ARTYKUŁ PROBLEMOWY
ANNA KARCZEWSKA
NOWE ASPEKTY PROBLEMU REKULTYWACJI GLEB
ZANIECZYSZCZONYCH METALAMI CIĘŻKIMI
NEW APPROACH TO REMEDIATION OF SOILS
POLLUTED WITH HEAVY METALS
Instytut Gleboznawstwa i Ochrony Środowiska Rolniczego, Akademia Rolnicza we Wrocławiu
A b str a c t: Soil pollution with heavy metals remains in Poland o f local importance, though, several
sites need soil reclamation. Liming and application o f clay and organic materials, com m only used for reclamation, reduce metals solubility but do not fulfill the requirements o f present Polish law which requires removal o f excessive pollutants from soil. Various methods o f soil cleaning are evaluated in the paper, including technical methods (extraction in situ and ex situ, electrochem i cal m ethods, zeolites application) and phytoextraction, with its m ost effective technique, in duced hyperaccum ulation, w here chelating agents are used to enhance metal bioavailability. High EDTA extractability o f Cu and Pb from polluted soils supports the idea. Factors affecting the efficien cy o f phytoextraction and several drawbacks are discussed.
Słow a klu czow e: gleby, metale ciężkie, rekultywacja, prawo, fltoremediacja, fitoekstrakcja. K e y w o rd s: soils, heavy metals, reclamation, law, phytoremediation, phytoextraction.
WSTĘP
Problem znaczniejszego zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi, w tym Pb, Cu, Zn i Cd, ma wprawdzie w Polsce znaczenie lokalne, to jednak w sąsiedztwie niektórych zakładów przemysłowych, np. hutniczych i metalurgicznych, takich jak: huty miedzi w Legnicy i Głogowie, huty cynku i ołowiu na Górnym Śląsku, a także na obszarach ogródków działkowych wielu miast, gleby wykazują znaczne zawartości metali ciężkich, co było dotychczas przedmiotem licznych badań [Marchwińska, Kucharski 1990,
procesach erozji wodnej lub wietrznej mogą być przenoszone wraz z cząstkami stałymi gleby, powodując wtórne zanieczyszczenie wód lub roślin, w tym m.in. roślin wykorzystywanych na cele paszowe. Niekiedy zwraca się także uwagę na zagrożenie związane ze spożyciem produktów konsumpcyjnych zanieczyszczonych cząstkami gleby, np. przez dzieci. Metale mogą zostać wówczas uwolnione z fazy stałej gleby w przewodzie pokarmowym człowieka lub zwierzęcia, w warunkach silnie kwaśnego odczynu. Liczni autorzy podkreślają fakt, że gleby silnie zanieczyszczone, zawierające unieruchomione metale ciężkie, są rodzajem „bomby z opóźnionym zapłonem”, która może zadziałać w przyszłości wskutek radykalnej zmiany warunków środowiskowych.
Praca ma charakter dyskusyjny i podejmuje bardzo ważny problem - kryteriów oceny zanieczyszczenia gleb i potrzeb ich rekultywacji w odniesieniu do ustawy „Prawo ochrony środowiska” oraz „Rozporządzenia MS w/s standardów jakości gleb i jakości ziem”. Problem wymaga dyskusji w środowisku gleboznawczym. Podczas Kongresu PTG w 2003 roku bardzo mocno podkreślano fakt, że Towarzystwo nie powinno pozostawać obojętne wobec wprowadzania przepisów prawnych, które dotyczą gleb, a w niedostatecznym stopniu uwzględniają wiedzę gleboznawczą.
Strategie i metody rekultywacji
Dostępne strategie rekultywacji gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi polegają albo na unieruchomieniu metali w glebie i zminimalizowaniu ich negatywnego oddziaływania na środowisko, albo przeciwnie - na uruchomieniu metali i ich skutecznym usunięciu z gleby, co schematycznie zilustrowano na rysunku 1. Obie strategie oparte są na zmianie rozpuszczalności metali ciężkich osiąganej w wyniku modyfikacji właściwości gleby decydujących o ruchliwości metali, a mianowicie: odczynu, pojemności sorpcyjnej, warunków redoks oraz zawartości w glebie związków kompleksujących, odpowiedzialnych za tworzenie rozpuszczalnych chelatów [McBride 1994, Kabata-Pendias, Pendias 1999, Karczewska 2002]. Zgdnie ze strategią 1, „unieruchomienia”, powszechnie stosowaną metodą rekultywacji, zalecanąm.in. przez IUNG, i radykalnie zmniejszającą negatywne oddziaływanie na środowisko metali ciężkich obecnych w glebie jest wapnowanie [Kabata-Pendias 1979, Kabata-Pendias i in. 1993 ], a w przypadku gleb lekkich - dodatkowo wzbogacanie kompleksu sorpcyjnego przez wprowadzenie substancji organicznej, np. torfu, granulowanego węgla brunatnego lub resztek roślinnych [Kabata-Pendias 1979, Diatta, Grzebisz 1999], albo tzw. iłowanie gleby [Greinert 1995]. Zabiegi te, proste w realizacji i stosunkowo tanie, skutecznie ograniczają rozpuszczalność metali i ich bioprzyswajalność, czego dowodzą m.in.
RYSUNEK 1. Dwie strategie rekultywacji - schemat: a) unieruchamianie metali w glebie, b) uruchamianie metali i ich usuwanie z gleby
FIGURE 1. Two strategies o f soil remediation - a scheme: a) immobilization o f metals in soil, b) mobili zation o f metals and their removal from soil
pozytywne efekty odtwarzania okrywy roślinnej na obszarach stref ochronnych hut miedzi Legnica i Głogów, nawet przy znacznych całkowitych zawartościach Cu i Pb w glebie [Szerszeń i in. 1999]. Strategia 2 „uruchomienia” wymaga uwolnienia metali z fazy stałej gleby do roztworu i ich skutecznego usunięcia wraz z roztworem glebowym na zewnątrz układu. Zabiegiem służącym uruchomieniu metali może być radykalne zakwaszenie gleby lub wprowadzenie do niej silnych środków kompleksujących typu kwasu wersenowego EDTA, DTPA lub kwasu cytrynowego [Logan 1992]. Oczysz czanie realizuje się albo metodami przepłukiwania gleby in situ (na miejscu), wyma gającymi zastosowania systemu nawadniania oraz systemu studni odpompowujących odcieki, albo metodami ekstrakcji exsitu ,w zakładzie oczyszczania [Logan 1992]. W metodach in situ uruchomione metale można także, poza mechanicznym odpom- powaniem roztworu, usuwać poza układ gleby wykorzystując metody elektrochemiczne [Virkutyte i in. 2002] lub np. brykietowane zeolity [Gworek 1993]. Wszystkie wymie nione metody są jednak bardzo kosztowne i wszystkie opierają się na okresowym zwiększeniu ruchliwości metali, co może stanowić zagrożenie dla wód podziemnych oraz dla biocenozy glebowej. W ostatnich latach wiele uwagi poświęca się również metodom fitoekstrakcji, w których metale usuwane są z gleby w wyniku pobrania przez rośliny [Blaylock, Huang 2000, Mc Grath i in. 2001, Romkens i in. 2002]. Metody te zostaną bliżej przedstawione w dalszej części niniejszego opracowania.
Zmiany w podejściu do rekultywacji w zapisach polskiego prawa
Dwa najważniejsze akty prawne o mocy ustaw, precyzujące problematykę rekul tywacji gleb zanieczyszczonych chemicznie to: „Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych” z dnia 3 lutego 1995 r. oraz ustawa „Prawo ochrony środowiska” z dnia 27 kwietnia 2001 r. [Ustawa 2001]. Zgodnie z „Ustawą o ochronie gruntów rolnych i
rekultywacji w świetle ustawy.
Jednak wprowadzona w 2001 r. ustawa „Prawo ochrony środowiska”, regulująca prawne zasady ochrony różnych elementów środowiska, w tym gleb, bardziej precyzyjnie formułuje wymagania dotyczące rekultywacji gleb zanieczyszczonych [Ustawa 2001]. Zgodnie z tą ustawą „Rekultywacja zanieczyszczonej gleby lub ziemi polega na
przywróceniu je j właściwości do stanu wymaganego standardami jakości”. Standardy
te określa natomiast osobny akt prawny - „Rozporządzenie Ministra Środowiska w/s standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi” z dnia 9 września 2002 r. [Rozporządzenie 2002]. Dopuszczalne zawartości metali ciężkich w glebach, określone jako standardy dla 3 różnych grup obszarów sozologicznych, choć kontrowersyjne, nie będą w tym miejscu poddawane dyskusji. Należy jednak podkreślić fakt, że te określone w Rozporządzeniu [2002] standardowe, tj. dopuszczalne, zawartości metali w warstwie powierzchniowej gleb (do 30 cm) nie uwzględniają właściwości gleby, takich jak: skład granulometryczny, zawartość próchnicy oraz odczyn, które - obok całkowitej zawartości metali w glebie - defacto decydują o rzeczywistym zagrożeniu ekologicznym [Kabata- Pendias i in. 1993]. Należy też nadmienić, że w Liście Holenderskiej, która była pier wowzorem standardów jakości gleby i ziemi, wartości interwencyjne odnoszą się do umownie przyjętej „gleby standardowej”, a dla innych gleb bierze się pod uwagę ich rzeczywiste właściwości, w tym zawartość frakcji ilastej i zawartość próchnicy. W świetle „Prawa ochrony środowiska” [Ustawa 2001] - rekultywacji poddane powinny być wszystkie gleby, w których zawartości zanieczyszczeń przekraczają wartości standardowe, niezależnie od właściwości gleby. Rekultywacja ma polegać na obniżeniu zawartości zanieczyszczeń do stanu wymaganego standardami. W praktyce oznacza to konieczność usunięcia z gleb nadmiernych ilości zanieczyszczeń, w tym metali ciężkich. Skuteczne unieruchomienie metali w glebie, np. za pomocą wapnowania, nie czyni bowiem zadość warunkom „Prawa ochrony środowiska”.
DYSKUSJA
Ocena wybranych metod technicznych oczyszczania gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi
Dotychczas nie została jeszcze wypracowana wspólna polityka Unii Europejskiej w sprawie rekultywacji gleb, ale należy liczyć się z koniecznością oczyszczania gleb nadmiernie zanieczyszczonych metalami ciężkimi. Liczbę takich obiektów w Zachodniej
Europie szacuje się, wg European Topic Centre Soil, na około 1,4 miliona [McGrath i in. 2001]. Rozważając potencjalnie dostępne metody oczyszczania gleb należy w pierwszej kolejności postawić pytanie o możliwość uruchomienia metali ciężkich i ich przeprowadzenia do postaci rozpuszczonej. Problem ten nie będzie tu dyskutowany szczegółowo, jednak trzeba podkreślić, że metale ciężkie pochodzenia antropogenicznego (np. z pyłów metalurgicznych, popiołów i gazów ze spalania paliw stałych i ciekłych oraz z wielu innych źródeł) zazwyczaj wykazują w glebach większą potencjalną rozpusz czalność niż metale pochodzenia naturalnego, litogenicznego [Mc Bride 1994, Karczewska 2002]. W tabeli 1 przedstawiono potencjalną rozpuszczalność Cu i Pb w powierzchniowych poziomiach gleb stref ochronnych hut miedzi, oznaczaną za pomocą ekstrakcji roztworami 1 mol • dm-3 HCl oraz 0,02 mol • dm-3 EDTA-Na [Karczewska 2002]. W glebach lżejszych potencjalnie podatne na ekstrakcję formy Cu i Pb stanowią ponad 90% całkowitej zawartości tych pierwiastków, podczas gdy w glebach zwięź- lejszych udział ten jest niższy, ale nawet dla gliny ciężkiej w przypadku Cu przekracza 70%. Oczywiście, skuteczność ekstrakcji zależy od licznych czynników, w tym od rodzaju i stężenia związku kompleksującego, czasu kontaktu i parametrów decydujących 0 równowadze reakcji sorpcja - desorpcja między fazą stałą i roztworem [Karczewska 2002], ale niewątpliwie potencjalna zdolność do mobilizacji stanowi w tych glebach czynnik otwierający perspektywy dla oczyszczania gleb z nadmiernych zawartości Cu 1 Pb, przekraczających standardy jakości.
Potencjalna zdolność uruchamiania metali nie rozstrzyga jednak jeszcze o pozytywnej ocenie poszczególnych metod oczyszczania. Spośród wymienionych wcześniej metod technicznych zarówno ekstrakcja metali z gleby w warunkach in situ czy ex situ, jak i metody elektrochemiczne, opierające się na okresowym zwiększeniu rozpuszczalności metali, muszą powodować daleko idące zmiany składu chemicznego i biologicznego gleby, a niekiedy prowadzić do całkowitego zniszczenia jej aktywności biologicznej.
TABELA 1. Całkowite zawartości Cu i Pb w poziomach powierzchniowych gleb stref ochronnych hut miedzi Legnica i Głogów oraz procentowe udziały form Cu i Pb potencjalnie rozpuszczalnych, oznaczane w ekstrakcji roztworami: HC1 lmol • dm 3 oraz EDTA-Na 0,02 mol • dm 3
TABLE 1. Total concentrations of Cu and Pb in surface layers of soils in the protection zones of copper smelters Legnica and Głogów, and percentage of Cu and Pb potentially soluble forms, as determined by extraction with HC1 lmol • dm 3 and EDTA-Na 0.02 mol • dm 3
Nr, lokalizacja No, site Procent części Percent of fraction [mm] С org [%] pH Cu Pb calk. total [mg-kg1] HC1 EDTA-Na całk. total [mg-kg1] HC1 EDTA-Na <0,02 <0,002 % % 1. Bogomiee 4 2 0,25 7,38 271 92,2 87,8 116 87,9 80,3 2. Głogów 15 4 0,61 5,88 1080 92,6 87,0 383 83,6 84,9 3. Legnica 40 12 1,06 7,06 358 91,6 84,9 171 97,1 90,6 4. Legnica 42 15 1,10 4,81 286 91,2 76,9 153 96,7 86,3 5. Rapocin 40 22 1,35 6,74 292 94,2 73,6 127 86,6 62,7 6. Zabiele 54 31 2,34 6,96 248 88,7 73,8 99 77,2 64,4
pobrania przez rośliny [Blaylock, Huang 2000, Glass 2000, Mc Grath i in. 2001]. Perspektywy zastosowania fitoremediacji do oczyszczania gleb zanieczyszczonych
metalami ciężkimi Warunkami skutecznej fitoekstrakcji są:
1) tolerancja uprawianych roślin na wysokie stężenia metali ciężkich w glebie oraz 2) odpowiednio duży „wynos” metali wraz z biomasą części nadziemnych, która po
winna być w odpowiednim momencie usunięta i przekazana do dalszego przetwo rzenia (np. w przystosowanych kotłach energetycznych czy spalarniach odpadów). Drugi warunek, tj. usuwanie dużych ilości metali wraz z biomasą roślin, można uzyskać albo stosując rośliny zdolne do pobierania bardzo wysokich ilości metali, zwłaszcza rośliny z grupy określanej jako hiperakumulatory [Brown i in. 1994, Brooks 1998, Blaylock, Huang 2000)], albo uprawiając rośliny o przeciętnych koncentracjach metali w częściach nadziemnych, ale pozwalające na uzyskanie bardzo dużej biomasy, np. niektóre szybko rosnące trawy, takie jak: miskantus (Miscanthus giganteus) albo trzcina (Phragmites communis) oraz rośliny włókniste, np. konopie siewne
{Cannabis sativà) lub ślazowiec pensylwański {Sida hermaphrodita), czy niektóre
gatunki drzew i krzewów, takie jak: wierzba wiciowa {Salix viminalis) lub topola
{Populus spp.) [Blaylock, Huang 2000, Pulford, Watson 2003]. Wreszcie -
optymalne efekty można uzyskać łącząc oba warunki: wysokiej koncentracji w bio masie i dużej biomasy. Rośliny z grupy hiperakumulatorów, w tym najczęściej badany gatunek hiperakumulujący Ni, Zn i Cd - Thlaspi caerulescens, a także inne:
Cardaminopsis halleri czy gatunki z rodzaju Alyssum charakteryzują się niewielką
biomasą i dlatego realne efekty fitoekstrakcji należy oceniać jako znikome. Można szacować, że uprawa Thlaspi caerulescens w przeciętnych warunkach agrotech nicznych (plon suchej masy: I t s . m .-ha-1, przy koncentracji cynku w częściach nadziemnych rzędu 2 000 mg • kg-1 s.m.) pozwoliłaby na usunięcie z gleby około 2 mg • kg-1 Zn rocznie, choć McGrath [2001] na podstawie własnych doświadczeń polowych z tym gatunkiem oraz danych B.H. Robinsona i współautorów przytacza wartości odpowiadające pobraniu 40-60 kg Zn z 1 ha, co odpowiada zmniejszeniu się koncentracji Zn w glebie o wartość 13-20 mg • kg-1 rocznie. Szacunkowe obliczenia ubytku metali ciężkich z gleb przy zastosowaniu roślin o dużej biomasie wskazują na znacznie niższą skuteczność oczyszczania gleb (odpowiadającą obniżeniu zawartości Cu lub Zn w glebie rzędu 1 mg • kg-1 w skali roku) [Karczewska 2003]. Przy takiej
skuteczności fitoekstrakcji usunięcie nadmiernych 100 mg • kg-1 tych metali wymagałoby czasu ponad 100 lat. Szanse na zwiększenie skuteczności fitoekstrakcji może w przyszłości przynieść inżynieria genetyczna [Stomp i in. 1994]. Wysoką skuteczność fitoremediacji zapewnia także metoda tzw. indukowanej hiperakumulacji {induced hyperaccumulation), polegająca na zwiększaniu pobrania metali ciężkich przez rośliny o znacznej biomasie, nie będące hiperakumulatorami, w wyniku wprowadzenia do gleby substancji kompleksujących, zwiększających rozpuszczalność metali. Pierwsze zakończone sukcesem doświadczenia w tej dziedzinie opublikowali Huang i Cunningham [1996], którzy wprowadzili do gleby EDTA w dawce 1-2 g • kg-1 i uzyskali w biomasie kukurydzy (Zea mays) koncentrację Pb do 11000 mg • kg-1 s.m., przy zawartości Pb w glebie wynoszącej ok. 2500 mg • kg'1. Doświadczenia nad indukowaną hiperakumulacjąróżnych metali prowadzone są intensywnie, a z największym powodzeniem wykorzystuje się w nich takie gatunki roślin, jak: kukurydza
{Zea mays), słonecznik {Helianthus annus), gorczyca sarepska {Brassica juncea), rzepak {В. napus) i rzepik {B. rapa). Do uruchomienia metali stosuje się różne substancje
kompleksujące, m.in. EDTA i DTPA, a ostatnio przede wszystkim substancje podlegające łatwo biodegradacji, takie jak np. kwas cytrynowy, aminokwasy (np. histydyna) i inne [Blaylock i in. 1997, Huang i in. 1998, McGrath i in. 2001]. Niezależnie od uzyskiwanych efektów oczyszczania gleb metodą indukowanej hiperakumulacji, należy zwrócić uwagę na uboczne konsekwencje stosowania środków chelatujących, polegające na przejściowym wzroście stężenia metali ciężkich w roztworze glebowym, co może prowadzić do toksycznego działania na biocenozę glebową oraz wymywania metali do wód gruntowych [Blaylock i in. 1997, McGrath i in. 2001, Romkens i in. 2002].
PODSUMOWANIE
Obowiązująca w Polsce ustawa „Prawo ochrony środowiska” regulująca zasady ochrony poszczególnych elementów środowiska, w tym gleb, obliguje do oczyszczania gleb zawierających ponadnormatywne koncentracje metali ciężkich i do doprowadzenia ich do stanu odpowiadającego standardom, praktycznie bez względu na właściwości gleb decydujące o faktycznym zagrożeniu ekologicznym. Znaczna potencjalna rozpusz czalność metali w glebach zanieczyszczonych wskazuje, że uruchomienie metali i ich usunięcie z gleb byłoby możliwe, jednak spośród dostępnych metod oczyszczania te, które charakteryzują się wystarczająco wysoką skutecznością, obarczone są efektami ubocznymi w postaci wtórnego zagrożenia dla środowiska (np. dla wód podziemnych) i wymagająnadal szczegółowych prac badawczych i aplikacyjnych, a ponadto sąbardzo kosztowne. Należy ponownie postawić pytanie o rzeczywistą konieczność usuwania metali ciężkich z gleb ponadnormatywnie zanieczyszczonych, zwłaszcza z gleb zwięz łych, o silnych zdolnościach sorpcyjnych. Wydaje się bowiem, że w niektórych warunkach stabilizacja metali ciężkich w glebach, połączona z zabiegami zapobie gającymi erozji wodnej i wietrznej, byłaby rozwiązaniem racjonalnym, skutecznie zabezpieczającym pozostałe elementy środowiska, a jednocześnie znacznie tańszym od oczyszczania tych gleb.
LITERATURA
BLAYLOCK M .J , H U A NG J.W. 2000: Phytoextraction o f metals. W: Phytoremediation o f toxic metals: Using plants to clean up the environment. Raskin I, Ensley B.D. (eds.), John W iley & Sons., N ew York.: 5 3 -7 0 .
BLAYLOCK M.J., SALT D.E., DUSH ENKO V S., ZAKHAROVA O , G U SSM A N C., KAPULNIK Y., ENSLEY B .D , RASKIN I. 1997: Enhanced accumulation o f Pb in Indian mustard by soil- applied chelating agents. Environ. Sei. Technol. 31: 8 6 0 -8 6 5 .
BROOKS R .R ,(red.) 1998: Plants that hyperaccumulate heavy metals. CAB Internat. London: ss. 380.
BRO W N S .L., C HA NEY R.L., ANGLE J.S., BAKER A.J.M. 1994: Phytoremediation potential o f
T hlaspi ca eru lescen s and bladder cam pion for zinc- and cadm ium -contam inated soil. J. Environ. Qua I. 23: 1151-1157.
CH O D A K T., GAŁKA В., BOGACZ A ., SZOPKA K. 2000: W pływ pow odzi 1997 roku na w łaści w ości gleb ogródków działkowych w Legnicy. Zesz. Probl. Post. N auk Roln. 471, II: 873— 879.
CHOD AK T., KAWAŁKO D. 1996: Zawartość niektórych metali ciężkich w glebach i warzywach ogródków działkowych Wrocławia. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 434: 9 4 7 -9 5 3 .
C ZA RN OW SK A K. 1995: Gleby i rośliny w środowisku miejskim. Zesz. Probl. Post. N auk Roln. 418a: 111-116.
DIATTA J., GRZEBISZ W. 1999: Influence o f plant residues on zinc adsorption and desorption in an incubation experiment. W: 5th ICOBTE. Proceedings o f extended abstracts; Vol. II, ISTEB, Wien: 1038-1039.
G LASS D.J. 2000: Econom ic potential o f phytoremediation. W: Phytoremediation o f toxic m e tals: U sing plants to clean up the environment. Raskin I, Ensley B.D. (eds.), John W iley & Sons., N ew York: 15-31.
GREINERT A. 1995: W pływ dodatku iłów do gleby piaskowej na plonow anie roślin oraz sorpcję i przyswajalność Pb, Cd i Zn. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 418b: 6 8 5 -6 9 0 .
GW OREK B. 1993: W pływ zeolitów na zm niejszenie akumulacji metali ciężkich w roślinach uprawianych na glebach zanieczyszczonych. Rozpr. Nauk. i Monogr. S G G W : ss. 167. H U A N G J.W , BLAYLOCK M .J , KAPULNIK Y , ENSLEY B.D. 1998: Phytoremediation o f ura
nium-contaminated soils: Role o f organie acids in triggering uranium hyperaccumulation in plants. Environ. Sei. Technol. 32: 2 0 0 4 -2 0 0 8 .
H U A N G J.W , C UN NIN G H AM S.D. 1996: Lead phytoextraction: Species variation in lead upta ke and translocation. N ew P h ytologist 134: 7 5 -8 4 .
JAGIEŁŁO A , BOŻYM M , W ACŁAW EK W. 2003: Zawartość Cd, Cu, Pb, Zn i N - N 0 3 w anatom icznych częściach warzyw z ogrodów działkowych w Brzegu (woj. opolskie). Rocz.
G lebozn. 54, 4: 8 3 -8 9 .
K A B A Ł A C , C H O D A K T. 2002: Gleby. W: Środow isko W rocławia. D olnośląska Fundacja Ekorozwoju, Wrocław: 6 6 -7 3 .
GONTARZ B, DM OW SKI Z. 2000: Zawartość metali ciężkich w glebie i warzywach z ogrodów działkowych koło Zakładów Hutniczych „Hutmen” we Wrocławiu. Zesz. Probl. Post. Nauk
Roln. 4 7 1 ,1 1 :9 1 3 -9 1 9 .
K ABATA-PENDIAS A. 1979: Effect o f lime and peat on heavy metal uptake by plants from soils contaminated by an em ission o f copper smelter. Rocz. G lebozn. 30, 3: 3 2 3 -3 2 8 .
K ABATA-PENDIAS A ., PENDIAS H. 1999: Biogeochem ia pierwiastków śladowych. Wyd. Nauk. PW N, Warszawa: ss. 398.
K ABATA-PENDIAS A ., PIOTROW SKA M , WITEK T. 1993: Ocena jakości i m ożliw ości rolni czeg o użytkow ania gleb zan ieczyszczonych metalami ciężkim i. W: O cena stopnia zanie czyszczenia gleb i roślin metalami ciężkim i i siarką. Ram owe w ytyczne dla rolnictwa. IUNG, Puławy.
K AR CZEW SKA A. 2002: R ozpuszczalność m iedzi, ołow iu i cynku w glebach zan ieczyszczo nych w zależności od odczynu i kompleksowania związkami organicznymi. Zesz. P robl. Post.
Nauk Roln. 482: 2 6 9 -2 7 4 .
KARCZEW SK A A. 2003: Perspektywy zastosowania fitoremediacji do oczyszczania gleb za n ieczyszczonych metalami ciężkim i. Ochr. Środ. i Zas. Natur. 25/26: 2 7 -5 4 .
LOG AN T. 1992: Reclam ation o f chem ically degraded silos. A dvances in Soil Sei., Vol. 17, Springer Verlag, N. York.
M ARC H W IŃ SKA E., KUCHARSKI R 1990: Stan i prognoza zanieczyszczenia metalami gleb uprawnych w ojew ództw a katow ickiego. Ochrona Środow iska 1: 1 1 5-124.
MC BRIDE M.B. 1994: Environmental chemistry o f soils. Oxford University Press, N ew York, N Y MC GRATH S.P., ZHAO F.J., LOMBI E. 2001: Plant and rhizosphere processes involved in
phytoremediation o f metal-contaminated soils. P lan t an d Soil 232: 2 0 7 -2 1 4 .
M OCEK A ., OW CZARZAK W , TYK SIŃSKI W , KACZM AREK Z. 1995: M etale ciężkie w glebach ogródków działkowych w Polkowicach. Zesz. Probl. Post. N auk Roln. 418a: 3 0 5 - 312.
PULFORD I.D., W ATSON C. 2003: Phytoremediation o f heavy metal-contam inated land by trees - a review. Environ. Internat. 29: 5 2 9 -5 4 0 .
ROM KENS P., BO U W M A N L., JAPENGA J., D RA AISM A C. 2002: Potential and drawbacks o f chelate-enhanced phytoremediation o f soils. Environ. Pollut. 116, 1: 10 9 -1 2 1 .
ROZPORZĄDZENIE 2002: Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziem i z dnia 9 września 2002. D z.U . Nr 165, poz. 1358. STOMP A .M ., H A N K.H., WILBERT S., GORDON M.P., C U N NIN G H AM S.D. 1994: Genetic
strategies for enhancing phytoremediation. Ann N Y A cadem y Sei. 721: 481.
SZERSZEŃ L., C HOD A K T., K A B A Ł A C. 1999: Monitoring zawartości pierwiastków ślado w ych w glebach przylegających do Hut M iedzi w G łogow ie i Legnicy. Zesz. Probl. Post.
Nauk Roln. 4 6 7 ,2 : 4 0 5 - 4 1 2 .
SZERSZEŃ L., K A B A Ł A C. 1996: Metale ciężkie w glebach ogrodów działkowych w S osnow cu. Zesz. Probl. Post. N auk Roln. 434: 9 4 3 -9 4 7 .
USTAWA 1995: Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 3 lutego 1995 r. Dz. U. Nr 16, poz. 78, z późniejszym i zmianami.
USTAWA 2001 : Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dz. U. Nr 62, poz. 627.
VIRK UTYTE L., SILLANPAA M., LATOSTENM AA P 2002: Electrokinetic soil remediation - critical overview. Sei. Total Environ. 289: 9 7 -121.
Praca wpłynęła do redakcji we wrześniu 2003 r. D r hab. A n n a K a rc ze w sk a
In sty tu t G le b o zn a w stw a i O ch ron y Ś ro d o w isk a R o ln iczeg o AR 5 0 -3 5 7 W rocław, ul. G ru n w a ld zk a 53
