Zygmunt Świechowski
Złoty Medal Europejskiej Nagrody za
Konserwację Zabytków dla Zamku
Królewskiego w Warszawie
Ochrona Zabytków 35/3-4 (138-139), 219-221
1982
LEGAL PROBLEMS INVOLVED IN THE PROTECTION OF MOVABLE M ONUM ENTS OF SACRAL ART
During the 2nd World War Polish churches suffered great damage due to regular plunder by the Nazists. The author discusses regulations o f the Penalty Code and Law on the protection of the cultural property and on museums with regard to robberies of works o f art in the recent years. He quotes and compares recommendations of the Instruction of the Polish Episcopate on the protection of monuments of art and trends of the development o f sacral art since 1966. Atten tion is paid to the fact that according to the Instruction, church administrators are not owners but only guardians and patrons of works of art found in the buildings that are under their care. Post-consiliar liturgy, i.e. turning the altar round to the congregation, has resulted in an extreme desire to moder nize church interiors, which quite often was, against the idea o f monuments protection. This, in the author’s opinion, is a misunderstanding, as the church law clearly opposes the introduction of any shoddy things into the decor of sacral
interiors. Museum-like church interiors offer much temptation for thieves. Therefore, it is an urgent task to draw detailed inventories describing particular works of art in such a way that the church administrator could know what he possesses and what he is to protect on the one part, and on the other, to facilitate for himself and prosecution bodies to recognize and to recover robbed works of art. All works of art in sacral buildings should be put into a register of voivodship monu ments conservator, which ensures their legal protection and — in the case o f outstanding artifacts — financial aid of the state for their conservation. The author emphasizes the fact that the clergymen should be made aware of high cultural values o f works o f art when they are still students at seminars. The full knowledge o f the cultural value of monuments and, con sequently, care and their protection, are the best guarantee of its safe-guarding against robbery and destruction.
Z Y G M U N T ŚWIECHOWSKI
Z Ł O T Y M E D A L E U R O P E JS K IE J N A G R O D Y Z A K O N S E R W A C JĘ ZA B Y TK Ó W D L A Z A M K U K R Ó L E W S K IE G O W W A R S Z A W IE
W d niu 30 p aździernika 1981 r. n a Z am k u K rólew skim w W arszaw ie m iała m iejsce p o dniosła uroczystość. N a ręce prof. A lek san d ra G ieysztora, d y rek to ra zbiorów zam kow ych przekazany został Z ło ty M edal E u ro p e j skiej N agrody za K onserw ację Z abytków , doręczony w zw iązku z ukończeniem odbudow y tego wybitnego pom nika polskiej historii i kultury.
O dznaczenie Z a m k u K rólew skiego jest o k azją do p o d a nia garści inform acji n a te m at tej m iędzynarodow ej n a grody, cieszącej się znacznym prestiżem w k o łac h zw ią zanych z och ro n ą d ó b r k u ltu ry ta k n a Z achodzie, jak i we w schodniej części naszego kontynentu. E u ro p ejsk a N ag ro d a za K onserw ację Z ab y tk ó w została ustanow io
n a przy ham burskiej F u n d acji F.V.S. (F reiherr von Stein i F rie d rich von Schiller — ta k odczytuje się in ten cję skrótu). F u n d acja ta została pow ołana do życia dzię k i w ielkodusznej inicjatyw ie i środkom senatora dr. h.c. A lfred a T o ep fera w raz z siostrzaną F u n d acją J a n a W olfganga G oethego. Pięćdziesięciolecie ty ch zasłużo nych d la k u ltu ry placów ek m inęło w grudniu 1981 г., a jubileuszow e obchody n a w ielką skalę i zw iązana z nim i sesja odb y ła się w końcu m arca 1982 r. W iele nagród zabezpieczonych w ram ac h fundacji w yróżnia praktycznie w szystkie w ażne dziedziny k u ltu ry zarów no w jej przejaw ach artystycznych, ja k i naukow ych, m.in. literatu rę, sztuki plastyczne, teatr, architekturę,
urbani-1. A wers Złotego Medalu Europejskiej N agrody za Konserwację Z abytków (fot. M . Bronarski)
1. Obverse of the M edal of the European A w ard for M on uments Conservation
2. R ewers Złotego Medalu Europejskiej N agrody za Konserwa cję Z ab ytk ó w (fot. M . Bronarski)
2. Reverse o f the M edal of the European A ward fo r M on uments Conservation
6
*stykę i ochronę zabytków . E u ro p ejsk a N ag ro d a za K o n serwację Z abytków pow stała w 1973 r. Jej zadaniem jest uczczenie niezw ykłych i w zorow ych osiągnięć d o k o nanych przez jednostki lub ciała społeczne d la zach o w ania architektonicznej spuścizny E uropy. N ajwyższym odznaczeniem w ram ach nagrody jest złoty m edal p rzy znaw any n a ogół gm inom m iejskim i innym zrzesze niom , k tó re w sposób wzorowy zachow ują i rean im u ją dziedzictw o architektoniczne pow ierzone ich pieczy. Z ło ty m edal m oże być przyznany tylko w yjątkow o d la wyróżnienia niezw ykłych zasług jednostki, ja k to m iało miejsce w w ypadku A n d ré M a lrau x i P iera G azzola. Z asłużone osobistości zw iązane p ra c ą nau k o w ą i d zia łalnością z o chroną zabytków zazwyczaj otrzym ują n a grodę pieniężną. Jej stosunkow o znaczna wysokość pow oduje, że tak że n iek tó re gm iny m iejskie — pow odo w ane praktycznym i w zględam i — p rzed k ład ają gotow i znę p onad złoty blask m edalu.
O przyznaniu zwykle dw u złotych m edali i jednej n a grody pieniężnej decyduje rokrocznie k u ra to riu m zło żone z 7— 9 specjalistów w zakresie ochrony zabytków z kilku europejskich krajów . O becnie reprezentow ane były: F ran cja, W łochy, N iem cy, W ielka B rytania, A u stria, D ania, W ęgry i Polska. W ym ieniono już przy kładow o kilku laureatów indyw idualnych. Spośród lau reató w zbiorow ych w arto w spom nieć o nag ro d ach przyznanych tak im m iastom , ja k B rugia i T allinn, ma* leńkim m iasteczkom np. duńskiem u Svaneke, k o rp o ra cjom ja k E n te p er le V ille V enete, N atio n al T ru st of S cotland czy T rin ity College w D ublinie.
P olska m yśl konserw atorska w yróżniona z o stała w oso bie J a n a Z achw atow icza w pierwszej rundzie nagród w 1974 r. i siedem la t później złotym m edalem d la Z am k u K rólewskiego w W arszawie. O pis pięknej u ro czystości w dostojnej ram ie odbudow anych w nętrz zam kow ych zam ieści „K ro n ik a M iasta W arszaw y” . T eksty w ystąpień senatora dr. h.c. A lfred a T o ep fera i L audatio prof. W ilhelm a W o rtm an n a zam ieści biuletyn fundacji. C zytelników fachow ego czasopism a, jak im jest „O chro n a Z ab y tk ó w ” , trzeb a w pierw szym rzędzie zaznajom ić z pow odam i, d la któ ry ch wysokie odznaczenie przyzna no w łaśnie tem u pom nikow i, nie bacząc na quasi to talny c h a rak ter zniszczeń ostatniej wojny światowej. M otyw y, jakim i kierow ało się k u rato riu m , zostały w sposób zwięzły, ale stosunkow o kom pletny ujęte w akcie nad an ia. Czytam y ta m co n a s tę p u je 1:
Z godnie z uchw ałę m iędzynarodow ego kuratorium n a daje się ty m , k tó rzy p rzyczynili się d o o d budow y Z a m k u K rólew skiego w W arszawie, Z lo ty M edal E u ro p ejski za K onserwację Z a b ytkó w , ustanow iony przez Fundację F .V S . w H am burgu za w ybitne zasługi p rzy zachow aniu architektonicznej spuścizny europejskich narodów . N a daje się go w uznaniu w yjątkow ych osiągnięć p rzy o dbudow ie tego sym bolu polskiego narodu, któ ry u zsko d zo n y w czasie działań w ojennych i w ysadzony, w skrzeszony został w latach 1971— 1981 d zię k i d o b ro w olnym ofiarom . T y m sa m ym d o ko n a ł się końcow y a k t o d budow y historycznego jądra W arszaw y — m iasta cięż k o doświadczonego, d zię k i czem u została w zniesiona na daw nym m iejscu, p rzy użyciu pierw otnych pozostałości m urów , ostatnia i najw ażniejsza dom inanta, której bra kow ało w zespole m iejskim .
P rzy ocenie tego osiągnięcia należy podnieść pełen o d dania w kład historyków , archeologów i architektów , k tó rzy stw orzyli założenia odbudow y, ja k rów nież zn a kom itą pracę rzem ieślników w szelkich specjalności z Państw ow ego Przedsiębiorstw a Pracownie K onserw acji
2 2 0
Z a b ytkó w . D zięki ich um iejętnościom m ożliw e b y ło p o w tórne użycie licznych elem entów daw nej kam ieniarki i o k d o dziesięciu tysięcy fragm entów architektonicznego wystroju wnętrz, które — u kryte w najw iększym zagro żeniu w ojennym — były p rzez wiele dziesięcioleci p rze chow yw ane z n ajw iększym p ietyzm em . P rzyczyniły się one w zdecydow any sposób d o zachowania pierwotnego charakteru wnętrz. D o podniesienia architektonicznego środow iska szacow nej budow li p rzyczynił się nadto p o wrót zachow anych części bardzo wartościowego w yposa żenia.
T en a k t nadania został w ystaw iony w dniu uroczystego doręczenia złotego m edalu.
Warszawa, 30 października 1981 r. M gr art. Harald Langberg, M uzeum N arodowe
w Kopenhadze, Przewodniczący Kuratorium
Przyznanie najwyższego odznaczenia m iędzynarodow ego Z am kow i K rólew skiem u w W arszaw ie, w ieńczące soli darny tru d całego społeczeństw a polskiego w k ra ju i za granicą d la przyw rócenia do życia w ażnego pom nika historii i k u ltu ry narodow ej, m oże napaw ać słuszną d u m ą polskie środow isko konserw atorskie. O d chwili barbarzyńskiego zniszczenia aż po dni ostatnie, pod w o dzą swych szczególnie zasłużonych nestorów Stanisław a L o ren tza i J a n a Z achw atow icza, nie ustaw ało ono w uporczyw ych w ysiłkach, w pierw rato w an ia zachow a nych reliktów daw nej świetności, później drobiazgow ego przygotow ania naukow ych założeń rekonstrukcji, w resz cie zaangażow anego udziału w dziele odbudow y. W ydaje się jednak, że odznaczenie Z am k u K rólew skie go w W arszaw ie zaw iera tak że szerszy i głębszy sens i stanow ić będzie — być m oże — jedną z granicznych d a t w dziejach światowej myśli konserw atorskiej. Z a rów no część polskiego środow iska naukow ego, ja k i nie którzy z w ybitnych przedstaw icieli europejskiej k o n ser w acji i historii sztuki nie kryli swego krytycznego stanow iska przed podjęciem decyzji o odbudow ie i już w trak cie realizacji. Z p u n k tu w idzenia wielu d o ty ch czasowych poglądów , k tó re m .in. znalazły w yraz w su k cesywnych „ k artach ” konserw atorskich, byłby zam ek w arszaw ski pom nikiem bezpow rotnie utraconym , jako oryginał. Stąd m ów iono o rom antycznej wizji, kopii czy naw et jeszcze ostrzej — o m akiecie. Poglądy te były d o brze znane członkom k u ra to riu m orzekającym o przy znaniu m edalu. O m aw iano je niespiesznie n a sukcesyw nych posiedzeniach i konsultacjach. Jeden z aspektów zagadnienia, uwzględniony zresztą w akcie n ad an ia, um otyw ow ał szerzej la u d a to r prof. W ilhelm W o rt m a n n 2. W ychodząc od funkcji Z am k u w zespole sta ro m iejskim pow ołał się on n a słynne precedensy o d b u d o wy cam panile n a placu Św. M a rk a w W enecji w 1902 r. i rekonstrukcji kościoła Św. M ich ała w H a m b u rg u w 1906 r. W obu tych w ypadkach, podobnie ja k w W a r szawie, chodziło o dom inanty o ch arak terze zw orniko wym d la zabytkow ych zespołów m iejskich. O sobiście uw ażam , że odbudow a Z am k u jest w znacznej m ierze realizacją — w stosunku do obiektu now ożytnego — k a tegorii prac rezerw ow anej przez C am illo Boito dla s ta
1 Tłumaczenie autora artykułu według tekstu aktu nadania w języku niemieckim.
2 W. W o r t m a n n , Laudatio bei der Verleihung der Europa
-G oldm edaille für D enkmalpflege an die Stiftung Königliches Schloss Warschau am 31 O ktober 1981 (maszynopis łaskawie
rożytnych dzieł arch itek tu ry i sztuki, a m ianow icie — anastylozy. C hodzi m .in. w odtw orzenie pierw otnej re lacji przestrzennej pom iędzy zachow anym i oryginalnym i reliktam i. P rzy tym , ja k to w ielokrotnie m a m iejsce np. przy w azach starożytnych, pow ierzchnia i m asa su b stan cji now ej, służącej odtw orzeniu k ształtu naczynia i za pew niającej jego k o nstrukcyjną spoistość, często prze kra cza w ym iary reliktu oryginalnego. D uże znaczenie przy w szelkich p ró b ach oceny m usi mieć też w zgląd na c h a ra k ter, a naw et technikę arch itek tu ry i w ystroju w e w nętrznego. J a k w iadom o, arc h ite k tu ra wazowskiej rezydencji zgodnie z pow ażnym , niem al ascetycznym kierunkiem początku XVTT w., w yzbyta by ła niem al elem entów niepow tarzalnych. In k ru stu ją c pieczołowicie w elew acjach liczne fragm enty oryginalnych gzymsów i nadproży, osiągnięto większy stopień zachow ania ory ginalnej substancji aniżeli w w ielu zachow anych b u d o w lach europejskich, gdzie w trak cie X IX - i XX-wiecz- nych renow acji bezw zględnie w ym ieniono ca łą kam ie- niarkę. W e w nętrzu z kolei urato w an o oryginalne pozo stałości sztukaterii, polichrom ii ściennych, oryginalne drzw i, płyty kom inkow e, a naw et znaczne p artie w y jąt kow o pięknych posadzek um ożliw iły rekonstrukcję, k tó rą tylko częściowo m ożna określić m ianem kopii. N a korzyść odbudow y zdecydow anie jednoznacznie przem aw iają n ad to znaczne ilości pierw otnego w yposa żenia, w ykonanego na specjalne zam ów ienie dla w nętrz zam kow ych. Podejm ując argum entację S tanisław a L o rentza, obo jętn a jest ilość m etrów sześciennych nowej substancji m urów , k tó re posłużyły dla odtw orzenia pier w otnego k ształtu sali z w edutam i C an aletta, skoro za chow ały się oryginalne płótna. D la praw idłow ego funkcjonow ania estetycznej i historycznej treści koniecz ne było osadzenie ich w zrekonstruow anym arch itek to nicznym am biente.
O dznaczenie d la Z am k u K rólew skiego jest jednak, jak sądzę, także w yrazem nieustannych przem ian w a rto ściujących, jakie zachodzą w stosunku do dziedzictw a kulturalnego m inionych epok. P rzem iany te są zw iązane zarów no ze skalą stra t spow odow anych w ielkim i k o n fliktam i zbrojnym i X X w. i rew olucją przem ysłow ą, ja k
i perm anentnym stanem zagrożenia tych w artości. Jak że odległe w ydają się w tej chwili nie tylko postulaty Jo h n a R u sk in a, ale i klarow ne zasady broszury A loisa R iegla. Z m ien ia się więc tak że stosunek do kopii i m odeli daw nych dzieł. P rzypom ina się niejednokrotnie, że bez rzym skich kopii greckiej rzeźby nie m ielibyśm y w yobrażenia o jej znaczeniu, podobnie ja k bez kopii karolińskich nieznane byłoby m alarstw o ilum inow anych kodeksów późnego antyku. W okresie kiedy d o b ra k u ltu ry p rzesta ły być w yłącznością nielicznej stosunkow o w arstw y lu d ności, podkreśla się też i dydaktyczne w artości re k o n struow anych dzieł architektury, zwłaszcza d la w ielkich aglom eracji, którym grozi inw azja szarzyzny m iędzy narodow ej architektury, oderw anei od regionalnej i n a rodow ej tradycji. I te aspekty tak że nie są bez znacze nia, gdy patrzym y na sylwetę odtw orzonego Z am k u W arszaw skiego.
Jeżeli odbudow a ta zyskała jednom yślnie w ysoką ocenę, to zadecydow ała o tym tak że ta okoliczność, że m am y tu do czynienia nie z najdoskonalszą chociażby a d a p ta cją m etod i postaw gdzie indziej już zastosow anych, ale z realizacią oryginalnej polskiej koncepcji ko n serw ato r skiej. W iele k rajów zam ożniejszych od nas o dstraszyła by od takiego przedsięwzięcia obaw a przed ogrom nym i kosztam i. M ało k to z ta k w ielką konsekw encją prze chow yw ałby fragm enty, owe m em bra disiecta znisz czonego pom nika. Jest tu bez w ątpienia spontaniczne naw iązanie do polskiego rom antyczno-patriotvcznego n u rtu stosunku do zabytków , k tó ry kazał Izabelli z F le m ingów C zartoryskiej grom adzić na kształt relikwii k am ienie z naszych historycznych budow li i staw ać w obronie każdei autentycznej belki zam ku wawelskiego k rakow skim opiekunom zabytków w brew m odnem u m odelow i d ziałań E ugeniusza Viollet-le-D uc. W sensie w ielkiei tradycji rom antycznej, której nie m usim y się wstydzić, Z am ek K rólew ski w W arszaw ie, w raz z prze chow anym i w jego m urach zabytkam i, jest „a rk ą przy m ierza pom iędzy daw nym i a nowym i laty” .
prof, dr Zygmunt Świechowski Warszawa
THE GOLD M EDAL OF THE EUROPEAN AW ARD FOR M O N U M EN TS CONSERVATION G R A NTED TO THE ROYAL CASTLE IN WARSAW
The subject-matter of the report is the European Award for the Conservation o f Monuments, the Gold Medal of which was granted on October 30, 1981 to the Royal Castle in Warsaw. The aim o f the Award, established in 1973 by the Hamburg F.V.S. Foundation and J. W. Goethe Foundation, is to commemorate unusual actions of individuals or social organizations that preserve Europe’s architectural heritage. The Conferment Certificate says, i.a., that it is granted in the re cognition o f outstanding achievements in the reconstruction of this symbol o f the Polish nation which, damaged during war operations, was recreated in 1971— 1981 thanks to voluntary contributions. It was also thanks to these efforts that the historic centre of Warsaw, the town so heavily experienced, stayed in its old place with its original walls preserved, the
last and most important feature that was missing in the town complex.
W hen evaluating these attainments one should point out full contribution o f historians, archaeologists and architects who created foundations of rebuilding as well as fine work of all craftsmen. Thanks to their skill it was possible to reuse numerous elements o f old stonework, details of architectural decor of the interiors and part of highly valuable amenities. If that reconstruction has got a unanimously high opinion this was the result of the fact that we have to do here not wih a perfect adaptation o f methods and attitudes unapplied any where else but with the execution o f original Polish con servation concept, i.e. reconstruction o f the original spatial relation between preserved original relics.
