostek osadniczych względnie nieznacznie (najdalej, bo o nieco ponad 1 km, w Krakowie).

W przypadkuKrakowa i po części Gdańska dajesięzaobserwować tendencjado

wypełniania nową substancją śródmiejską przestrzeni położonych pomiędzy histo

rycznie niegdyś odrębnymiośrodkami miejskimi. W Łodzi tentrend nie znajduje po

twierdzenia,choćito miasto formalnie składasięz dwóch odrębnychdo 1945 r.miast

(ŁodziiRudy Pabianickiej). W przypadku Łodzi i Gdańska wyraźny jest proces rozcią ganiaśródmieść naprzyległe do nich obszarypoprzemysłowe; w Krakowie tentrend jest zdecydowanie słabiejreprezentowany. Natomiast we wszystkichtrzech miastach

śródmieścia wkraczają naobszaryzajmowane przez transport i komunikację (w Łodzi

iKrakowie- obszary kolejowe, wGdańsku- obszary portowe). W Gdańsku i Kra

kowie przebudowa i powiększanie śródmieść są skoordynowane z przekształcaniem

układów komunikacyjnychtychmiast. Natomiast Łódź należy do - nielicznych chyba

wEuropie - miastpozbawionych jakiejkolwiekkoncepcji rozwiązania kwestii trans portu wewnątrzaglomeracyjnego, co skutkuje chybionymi inwestycjami,takimi jak

tzw. szybki tramwaj miejski, który wzałożeniumiał na odcinku ponad 20 km skrócić czas przejazdu zaledwieo ok. 10 minut i połączyć Zgierzz Pabianicami, a ostatecznie mniej więcejotylewłaśniego wydłużył inieprzekroczył granicŁodzi.

Prezentowane w niniejszym opracowaniuprzykłady przekształceńcentrów miast

i ich bezpośredniego sąsiedztwawpisują się w szerszytrend,występujący wwiększości

dużychpolskich aglomeracji. Nie można jednak zapominać, że sporadycznie zdarzają

się równieżcałkowicie odmienne koncepcje zagospodarowaniaprzyległych do śród

mieść obszarów,które na skutek przemianustrojowych utraciłyswe dotychczasowe

funkcje.Ciekawym przykładem może być rozpoczętaw 2001 r. w Gdyniinwestycja

planistyczna Pomorski Park Naukowo-Technologiczny,gdzie na ponad 6 ha obsza

rów poprodukcyjnych nadalutrzymanazostajeta sama funkcja, choćpodniesiona na znacznie wyższy poziomtechnologiczny(Borkowska2003).

(22)

34 Marek Sobczyński,Anita Wolaniuk

Bibliografia

Al,2006, Przy Galerii Krakowskiejpowstaje osiedle Angel City,„Gazeta.Dom”, z 29 XI.

Bińczyk A., 2006, Od manufaktury do „Manufaktury”- nowa przestrzeń Łodzi, [w:] I.Jażdżewska (red.),

Nowe przestrzenie w mieście, ich organizacja i funkcje, XIXKonwersatorium Wiedzy o Mieście, Wy dawnictwoUŁ, Łódź, s.211-220.

Bogdanowski J.,2001, Dawna Twierdza Kraków - dziś podstawa systemu zieleni miasta,„Ziemia”, s.33-46. Ginsbert A.,1962,Łódź. Studium monograficzne, Łódź.

Kajdanek K., 2006,Noweprzestrzenie Centrum? Oznaczeniu galeriihandlowych w obrazie przestrzenno-

-funkcjonalnym centrum miasta Wrocławia, [w:] I.Jażdżewska (red.), Nowe przestrzenie w mieście, ich

organizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy oMieście,WydawnictwoUŁ,Łódź,s. 255-264. KD, 2009, Szkieletor na 102i pół, „Kraków. DwutygodnikMiejski”,nr2,s.10.

Kiełczewska-Zaleska M.,1972, Geografiaosadnictwa. Zarys problematyki, PWN,Warszawa.

Koter M., 2002,Łódź iokolicew IpołowieXIX w.,[w:] S. Liszewski (red.),Atlas Miasta Łodzi,plansza IV, ŁódzkieTowarzystwo Naukowe, Łódź.

LiszewskiS., 2006, Nowe przestrzeniewmiastach(na obszarach zurbanizowanych), [w:]I. Jażdżewska (red.),

Nowe przestrzenie w mieście, ichorganizacja ifunkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście,Wydaw nictwo UŁ, Łódź, s. 35-48.

Manufaktura - Onas -Apsys, 2009, http://www.manufaktura.com/PL/apsys.asp

Miejscowy plan zagospodarowaniaprzestrzennego dla Trasy Nowopłaszowskiej, 2006a, Urząd Miasta Kra kowa, Biuro Planowania Przestrzennego.

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego obszaruZablocie, 2006b, Urząd Miasta Krakowa, Biuro Planowania Przestrzennego.

Namiarę XXI wieku,2009, Serwis UMŁ, http://www.uml.lodz.pl/index.php?str=1732&id=14089

Nowe Miastoi Krakowskie Centrum Komunikacyjne, 2009, http://www.krakowskieinwestycje.pl/index. php?option=18&action=articles_show&art_id=312(8.04).

Parysek J., 2006, Stare inowe obszary miast polskich, [w:] I. Jażdżewska (red.),Nowe przestrzenie wmieście, ich organizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście,Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 49-62. PietrzykS., 2009, Zlikwidowaćbetonową pustynię, „Kraków. DwutygodnikMiejski”, nr 4, s.6-7.

Purchla J„ 1979, Jak powstał nowoczesnyKraków. Studia nad rozwojem budowlanym miasta wokresie auto

nomii galicyjskiej, Wydawnictwo Literackie, Kraków. Rosin R., 1980, Łódź - dzieje miasta, PWN, Warszawa.

RynkowskaA., 1970,Ulica Piotrkowska, WydawnictwoŁódzkie,Łódź. Stor A.,2009,Grzegórzeckirenesans, „Domiporta" nr 6, s. 3.

Tobiasz M., 1974,Pierwsze wieki Krakowa,WojewódzkiOśrodekInformacji Turystycznej, Kraków. TólleA., 2006,Kształt i funkcjenowychkwartałów śródmiejskich na obszarach nadwodnych.

Francusko-niemiecko-polskieporównanie, [w:] I. Jażdżewska (red.), Nowe przestrzeniew mieście, ich organizacja

i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 193-202.

Trzepacz P.,2006, Przekształcenia przestrzeni urbanistycznej Berlina w drugiejpołowie XX wieku, [w:] 1. Jaż dżewska (red.), Noweprzestrzeniew mieście, ichorganizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, WydawnictwoUŁ, Łódź, s. 377-388.

Uchwała nr XXVIII/904/04 - RadyMiastaGdańska z 30 września 2004rokuw sprawie uchwalenia miej scowegoplanuzagospodarowaniaprzestrzennego Gdańsk Nowe Miasto - Stocznia,Plac Solidarności, 2004, Urząd Rady Miasta Gdańsk, http://www.gdansk.pl/architektura,612,2027.html

Więcław J., 1999,Zmianyfunkcjidzielnicy Kazimierzw Krakowie wświetle współczesnych przekształceń

społeczno-gospodarczych, „FoliaGeographica,ser.Geographica-Oeconomica”, vol.29/30 (1996/1997), s. 125-147.

WiślaneTarasy,2009,Inter-bud Developer, http://www.wislanetarasy.pl/inwestycja.html(8.04).

Wolaniuk A., 2008,Centra miast, [w:] S.Liszewski (red.), Geografia urbanistyczna, Wydawnictwo UŁ, Łódź,

s. 283-320.

Załącznik douchwałynr XVII/279/07 Rady Miejskiej w Łodzi z dn. 28 sierpnia 2007r., 2007, Rada Miasta Łodzi.

(23)

Współczesne tendencje przemiancentrów dużych miast Polski... 35

WSPÓŁCZESNE TENDENCJE PRZEMIAN CENTRÓW DUŻYCH MIAST POLSKI NA PRZYKŁADZIE ŁODZI, GDAŃSKA I KRAKOWA

ABSTRAKT:Już od wczesnej starożytności ujawnia się tendencja do przekształcaniacentrów ośrodków miejskichprzez kolejnychuprawnionych do tego decydentów wcelupoprawy ich funkcjonalności, dopaso wania dopostępującego rozwojucywilizacyjnego lub jedynie powiększeniaich obszaru.W Rzymie przykła dem może byćzabudowa Pola Marsowego za panowaniacesarza Oktawiana Augusta. Nierzadko celemta kiego działania jest także żywionaprzez decydenta ambicjaupamiętnienia swejosoby w historii miasta (np. Beaubourg wParyżu,zwaneCentrum Georgesa Pompidou).

Przemianyustrojowe, któreobjęłyPolskę w ostatniej dekadzie XX w., nie pozostałybez wpływu nafunk cjonowanie centrów dużych miast,jednakw pierwszej ich fazie ograniczano się jedynie doadaptacji ist niejących strukturśródmiejskichdo nowychfunkcji i potrzeb. Dopiero przełomwieków przyniósłna tym polu znaczące zmiany. W wieluośrodkach miejskich ujawniła się ograniczona zdolnośćistniejących cen trówdoobsługinowych zadań, którepojawiłysię wrazze zmianą ustroju społeczno-ekonomicznego kra ju. Rozwiązania tej sytuacji, którezastosowano wpolskich dużych miastach, dają się sprowadzićzasadniczo dodwóch tendencji - zagęszczania i przekształcania istniejącej substancji centrum lub wznoszenia całych kompleksów urbanistycznycho charakterze śródmiejskim w najbliższym sąsiedztwie dotychczasowych cen trów, z wykorzystaniemdo tego obszarówsłabiej zabudowanych lub często sąsiadujących z centrami tere nów przemysłowych.

Dozilustrowania omawianych tendencji planistycznych służą autorom przykładyprocesówzachodzących wXXIw. w trzech polskich miastach: Krakowie, Gdańsku iŁodzi,przy czymdwa ośrodki wymienionejako pierwsze reprezentują odpowiednio dwie wspomniane wcześniejtendencjeplanistyczne, natomiast Łódź jest ciekawym przykładem ich umiejętnegopołączenia.