Krzysztof Domański
O destrukcji cmentarzy żydowskich
w Górnośląskim Okręgu
Przemysłowym
Ochrona Zabytków 46/1 (180), 74-80
1993
KRZYSZTOF DOMAŃSKI
O DESTRUKCJI CMENTARZY ŻYDOWSKICH W GÓRNOŚLĄSKIM
OKRĘGU PRZEMYSŁOWYM
C m en tarze w k rajob razie miejskim
Zwykło się uważać, że w krajobrazie antropogenicznym , tak bardzo przekształconym przez człowieka, nie ma już wcale miejsc romantycznych, niecodziennych i uroczych, a tym bardziej takich pierwiastków , które by tch n ę ły o so bliwym klimatem nastrojowości i tajem niczości, czy nawet zagadkowości i egzotyki. W każdym razie m iasto zawsze spełniało i bezsprzecznie będzie spełniać zn a czn ą rolę ku ltu ro tw ó rczą, d y sp o n u je bow iem prze d e w szystkim wspaniałym i dziełam i architektury i sztuki. P osiada ono rów nież określone i ukształtow ane w ro zm a ity sposób w a lo ry przyrodnicze, p o d p orządkow ane z re g u ły je g o zasadniczym funkcjom.
Do zieleni przyw iązuje się niewątpliwie szczególną wagę zw łaszcza w dużych ośrodkach m iejskich, często tw orzą cych rozległe aglomeracje. Parki, zieleńce i skw ery, ogro dy botaniczne, jordanowskie i działkowe, a także inne oazy zieleni mają doniosłe znaczenie w aglomeracji gdańskiej i warszawskiej, a nade wszystko w konurbacji górnośląskiej. Jednak niektóre skupiska zieleni dużych miast i aglom era cji kryją miejsca, które zwykle określa się sym bolam i lub re likwiarzam i pamięci narodowej, dziedzictwem przeszłości, skarbnicam i inform acji i kartami historii. N azwy te nie są zresztą całkiem przypadkowe: odzwierciedlają m ianowicie rolę i zadania, jakie spełniają w środowisku kulturowym
1. Liczne zespoły cokołów i obmurówek wskazują na olbrzym ie ubytki tka n ki cm entarnej, ja k ie dokonują się n ie m a l na n a szych oczach. Cm entarz żydowski w Sosnowcu-Pogoni
1. N um erous com plexes o f pedestals a n d walls indicate enorm ous losses which occur from d a y to day. Jewish cem etery in Sosnowiec- Pogoń.
w łaśnie... cmentarze. H arm onizując z otoczeniem najczę ściej przez zbiorowisko wysokiej zieleni otwartej i ogólno dostępnej, posiadają one określone w artości, zw łaszcza historyczne, a także architektoniczne, społeczne i kra j obrazowe.
Pamięć o zm a r ły c h . Opieka nad gro bam i
O cmentarzach nie mówi się zwykle zbyt wiele i często, bo z reguły w iążą się z nimi odczucia przygnębiające. N ieza leżnie od zasadniczo spełnianej funkcji, w yróżniają się niejako „autonom iczną" tradycją rytualno-zwyczajową: jest nią znam ienna pam ięć o zm arłych oraz opieka rodzin, krewnych i znajomych nad grobami.
Pamięć ta jest zazwyczaj żywa i trwała, ukształtowana pod wpływem tradycji rodzinnej i narodowej. Urosła w naszym kraju do rangi symbolu o szczególnej wymowie społecznej, a także potrzeby duchowej. Zapalone świece na mogiłach, dekorowanie grobów kwiatami i gałązkami choiny na Święto Zm arłych (W szystkich Ś w ię tych )1 skupia uwagę na tych, któ rzy odeszli. W a tm o sfe rze zadum y, ko n te m p la cji i skupienia budzi nastrój specyficznej łączności duchowej przeszłości z chwilą bieżącą.
„ Cóż za dziw na s p rze czn o ść —za sta n a w ia ł się kiedyś
W iktor Zin —sym b o l przem ijania staje się rów nocześnie
apoteozą trwania..."2. Zauważa się ją szczególnie w Świę
to Z m arłych i n a stę p u ją cy po nim D zień Z a duszny 3: cmentarze płoną w ówczas do późnej nocy. Mało kto zasta nawia się i uzm ysławia sobie wówczas, że tradycja owych listo p a do w ych dni sięga obrzędów ludow ych daw nych
Święto Zmarłych, wprow adzone do chrześcijaństwa ju ż w 610 r. i początkowo ustalone na dzień 13 maja, a od 835 r. przeniesione na obecnie obow iązującą datę (1 XI), obchodzone je st w tym sam ym czasie również w Polsce i nierozerwalnie łączy się z dniem zm arłych (Zaduszki). Zob.: M ały S łow nik R eligioznaw czy. Praca zbiorow a. W arszaw a, 1969, hasła: W S ZY S TK IC H Ś W IĘ TY C H , s. 465, ZADUSZKI, s. 467, nadto hasła: CZYŚCIEC, ss. 83-84, DUSZA, ss. 114-115, SĄD OSTATECZNY, s. 394, SĄD POŚMIERTNY, ss. 394- 395, Z M A R T W Y C H W S T A N IE , ss. 473-474. Por.: K . R a c h n e r , H . V o r g r im le r , M aly Słow nik Teologiczny. W arszawa 1987, hasła: C ZYŚC IE C , 73-74 (nry kolum n), DUSZA, 97-99, SĄD, 413-414, Ś M IE R Ć , 449-454, Z M A R T W Y C H W S T A N IE C IAŁA , 566-568, ZMARTW YCHW STANIE JEZUSA, 568-571.
2 W . Z in , Rozważania o cm entarzach. „Spotkania z Zabytkam i" 1987 nr 5, s. 11.
S ło w ia n , któ rzy z a p a lali św iatta na grobach ude ko ro w anych gatązkam i i kw iatam i, a w pobliżu cm entarzysk urządzali dla dusz uczty ofiarne z różnych potraw...
O s a d n ic t w o Ż y d ó w i kult z m a r ły c h na G ó rn y m Ś l ą s k u
K w iaty i znicze, c o ra z czę ście j p o ja w ia ć się zaczęty ró w n ie ż na c m e n ta rz a c h w yznań n ie c h rze ścija ń skich . Ś w iadczy to tylko o znacznej czy' może nawet głębokiej a sym ila cji tych m n ie js z o ś c i, które z a m ie s z k u ją w śród społeczeństw ch rześcijańskich. W Polsce należą do nich w yznaw cy islam u, buddyzm u, bram inizm u i m ozaizm u. N ajliczniejszą z tych grup stanowią do dziś Żydzi. Zgodnie z prastarą, uśw ięconą zwyczajem tradycją pozostaw iają oni na grobach... kam yki ja ko sym bole pam ięci o zm arłym i u czu cio w e j z nim w ięzi. G roby, zw ane po hebrajsku
macewa, p o s ia d a ją do te g o celu p łytkie zag łę bie n ie .
Kamyki są niew ielkich rozm iarów otoczakam i rzecznym i, które jeszcze do niedaw na dostarczano w dużych ilościach w pobliże cm entarzy żydowskich, grom adząc je w zwałach przy bram ach lub wejściach. Coraz rzadziej um ieszcza się na grobach lampki oliwne lub chanukowe. Te ostatnie kuto albo tryb o w a n o z m osiądzu czy srebra według różnych w zorów , jak np. m enory czy też ścianki z podstaw ką. Z w ła szcza na o rto d o k s y jn y c h 4 cm entarzach żydow skich centralnej i w schodniej Polski, gdzie mieszkali i pochowani zostali cadykow ie (hebr.: 'spraw iedliw y'), tj. religijni przy w ódcy ch a syd yzm u (hebr.: 'pobożny'), który jako ruch m istyczny w tonie judaizm u zrodził się w XVIII w. i prze trwał po dziś dzień, przyjeżdżający na pielgrzym kę nawet z zagranicy przedstaw iciele tego prądu składają na grobach
kwitlechy. Są to kartki w otywne, zaw ierające różne krótkie
prośby, prze d e w s z y s tk im o ro zw ią za n ie n u rtu ją cych problemów, a także prośby o radę, błogosław ieństwo albo naw et m odlitw ę i w staw iennictw o, jak też streszczające urazy, żale i bóle. Podobne zresztą kartki-kw itlechy, na których podaw ano imię proszącego oraz imię jego matki, przekazywano cadykom nawet za życia. Jak podaje znany historyk żydowski Meier Bataban, wyrażano w nich „w k ilk u
stówach swe życzenie, swą dolegliw ość lub tym podobne",
a także prze ka zyw a n o szereg „te le g ra fic z n y c h p ró śb o
btogostawieństwo, lekarstw o lub radę"5.
Kamienie i kwitlechy jako najpopularniejsza form a składania hołdu śm iertelnym szczątkom w yznawców mozaizmu,
4 O rtodoksja (gr. 'o rth o d o ksia ' - słuszny sąd, gr.: 'o rth o s’ - prosty, słuszny, 'doksa' - sąd, nauka) oznacza prawowierność i niezachwiane wyznawanie określonej doktryny, głównie religijnej, nie odstępujące od ścisłych jej zasad, w tym konkretnie pzypadku - judaizmu, Tory, czyli Prawa M ojżeszow ego, oraz talm udycznego. Zob. M aty S tow nik
Religioznawczy, op. cit., s. 201. W ortodoksyjnych synagogach kobiety
m odliły się osobno, a na cm entarzach chowano je w wyodrębnionych prze strze n ia ch (c m e n ta rz e ż yd o w skie p ra ktyczn ie nie posiadały k w a te r, które m ożn a p rz y ją ć je d y n ie b a rd zo u m o w n ie p rzy prowadzeniu inwentaryzacji).
5 M . B a ła b a n , Z a b y tk i historyczne Ż yd ó w w Polsce oraz Sprawo
zdanie Instytutu Nauk Judaistycznych. Warszawa 1929, s. 138.
2. Na cm entarzach żydow skich w ystępuje a ż 14 typów nagrobków. C m entarz żydow ski w Bytomiu
2. As m a n y a s 14 types o f tom bstones o ccu r in Jewish cemeteries. Jewish cem etery in Bytom.
stosow ana i spotykana jeszcze gdzieniegdzie na cm en tarzach żydowskich w Polsce (m.in. w Krakowie), sym bolika to w a rzyszą ca tekstom epitafijnym na nagrobkach, bujna niska zieleń rzadko usuwana: trawa, bluszcz, krzewinki — w yróżniają starozakonne nekropole i nadają im szczegól nego uroku, niezwykłości i owej egzotyki kraju Wschodu, w którym w yznaw ana religia legła u podstaw chrześcijaństwa. Nie dziwi w ięc fakt, że w łaśnie te cm entarze stają się tak rom antyczne i osobliwe, zagadkowe i często mało czy na wet zupełnie niezrozumiałe, bo kontrastują z tymi, do jakich je ste śm y „p rzyzw ycza je n i" i przez to zw ra ca ją na siebie uwagę. Żydzi osiedlali się w Polsce już od końca XI wieku. Byli to zazw yczaj Żydzi A szkenazyjscy, którzy uciekali z Niemiec, Francji i Czech przed nasilającym i się przeciwko nim p rz e ś la d o w a n ia m i i re p re sja m i. P ie rw sze rzesze im igrantów przybyły do Polski w roku 1096 i 1147 oraz w latach 1348-1349 w obec oskarżeń ich o spow odow anie szalejącej w ów czas na Zachodzie epidem ii dżumy, której w ybuch oni w łaśnie m ieli rzekom o w yw ołać. N astępni przybysze żydow scy o statusie w ychodźców napływali w drugiej połowie XIV w. i w XV w. Zatrzym yw ali się niew ąt pliwie w nadziei łatw iejszego życia i zarobku i pozostawali na za w sze . S p rz y ja ła te m u p o lity k a w ła d có w P olski: książęta i królow ie nadawali Żydom przyw ileje, zapew nia jące im opiekę państw a i własny sam orząd ( kahaf) oraz regulujące ich położenie w kraju. Pierw szy i najważniejszy przyw ilej nadał Żydom w 1264 r. książę kaliski Bolesław Pobożny. Przywilej ten, potw ierdzany i poszerzany przez kolejnych królów z w yjątkiem W ła d ysła w a Jagiełły, o kre ślał zasady egzystencji ludności żydow skiej. Z ajm ow ała się ona handlem , bankierstwem , lichw iarstw em i pracą na roli. Z czasem szlachta przekazyw ała rów nież Żydom w d zie rża w ę ka rczm y i m łyny. N iebaw em ro zw in ę ło się z n a czn ie rze m io sło , o s ią g a ją c w ysoki poziom i d u ży stopień specjalizacji. Do tra d ycyjn ych branż rz e m ie śln i czych na le żało m.in. złotnictw o, p a sam onictw o, szklar- stwo, konw isarstwo, krawiectwo, kuśnierstw o, płatnerstwo, blacharstwo i snycerstw o6.
6 M . F u k s i in., Ż ydzi polscy. Dzieje i kultura. Warszawa 1982, s. 14.
Żydzi udający się do Polski z krajów Europy Zachodniej oraz z Czech nie mogli ominąć Śląska. W 1190 r. pojawili się w Bolesławcu, a w 1203 r. zamieszkali już we W rocławiu. Do końca XIII s tu le cia osiedlili się w różnych m iastach regionu, m .in w Ś w idnicy (1270 r.), G łogow ie (1280 r.), Legnicy (1301 r.). W 1227 r. dotarli również do Bytom ia na Górnym Śląsku. W połowie XIV w. Żydzi przebywali już w 35 miastach Śląska.
Mimo protestów i sprzeciwu w ładz kościelnych różni ksią żęta śląscy (H enryk Probus, Bolko Legnicki, Henryk G ło gowski, B olko Ś w idnicki) nadawali im liczne przyw ileje. Zapewniały one w yznawcom mozaizmu bezpośrednie pod p orządkow anie sądow nictw u k się cia oraz zezw alały na zajmowanie się zw łaszcza handlem, a także bankierstwem i uprawą roli. Pogłębiające się rozbieżności m iędzy w ładzą św iecką a ko ś c ie ln ą oraz nasilające niezadow olenie ze w zrostu w p ływ ó w ludności żydow skiej dop ro w a d ziły do w ystąpień przeciw ko niej i zróżnicow ania tej społeczności na warstwę ubogich i biednych, która zm uszona została do upraw iania lichwy. Przyczyny te spow odow ały ostatecznie usunięcie Żydów z lewobrzeżnej (do Odry) części Śląska. W końcu XVI w. znajdow ały się w regionie jedynie dwie gm iny iz ra e lic k ie : w G łogow ie i Białej odpow iednio na Dolnym i Górnym Śląsku.
Kolejne w zm ianki o ludności żydowskiej na Górnym Śląsku pochodzą z XVI i XVII wieku. Pojedynczy Żydzi wymieniani są w tym okresie znowu w Bytomiu. W końcu XVIII w. istnia ła tam ju ż s iln a g m in a w yzn a w có w m ozaizm u 7,8 W innych m iastach tej dzielnicy osiedlali się oni poczynając od XVII stulecia. Pierwsze rodziny zam ieszkały w ów czas w Gliw icach, M ikołow ie i M ysłow icach. Liczba ich zaczęła szybko w zrastać dopiero w kolejnych dziesięcioleciach
3. Cmentarze żydowskie zakładano bez z góry przemyślanego planu, a g ro b y usta w ia n o w bezpośrednim od s ie b ie oddaleniu. C m entarz żydowski w Bytomiu należy do najlepiej zachowanych.
3. Jew ish ce m e te rie s were established w ithout previous plans, and graves were p la ce d in direct proximity. Jew ish cem etery in Bytom — one o f the best preserved examples.
7 W . P o d b u c k i, Ślady działalności gm iny żydowskiej (w Bytomiu - przyp. autora) (w:) Z ab ytki Bytom ia. Magazyn bytomski VII. Praca zbiorowa pod red. J.Drabiny. Bytom 1988, ss. 84-99.
8 Bytom. Zarys rozw oju m iasta. Praca zbiorowa pod red. W.Dtugo- borskiego. Warszawa - Kraków 1979, ss. 69, 84, 94,100.
następnego wieku. W tym też czasie Żydzi pojawili się we wszystkich niemal m iastach górnośląskich, które w cze ś niej były dla nich niedostępne. N ajpóźniej, bo dopiero w latach trzydziestych i czterdziestych ubiegłego stulecia, napływali do stolicy dzisiejszego w ojew ództw a, albowiem w tedy w łaśnie K atow ice k s zta łto w a ły się ja ko ośro d e k m iejski (praw a m iejskie 11 IX 1865 r.) i przeobrażały w nowoczesne centrum przem ysłow e9.
Z asady o sie d la n ia się ludności żyd o w skie j na G órnym Śląsku regulowały różne zarządzenia i ustaw y w ładz pru skich. W prowadzały one pewne ułatw ienia lub ograniczenia w ruchu m igracyjnym tej społeczności. S z cze g ó ln ie jszą uwagę należałoby zw rócić na ustaw ę z 17 VIII 1780 r., która um ożliw iała zam ieszkiw anie m iast objętych d o tych czas przywilejem „d e non tolerandis Judaeis" z 1587 roku (m.in. Gliwice, Mysłowice, Pyskowice, Tarnow skie G óry)10. Duże skupisko ludności żydow skiej pow stało rów nież w siąsiadującym ze Śląskiem Zagłębiu Dąbrowskim . W ytw o rzyły się tu zgoła inne warunki historyczne dla osadnictwa i rozwoju owej m niejszości. Była ona o w iele liczniejsza i ulegała innym w pływ om kulturow ym , zw iązanym z o rto doksyjnymi kierunkami judaizmu.
N ajstarszym ośrodkiem społeczności żydow skiej w Z a g łę biu stał się Będzin. Już około połowy XV w. istniała w m ie ście silna i dobrze zorganizow ana gm in a m ozaistyczna z własnym ustrojem wewnętrznym (kahalnym). Na przełom ie XVIII i XIX s tu le c ia p rzyb yw a lu d n ości żyd o w skie j w Sosnowcu i Dąbrowie Górniczej. Najpóźniej pojawiła się ona w Czeladzi, która dopiero po 1836 r. przyjęła pierwszych osadników tej narodow ości11.
W okresie międzywojennym w centralnej części w ojew ódz tw a śląskiego (bez Bytomia, G liw ic i Zabrza, które p ozo stały po stronie niemieckiej) Żydzi liczyli około 15 000 osób w edług sta tystyki w yznaniow ej. W m ia sta ch Z a g łę b ia Dąbrowskiego zam ieszkiw ało ich około 80 000. K luczow ą dziedziną działalności pozostaw ał handel, który um ożliw iał nabyw anie m.in. nieruchom ości i podejm ow anie innych rodzajów prac. Żydzi posiadali również udziały w przem yśle ciężkim — węglowym i hutniczym 12.
Po zawierusze ostatniej w ojny („Forgotten Holocaust") oraz rozpętanej później kampanii przeciwko Żydom pozostało w kraju niespełna 6 000 „starozakonnych". W ierzący (około
2 000 osób)13 skupiają się w 17 gminach religijnych, tzw. 9 W . N a łę c z - G o s t o m s k i, Dzieje i ro zw ó j W ielkich K atow ic ja k o
ośrodka górnośląskiego p rzem ysłu i s to licy a utonom icznego w oje wództwa śląskiego. Katowice 1926, s. 233.
10 K. P ru s , Z przeszłości M ikołowa i je g o okolicy. Mikołów 1932, s. 394. Autor wylicza tu tylko 9 miast.
11 M . K a n t o r - M ir s k i , Z p rz e s z ło ś c i Z ag łę b ia D ą b ro w s k ie g o i
okolicy. Szkice monograficzne z ilustracjami. Sosnowiec 1931. Chara
k te ry s tyk a gm in ży d o w sk ich w B ę d zin ie , C z e la d z i, D ą b ro w ie Górniczej i Sosnowcu, odpow iednio ss.: 17-134; 185; 315-316; 364; 377-378.
12 W iadom ości o Ż ydach czynnych w p o lskim p rze m yśle w ę g lo wym. W: „Biuletyn ŻIH" 1960, nr 35, ss. 30-42.
13 Żydzi praktycznie nie prowadzą w yliczeń statystycznych, a liczbę wierzących szacuje się na podstawie legitym acji wydawanych przez Kongregacje Wznania Mojżeszowego.
4. Po cm entarzu żydow skim w M ysłowicach pozostało zaledwie kilka m acew
4. O nly a fe w m atzevot remain in the Jewish cemetery in Mysłowice.
Kongregacjach W yznania M ojżeszowego w Polsce. Na Ślą sku jest ich 10, a w wojew ództw ie katowickim —4 (Bytom, Chrzanów, Gliwice i Katowice). Z obiektów sakralnych i reli gijnych zachow aty się do dziś jedynie nieliczne synagogi oraz... cmentarze. Te ostatnie są obecnie najbardziej repre zentatyw nym św iadectw em „egzystencji" tej m niejszości narodowych na ziem iach polskich, w tym i na górnośląskiej. Bo żadna z synagog na Śląsku do chw ili obecnej nie przetrwata.
Krótki przeglą d c m e n ta r z y ż y d o w s k ic h w k onur- bacji G ó r n o ś lą s k ie g o O k r ę g u P r z e m y s ł o w e g o
W zespole m iejskim G órnośląskiego O kręgu P rzem ysło wego znajduje się teraz jedynie... 15 nekropoli mozaistycz- nych nazyw anych niekiedy kirku ta m i lub kierkutam P4. Te ostatnie nazwy rozpow szechniły się i niezbyt szczęśliw ie utrwaliły wśród narodów krajów diaspory: bo cm entarz jest cm entarzem i dla każdej społeczności m a ów niezmienny, sym boliczny charakter, n ie p ow ta rza ln y koloryt i n ie ska żony „naturalizm", po prostu swój styl. A przez Żydów jest on otaczany szczególnie głębokim szacunkiem .
N iektóre z tych cm entarzy regionu sta n o w iących w szak istotny elem ent naszej, polskiej kultury są już znacznie zniszczone i bezpowrotnie giną (Będzin, Dąbrowa G órni cza, Pyskowice, Sosnowiec-Niwka, T ychy-B ieruń, Zabrze). Zarastają zielskiem i ulegają dew astacji albo samoistnej — pod wpływem w arunków atm osferycznych (w iele nagrob ków wykonano bowiem z kruchego piaskowca), albo — przy w ydatnej „p o m o cy" i zarazem ja k b y zu p e łn e j „b e z in teresow ności" człow ieka... Tak w ła śn ie zniknęło już lub znika z krajobrazu górnośląskiego kilka żydow skich „m iast w ieczności" (Będzin, Bytom). Inne jeszcze są w zadow a lającym stanie, bo mają swoich opiekunów, którzy troszczą się o nie (Bytom , G liw ice, K a to w ice ) i p ro w a d zą tam określone prace porządkowe.
Dziś nad w ielom a cm entarzam i żydow skim i nie tylko na G órnym Śląsku praw ną opiekę z urzędu spraw ują m ie j scow e K ongregacje W yzn a n ia M o jże szo w e g o . Jednak wszelkie prace gospodarcze pow ierzają one do wykonania w łaśnie „gojom " (h e b r.)15, tj. o so b o m n ie -ż y d o w s k ie g o pochodzenia, które z reguły najczę ście j m ie szka ją przy nekro p o la ch lub n ie opodal ich i m a ją za z a d a n ie je d oglądać. D bają oni zatem o ich w yg lą d zew nętrzny, ustaw iają przewrócone nagrobki, usuw ają nadm iar roślin ności, zw łaszcza niskiej (bluszcz, tra w a i inne gatunki sa m o sie w n e ). Ż ydom bow iem p ra k ty c z n ie nie w olno zajm ow ać się tego rodzaju pracam i, a przede w szystkim usuw aniem czy form ow aniem zieleni, bo zabraniały tych czynności zasady i prawa Talmudu, tj. zbioru tradycyjnych artykułów uzupełniających Biblię, a dokładniej Torę, czyli
Prawo (żydow skie).
5. P o d trójkątnym zw ieńczeniem m acew y antytecznie ustawione iwy p odtrzym ują Koronę — s ym bo l Tory, czy li Pięcioksięgu Mojżesza. Cmentarz żydowski w Sosnowcu-Pogoni
5. A ntithetically p la ce d lions support the Crown — the sym bol o f the Torah, the P entateuch o f M oses — un d e r a triangular crow n o f a matzevot. Jewish cemetery in Sosnowiec-Pogoń.
Do największych w konurbacji górnośląskiej należą cm en ta rze ż y d o w skie w B ytom iu, C z e la d z i i K a to w ica ch . N ajm niejsze z nich posiada Będzin, D ąbrow a Górnicza, Sosnowiec (dzielnica M odrzejów) i T ych y (dzielnica Bieruń Stary). Najstarsze m iasta umartych w yznaw ców mozaizmu pochodzą z XVIII w. i znajdują się w B ędzinie i Mikołowie. Najm łodsze i najbardziej ortodoksyjne zarazem w do sło wnym znaczeniu powstało w 1915 r. w Czeladzi. Cm entarz ten w yró żn ia się bow iem układem g ro b ó w o typow ym
14 Od niem. „Kirchhof' - cm entarz. Cm entarz określa również słowo niemieckie "Friedhof.
6. W nękow e n a g ro b k i p rz y śc ie n n e na cm en ta rzu ż y d o w s k im w Katowicach
6. Niche tombstones in the Jewish cemetery in Katowice
7. M acewa z ornam entem g eom etrycznym oraz Gwiazdą (Tarczą) Dawida. Cm entarz żydow ski w Sosnowcu-Pogoni
7. M atzevot with geom etrie ornam ent and the Star (Shield) o f David. Jewish cemetery in Sosnowiec- Pogoń.
8. L u k o w e z w ie ń c z e n ie tra d y c y jn e j m a c e w y u ję te d w o m a akroterionam i, n a d zniszczoną tablicą inskrypcyjną — literow y skrót „p o -n ytm a n " lub „p o -n ik b a r" (hebr.) — „tu pochow any". C m entarz żydowski w Sosnowcu-Pogoni
8. Arch crow n o f traditional m atzevot between two acroteria, above a ruined inscription tablet with the abbreviation „ponytm an" or „ponikbar" (Hebrew) — „buried here". Jewish cemetery in Sosnowiec-Pogoń.
9. Cenotaf, c z y li g ró b sym boliczny, na cm entarzu ży d o w skim w Katowicach
podziale na pochówki m ęskie i kobiece. Podobnie zresztą m odlą się Żydzi w synagogach i domach modlitwy: kobiety nie w chodzą do ich wnętrza, lecz pozostają w przedsion kach (b a b iń c a c h ) lu b d o s ta w ia n y c h p rz y b u d ó w k a c h (sa lka ch )16.
P ozostałe n e kro p o le w zn ie sio n o w różnych latach XIX wieku. W szystkie te cm entarze, oprócz nekropoli w Dąbro wie Górniczej i M ysłowicach, mocno zniszczonych i wręcz zdew astow anych, to n ą w w ysokiej zieleni o charakterze parkowym. C zasem nawet trudno dom yślić się, że właśnie tam znajduje się m iejsce w iecznego spoczynku zmarłych tej społeczności.
Ż yd o w skie m ia s ta u m a rłych na G ó rn ym Ś ląsku liczą obecnie około 11 000 grobów o 14 typach nagrobków. Dom inującą form ą pom nika nagrobnego jest macewa, tzn. charakterystyczna stela w postaci płaskiej płyty z szarego p ia s k o w c a , rz a d z ie j g ra n ito w a , z w ie ń c z o n a tukiem , prostokątem lub trójkątem . Na licu takiej steli umieszczali Żydzi h e b ra js k ą in skryp cję e p ita fijną , nieraz o bardzo rozwiniętej, ozdobnej form ie oraz powyżej, w zwieńczeniu, płaskorzeźbę, któ ra w o kre ślo n y sp o só b c h a ra kte ryzo w ała zm arłego. O siedlający się w Polsce A szkenazyjczy- cy ustaw iali m acew y pionow o w ziem i, natom iast Sefar- dyjczycy, którzy kierowali się po edykcie króla Ferdynanda
10. M acewy posiadają zw ieńczenia tukowe, trójkątne, prostokątne i ostrotukowe, now sze z p rze ło m u X IX i X X w. nie posiadają p rz e dstawień symbolicznych. Cmentarz żydowski w Sosnowcu-Pogoni 10. The m atzevot have arch, triangular, rectangular and ogival crowns while newer ones from the turn o f the nineteenth century do not include symbolic depictions. Jewish cemetery in Sosnowiec-Pogoń.
16 A . M it o b ę d z k i, Zarys dziejów architektury w Polsce. Warszawa 1978, ss. 217-220.
A ra g o ń skie g o (1492 r.) do W łoch, na B ałkany, Bliski W schód i do północnej Afryki, kładli ją na jej pow ierzchni. N a drugim miejscu plasują się obeliski, następnie sarkofagi o narozm aitszych form ach i kształtach. S tosunkow o liczne rów nież zespoły cokołów i obm urówek w skazują na doko nujące się na naszych oczach olbrzym ie ubytki i znisz czenia tkanki cmentarnej. Nagrobki albowiem pozbawione opieki ko n se rw a to rskie j p rze w ra ca ją się, a m ie jsco w a ludność w y ko rzystyw a ła lub nadal w yk o rz y s tu je je do własnych potrzeb gospodarczych. O statnio sprzyja temu szczególnie sytuacja ekonom iczna w kraju. Znaczną grupę n a g ro b kó w tw o rz ą ta kże w olno sto ją ce i p rzyście n n e pom niki arch ite kto n iczn e . W znoszono je n a jczę ście j w stylach historyzujących na przełomie XIX i XX wieku. Swoją monum entalną form ą nagrobki te odzw ierciedlają ówczesne prądy i tendencje w sztuce sepulkralnej przełom u stuleci. Uwagę zw racają też pomniki bram ow e i słupowe. Tych o sta tn ich je s t na g ó rn o ślą skich cm e n ta rza ch m ozais- tyczn ych niew iele. N ie liczn ie w y s tę p u ją ko lu m n y oraz nagrobki w postaci pnia drzewa, które stanow ią najbardziej osobliw ą form ę o znaczania grobów. W raz z pom nikam i architektonicznymi dynam izują one przestrzeń cmentarną. Na n ie któ rych n e kro p o la ch żyd o w skich , a z w ła s z c z a trze ch je szcze czynnych, gdzie do dziś o d b yw ają się pogrzeby (Bytom, Gliwice, Katowice), znajduje się wiele p o m n ikó w p ły to w o -s te lo w y c h . T a z u n ifik o w a n a fo rm a nagrobków , u staw ianych na w ielu cm e n ta rza ch już w okresie powojennym, wprowadza na k irk u ty obce im wzory. W śród nich niem ało je s t cenotafów, tj. sym b o liczn ych pochówków, upamiętniających martyrologię Żydów w czasie ostatniej wojny. Nadano im różne kształty, zarówno grobów płyto w o -ste lo w ych i stel m acew ow ych, jak te ż p ro s to kątnych płyt, czasem zbliżonych do kw adratu, za b u d o wanych w murze cmentarnym (Katowice).
M ozaistyczne m iejsca w iecznego spoczynku są rzeczy w iście dziedzictwem przeszłości i skarbnicam i inform acji. Ś w iadczą je dnoznacznie o w ielonarodow ym charakterze państw a polskiego, m ilcząc opow iadają o pokaźnej i naj liczniejszej niegdyś m niejszości narodowej, która osiadała n a zie m ia ch R ze czyp o sp o lite j przez niem al d z ie s ię ć w ieków , i sp o w o do w a ła , że „...n a z ie m ia c h p o ls k ic h
u kszta łto w a ła się owa sp e cyficzn a i w yjątkow a kultura ż yd o w ska we w szystkich je j aspektach, p rz e ja w a c h i niu a nsa ch , k u ltu ra s a k ra ln a i ś w ie c k a ” i „...w yw a rta wptyw... n a w e t na m e n ta ln o ś ć Ż y d ó w o m a l na catym św iecie"v .
m gr K rzysztof D om ański
Zdjęcia 1-10: К Dom ański Photographs 1-10: К. Domański
ON THE DESTRUCTION OF JEWISH CEMETERIES IN UPPER-SILESIAN
INDUSTRIAL REGION
At present, there are 19 Jewish cem eteries in the Upper Silesian conurbation w hose state of preservation varies considerably. As a rule they remain under the case of Con gregations of Mosaic Faith and the caretakers assigned by them. Some, however, no longer exist (D ąbrow a Górnicza, Mystowice). Others suffer from great losses and devasta
tion. The most universal type of tom bstone is the matzevot, followed by obélisques, sarcophagi and architectonic forms which appear at the turn of the nineteenth century. After W orld W ar II m any of the graves w ere m arked with cenotaphs comm emmorating the murdered inamtes of death camps.
KRZYSZTOF DOMAŃSKI
SECESJA NA KIERKOWIE
L udność ż y d o w s k a w Zagłębiu D ąbrow skim
K ie r k ó w — to lokalna nazwa czy naw et m utacja fo n e
tyczna pojęcia k irk u t lub kierkut, używana dla oznaczenia cm entarza żydow skiego. R o zpow szechniła się ona do w ybuchu d ru g ie j w ojny św iatow ej na całym ob sza rze Z agłębia D ąbrow skiego, w którym sp o łe czno ść m ozai- styczna posiadała znaczny udział w śród polskiej ludności tej ziemi. Żydzi mieszkali między Polakam i, pracowali tu i borykali się ze zw yczajnym i kłopotam i dnia codziennego. Dziś prawie ich nie ma już w Zagłębiu, a ci, którzy pozo stali, ulegli znacznej asym ilacji. Z a ch o w a ła się je d n ak nazwa. Pamiętają ją jedynie starsi m ieszkańcy regionu, bo w okresie m iędzywojennym spotykać się musieli z w yzna wcami religii mojżeszowej na codzień, i z pewnością mieli nie raz okazję być choćby m im ow olnym św iadkiem ich obrzędów religijnych... Ba, kierków w szedł nawet do litera tury historycznej. Swobodnie posługiw ał się tym pojęciem p. Marian Kantor-Mirski, autor obszernej monografii o Zagłę biu D ą b ro w skim 1. D ziś kierków u żyw a n y bywa sp o ra dycznie i zniknął z języka literackiego i nawet potocznego. Podobnie jak k irk u t ma on zabarw ienie pejoratyw ne dla „S ta ro za ko n n ych ", bo w p ro w a d z iły te te rm in y narody, m iędzy którym i Żydzi z a m ie szkiw a li, tw o rzą c rozle g łą d ia s p o rę ś w ia to w ą . Bo n a jw ła ś c iw s z y m o k re ś le n ie m n e k ro p o li żyd o w s k ie j je s t w ła ś n ie c m e n t a r z . Sam i w yznawcy mozaizmu określali go jako „dom wieczności" —
'Bet O lam ' (hebr.) i „dom życia" — 'Bet C haim ' (hebr.), a
także „dom mogił", „dobre m iejsce" i „m iejsce św ięte"2. Owe nazwy nawiązują bowiem do w iary w życie wieczne, którego wykładnią dla Żydów jest S tary Testament.
1 M . K a n t o r - M i r s k i , Z przeszłości Z agłębia D ąbrowskiego i o ko
licy. Szkice m onograficzne z ilustracjam i. Sosnowiec 1931. C harak
terystyka gmin żydowskich w Będzinie, Czeladzi, Dąbrowie Górniczej 1 Sosnowcu, odpowiednio ss.: 17-134; 185; 315-316; 364; 377-378. 2 O statnie trzy pojęcia służące do o kre śle n ia cm entarza żyd o wskiego stanowią wolne tłumaczenia przytoczonych nazw hebrajskich.
Cm entarz żydow ski w Czeladzi jest najbardziej ortodoksyj nym cm entarzem na Górnym Śląsku. Z pięciu istniejących we w schodniej części G órnośląskiego Okręgu Przem ysło wego nekropoli odznacza się — nie ujmując nic pozostałym — rozwiązaniem architektonicznym, posiada piękne pomni ki nagrobne i charakterystyczną, artystycznie i m istrzo wsko w ykonaną sym bolikę oraz ścisły rozdział pochówków w edług płci.
P ierw sze w zm ia n ki o ludności żydow skiej w Z agłębiu D ąbrowskim pochodzą z XIII wieku. Zaczęła się ona tutaj osiedlać od 1226 roku. Początkow o były to z pewnością pojedyncze grupy Żydów, którzy uciekali przed prześlado waniami z krajów Europy Zachodniej. W końcu tego stulecia ilość przybyszów tej narodow ości znacznie się zw iększy ła. Nie w ykluczone, że pierw otnie dotarli oni również do d zisie jsze j C ze la d zi. Z czasem je d n a k zgrupow ali się wyłącznie na terenie Będzina. Około 1450 r. utworzyli tu silną i dobrze zo rg a n izo w a n ą gm inę kahalną. Królowie polscy nadawali tej gm inie liczne przywileje. W iększość z nich otrzym ali Żydzi w XVI stuleciu. W XV w. powstała w Będzinie drew niana synagoga, przebudowana w XVIII w. na murowaną. Niemal do końca następnego stulecia była ona główną św iątynią m ozaizmu dla pozostałych miast Z agłę bia. B óżnica ta prze trw a ła do pierw szych dni ostatniej w ojny. Od p o c z ą tk ó w XVIII s tu le cia w yznaw cy re lig ii m ojżeszowej m ieli osiedlać się na obszarze dzisiejszego Sosnowca. Bodaj już w końcu pierwszego dziesięciolecia pojawili się w obecnej sosnowieckiej dzielnicy Modrzejów i z czasem utworzyli tu niemałą gminę. Od następnego wieku mieszkali już w centrum miasta. W tym też czasie pojedyn czy przedstaw iciele społeczności żydowskiej pojawili się w Dąbrowie G órniczej3. Osadnictw o tej grupy kom plikowało w owym mieście ustawodawstwo w zakresie górnictwa, 3 M . K a n t o r - M ir s k i, op. cit.
