• Nie Znaleziono Wyników

Konserwacja obrazów i malowideł ściennych

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Konserwacja obrazów i malowideł ściennych"

Copied!
22
0
0

Pełen tekst

(1)

Bohdan Marconi

Konserwacja obrazów i malowideł

ściennych

Ochrona Zabytków 15/3 (58), 44-64

1962

(2)

BOHDAN MARCONI

KONSERWACJA OBRAZÓW I MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH

B ogate w yposażenie m alarskie pałacu w i­ lanow skiego składa się z obrazów m alow anych n a płótnie, zw iązanych z a rc h ite k tu rą w postaci plafonów , fryzów, su p ra p o rt i p an n eaux oraz z m alow id eł ściennych, zdobiących strop y , fasety, sk lep ien ia i ściany. Choć sp ełn iają one to samo z a d an ie dekorow ania w nętrz, ze w zględu na różnice zagadnień konserw atorskich, odm ien­ n y c h w w y pad ku obrazów i m alow ideł ścien­ nych, słu szn e w y d aje się om ów ienie sta n u za­ chow ania, przeprow adzonych badań i odkryć o raz przebiegu p rac ko n serw atorskich każdego z ty ch dw óch rodzajów m alow ideł oddzielnie. O podziale tym d ecy d ują głów nie różnice w za-'" g ad nien iach historyczno- i estetyczno-konser- w atorskich.

O brazy n a płótnie, jakkolw iek źle zacho­ w ane, zniekształcone przez przem alow anie, nie d aw ały podstaw do dy sk u tow ania program u ich k onserw acji. O dm iennie przedstaw iała się sp ra w a konserw acji m alow ideł ściennych. W w ielu pokojach m alow idła n aw arstw iały się d w u - i trzy k ro tn ie. K ażda p raw ie zm iana kom ­ pozycji m alarskiej zw iązana była ze zm ianam i arch itek ton iczny m i w nętrz. S tan zachow ania, w arto ść a rty sty c z n a i historyczna, program ge­ n e ra ln y konserw acji, przeznaczenie poszcze­ gólnych w n ę trz oraz w zględy konserw atorsko- tech n iczn e decydow ały o przyw róceniu d aw ­ niejszego zachow anego m alow idła lub

pozosta-1 Na płótnie dublującym obraz Siemiginowsikiego „Lato“ z Sypialni Króla, odkryto napis,

stwierdzają-w ieniu późniejszych zm ian. B adania i dokona­ ne n a m ałyah frag m entach odkrycia, a n aw et próbne p u n k to w an ie ubytków , były m ate ria ­

łem dyskutow anym przez K om isję O piniodaw ­ czą, pow ołaną w 1955 r. przez M inistra K u ltu ­ ry i Sztuki. W yłoniona Podkom isja dla K onser­ w acji M alarstw a pod przew odnictw em au to ra przygotow yw ała m ateriał do dyskusji. Z n ie ­ w ielkim i w yjątk am i sugestie G łównego Labo­ ratorium i Pracow ni K onserw acji M alarstw a Pracow ni K onserw acji Zabytków były z a tw ie r­ dzane.

Bogaty m ateriał, n a k tóry skład ają się w y­ niki badań w ielkiej ilości obrazów i m alow ideł ściennych, ich konserw acja techniczna i pro­ blem y artystyczno-konserw atorskie, pozwala na ogólne om ów ienie, na podanie przykładów w ażniejszych dzieł, n a jtru d n ie jsz y c h zagadnień oraz zasygnalizow anie m ateriałów do historii konserw acji i techn ik m alarskich. Poszczegól­ n e zagadnienia dotyczące badań, techniki k o n ­ serw atorskiej i rozw iązań arty sty czn y ch będą publikow ane po zakończeniu w szystkich p rac konserw atorskich.

O b r a z y n a p ł ó t n i e (głów nie z X V II w ieku). O brazy w większości dublo w ano na k la js te r m ączny, przypuszczalnie już w X V III w., a niew ątp liw ie n a przełom ie X IX i X X w ie ­ ku L Ich stan techniczny b y ł zły. S tw ier­ dzono zapleśnienie (ryc. 1), w ystąpienie

któ-cy, że restauracji dokonał w 1903 r. Zygmunt Strza- łecki.

(3)

rego należy p rzypisać zaw ilgoceniu gm achu i dodatkow ej pożywce, k tó rą stanow ił klajster. Plafony były w w ielu m iejscach p rzy śru b o ­ wane, lub podw ieszone za pomocą pasków płót­ na do poprzeczek krosien w celu zm niejszenia w ybrzuszenia zw isającego m alow idła; pow ierz­ chnia tak podwieszonych obrazów podobna b y ­ ła do pikow anego m ateraca (ryc. 2). Liczne ubytki farb y i zapraw y kitow ano w adliw ie k i­ tem tw ard y m o zaw artości oleju. Dwa rodzaje kitów w y d ają się św iadczyć o d w u k ro tn y m od­ n aw ianiu w różnych epokach. W iększość o b ra ­ zów była p raw ie całkow icie przem alow ana, jed ­ n ak bez zasadniczych zm ian o ryginalnej kom ­ pozycji, a jed y n ie drobnych fragm entów . P rze­ m alow ania te, w ykonane farb am i olejnym i, sil­ n ie pociem niały (ryc. 4). Pociem niał rów nież w erniks olejno-żyw iczny, a sp ecjaln ie retu sze w ykonane na przełom ie X IX i X X w., p rze k ra ­ czające znacznie g ranice uszkodzeń, w y stęp u ­ jące w postaci ciem nych plam (ryc. 3).

O brazy ^wymagające now ego du b lo w an ia i usunięcia daw nego, odczyszczono z k la js tru i zdublow ano n a m asę w oskow ą tzw. m etodą holenderską. N iew ielka ilość obrazów n ie du b lo­ w anych, o zdrow ym p łó tn ie o ryginalnym , zo­ stała w m iejscach ro zd arcia podklejon a ła tk a ­ mi. W szystkie obrazy zostały podd ane badaniom fluorescencji w zbudzonej p rom ieniam i poza- fiołkowym i. N iektóre z n ich badano radiosko- powo lub w yko nyw an o rów nież radiografie.

N iestety, w ielkość obrazów i trudności w za­ ciem nieniu dużej pracow ni o licznych oknach, nie pozw oliły na w y k o nanie fotograficznej do­ k u m en tacji fluorescencji i w podczerw ieni. B adanie fluorescencji odbyw ało się przed kon­ serw acją i w czasie usuw ania przem alow ań za pom ocą prow izorycznego osłonięcia badanego frag m en tu obrazu i lam py kw arcow ej anali­ tycznej. Ze w zględu n a zniekształcające r e tu ­ sze, pociem niały w ern ik s i przem alow ania, o brazy odczyszczono z tych naleciałości. Na m ałych fragm entach, w różnych m iejscach obrazów, dokonyw ano próbnych odkryw ek. Stw ierdzono, że obrazy n ie były uprzednio zb y t m ocno zm yw ane. Przem yć farb y o ryginalnej, w y stęp ujący ch ta k często w form ie zaaw anso­ w anej w daw niej „odnaw ian y ch“ obrazach, nie stw ierdzono. Zniszczenia polegały g łów nie n a niew ielkich, w sto su n k u do pow ierzchni, lecz

b ard zo licznych ub y tk ach farb y i zapraw y (ryc. 4, 5, 6). U suw ania w ern ik su i przem alo­ w ań (ryc. 4) dokonyw ano m ałym i fragm entam i, k o n tro lu ją c p rzeb ieg pracy z a pom ocą m ikro­ skopu binokularow ego i lam py kw arco w ej a n a ­ litycznej. Nie u su n ięto n ato m iast fragm entów now szych złoceń, w ykonanych p rzypu szczaln ie w X V III w., z obrazów zdobiących ściany G ar­ d ero b y K róla, jakkolw iek p o k ry w a ją one w iększą pow ierzchnię niż p ierw o tn e złoto, tw o­ rzące ram ę dla grotesek, i zachodzą częściowo n a tło, m alow ane olejno. S tw ierd zon o bowiem, że różne m etody i środki stosow ane n ie pozw a­ lają n a zm iękczenie m ikstionu, n a k tó ry złoce­ n ia były kładzione, bez uszkodzenia spodniej w a rstw y fa rb y oryginalnej. K ito w a n ie u b y t­ ków w ykonano k ite m klejow o-kredow ym z do­ d atk iem te rp e n ty n y w eneckiej. W szystkie k i­ to w an ia by ły p rzeprasow an e od s tro n y p łó tn a lekko ogrzanym żelazkiem , d la lepszego zw ią­ z ania k itu z płó tn em nasyconym m asą w o­ skową.

P o w ierzchnie obrazów pow lekano cienką w arstw ą izolacyjną w ern ik su m astyksow ego; p u n k to w an ia w ykonano farb am i żyw icznym i. Po w yschnięciu całość cienko w erniksow ano. P rzed um ieszczeniem w pałacu n a daw n y ch m iejscach, o brazy będą p o k ry te cie n iu tk ą w a r­ stw ą w osku z dom ieszką m astyk su, doskona­ łym środkiem o chro n y przed u je m n y m i w p ły ­ w am i atm osferycznym i i n ad ający m pow ierz­ chni lekko m atow y wygląd.

Specjalnie tru d n y m zagadnieniem b y ła kon­ serw acja obrazów m alow anych klejo w o na płótnie, stan ow iących fry z „en g risa ille “ zdo­ biący W ielką Sień. F arb a proszkow ała się i łu ­ szczyła, p łó tn a b y ły ro zd a rte i o n ieró w n e j po­ w ierzchni (ryc. 7). Po p rzep ro w adzon y ch pró­ bach zastosow ano, za pomocą rozpylacza, roz­ tw ó r w odny alkoholu poliw inylow ego, któ ry, w odpow iednim stężeniu i ilości, u trw a la ł do­ stateczn ie farb ę n ie zm ieniając je j zabarw ienia i ch arak teru .

B adania radiologiczne w ykazały in te re su ją ­ ce „ p e n tim e n ti“ w obrazie C allota „ J u trz e n k a “ z G ab in etu Zw ierciadlanego. P ie rw o tn ie w y ­ kon an a głow a „ W ia tru “, do m niem anego p o rtre­ tu Ja k u b a Sobieskiego, została przez a u to ra zm ieniona, um ieszczona bard ziej pionow o (ryc. 4, 5). O braz ten, p raw dop o dob n ie począt­ 45

(4)

kowo w y kon an y w form ie p rostokąta, został zm ieniony na< tondo. Św iadczy o tym sym e­ try czn e dosztukow anie z czterech stro n kaw ał­ ków p łó tn a z zapraw ą i przypuszczalne obcię­ cie n arożników (ryc. 6). Czy zm iana ta była do­ konana przez autora, co je st bardzo praw do­ podobne, tru d n o stw ierdzić. Obraz b y ł już d u ­ blow any i szw y m ogły być przy ty m zabiegu wycięte. „ P e n tim e n ti“ uw idoczniło się również po odczyszczeniu obrazu „Filozofia“ z Biblio­ teki K róla.

N ajciekaw szym odkryciem , dokonanym za pomocą prom ieni R entgena, było ujaw nienie zm ian w kom pozycji fryzu, zdobiącego północ­ n ą ścianę A n ty k a m e ry K róla. W odróżnieniu od trzech pozostałych, fry z ten, m alow any „en g risaille“, ozdobiony był dwom a barw nym i obrazam i, podczas gdy pozostałe m iały po jed ­ nym takim obrazie w środku (ryc. 9, 10). Obraz z p raw ej stro n y różnił się fa k tu rą od sąsiednie­ go, um ieszczonego w centrum . W ykonana ra­

diografia w ykazała, że je s t on nam alow any na dalszym ciągu bocznej części fryzu ,,en g ri­ sa ille “, przedstaw iającej „ p u tta “ analogicznie do inn ych fryzów (ryc. 8). P rzyczyna tej zm iany została w yjaśniona na podstaw ie inform acji kustosza m gr. W. Fijałkow skiego, o p artych na jego studiach inw entarzy. W latach 1720— 1726 Elżbieta Sienią wska p rzerab iając częściowo w nętrza zaleciła skasow anie istniejącej w tej ścianie w nęki. B arw ny ak cen t środkow y fryzu, w związku ze zm ianą kom pozycji ściany, p raw ­ dopodobnie nie czynił zadość w ym ogom po­ czucia sym etrii. K azano w ięc dom alować drugi obraz. Oczywiście nie u sun ięto go obecnie, a ra ­ diografia pozostanie dok u m en tem pierw otnego w yglądu tego fryzu.

M ateriały do historii technik m alarskich wzbogaciły się o odkrycie orygin alny ch krosien na kilku obrazach plafonow ych. Składane z dw óch części, łączone b yły za pomocą gniazd i czopów z klinam i. K linów, służących do n a ­

O ryginalne k ro sn a z X V II/X V III w. łączone za pom ocą zaczepów i klinów (fot. B. Marconi)

(5)

prężania płótna brak, gdyż pojaw iają się one w krosnach m alarskich dopiero w drugiej po­ łowie X V III w..

K rosna z XVII w. od o b razu Siem iginow skiego „Filo­ zofia“ z B iblioteki K róla. A — kliny, В — gwoździe

żelazne kute (rys. autor)

M a l a r s t w o ś c i e n n e . Parter, korpus główny. W W ielkiej Sieni od k ry to jedynie frag­ m enty, pochodzących z XV II w., b arw n ych m a ­ low ideł w technice w apiennej al secco w gór­ nych p artiach ścian oraz w iększe dekoracje o rnam en taln e w ościeżach okien. T e ostatnie będą po usunięciu pobiał rekonstruow ane. Ma­ lowidła „en g risaille“ z końca X V III w. tw o­ rzące nad gzym sem fryz im itujący płaskorzeź­ by, w ykonane są tech nik ą klejow ą na tynku, pokryw ającym starszą w arstw ę gęsto nasieka- ną. O d k ry te zostały po w y m ontow aniu m alo­ w ideł na płótnie, o podobnej kom pozycji, w y ­ konanych klejow o w w ieku XIX. Zachow ane są tylk o częściowo, gdyż dla um ocow ania póź­ niejszych płócien w ykuw ano w nęki n a ich krosna. Jed en frag m en t m alow idła ściennego zostanie zd jęty i złożony w lapidariu m , pozo­ stałe będą zin w entaryzow ane i zabezpieczone. Z asłonięte zostaną obrazam i na płótnie, k tóre

powrócą na d aw n e sw oje m iejsce. R ek o n stru k ­ cja m alow ideł ściennych m usiałaby być zbyt d aleko posunięta i stanow ić około 40 procent pow ierzchni.

N ajlepiej zachow ane są m alow id ła zdobiące fasety S ypialni K róla (tonda) i K rólow ej (pro­ stokąty). W ykonane techniką w a p ie n n ą a l sec­ co, przyp isy w an e Palloniem u, p rzem alow an e b yły w X V III w ieku, praw dopodobnie z pole­ cenia Sieniaw skiej, dla dopasow ania do k o lo ry ­ tu zm ienionych tkan in n a ścianach. P rzem a­ low anie w ykonane zostało tech nik ą klejow ą, głów nie w partiach nieba. U sunięcie ty c h prze- m alow ań n ie nastręcza żadnych trudności (ryc. 11). Jak o głów ny barw nik w y k ry to sm al- tę, oo pozwala określić czas w y k o n an ia prze- m alow ań najpóźniej n a koniec X V III w ieku .

N iew ątpliw e dzieła M ichelangelo P allo n ie­ go, to cztery plafony w galerii południow ej. M alow ane tech n ik ą buon fresco, z w y raźny m k onturow ym ry tem (w gnieceniem świeżego ty n k u w czasie przenoszenia ry su n k u z k a rto ­ nu) zachow ane są, niestety, bardzo źle (ryc. 12). Zniszczono epid erm ę przez zeszlifow anie lub zm ycie kw asem (być może octow ym , n ajczę­ ściej stosow anym podczas d aw n y c h re s ta u ra ­ cji). P rzem alow ane zostały w koń cu X IX w ie­ ku przez A ntoniego Strzałeckiego, o czym św iadczy podpis, um ieszczony na k raw ędzi obrazu „W ygnanie P sych e“. P rzem alo w ania dokonano farb am i klejow ym i, być m oże z n ie ­ w ielkim dodatkiem m leka. D ziałanie w pływ ów atm osferycznych n a m alow idła, z n a jd u jąc e się na o tw artej przestrzeni, spow odow ało rozłoże­ nie spoiwa. Poniew aż o rygin alne m alow idło zachow ane jest szczątkowo, p ostanow iono po­ czynić sta ra n ia o zachow anie przem alow ań,

które utrzy m an e są w ram ach k o n tu ró w kom ­ pozycji i odpow iadają barw ą w przybliżeniu elem entom kolorystycznym oryginału. Będzie to u trw alen ie d okum entu do h istorii k o n se rw a ­ cji. Część południow ą galerii, dobudow aną w epoce saskiej, zdobią plafo n y m alow ane w w ieku XV III, w ykonane p rzypuszczalnie tem perą (badania są w toku). Ze w zględu na zniszczenie stro p u d rew nianego i konieczność jego w ym iany, m alow idła zostały przed kilku laty podstem plow ane.

G aleria północna ozdobiona je s t plafonam i m alow anym i klejow o „en g risa ille “ ze

(6)

niam i, w ykonanym i w początkach X IX w. na pierw o tny ch m alow idłach w technice w apien­ nej, przypuszczalnie rów nież Palloniego. Ma­ low idła klejow e z ubiegłego w ieku zostały prze­ m alow ane później w tej sam ej technice, a zło­ cenia n a nowo przezłocone. Obecnie odsłonięto p ierw o tn e m alow idła ty lko w niew ielkich frag m en tach usuw ając m alow idło klejow e w y­ łącznie w p a rtiac h jednobarw nych, gładkich pól (ryc. 13). T ynk na ścianach m alow anych olejno pokryw a daw niejsze kom pozycje, w y ­ k onan e w technice w apiennej. Częściowe od­ słonięcia uw idoczniły n a ścianie zachodniej du­ że frag m en ty kom pozycji, przedstaw iających w idoki p ark u z rzeźbam i n a postum entach. K om pozycje figuralne n a przeciw ległej ścianie w yd ają się, niew ątpliw ie, dziełem Palloniego. Poczynione odkrycia stano w iły podstaw ę d y ­ skusji dotyczącej program u robót. F rag m ent m alow idła na ścianie od stro n y p ark u został odczyszczony i zapu n ktow an y kropkam i, jako p rzy k ład m ożliwości rek o n stru k cji d yskretnej i n ie fałszującej, a dostrzegalnej w y raźn ie z nie­ w ielkiej odległości (ryc. 14). M alow idła n a ścia­ n ach są, niestety , gęsto nasiekane. Na stropach w y k azu ją znaczne zniszczenia i ubytki. O sta­ teczna decyzja nie jest jeszcze pow zięta, lecz większość członków K om isji przychyla się r a ­ czej d o usunięcia m alow ideł z X IX w., ze w zględu na niew ielką ich w artość, zniekształ­ cenia przez przem alow anie i praw ie niem ożli­ wość odczyszczenia. G łów nym jed nak powo­ dem , skłaniający m do tej decyzji, jest b rak h a r­ monii m iędzy klasycystycznym m alow idłem średniej klasy i barokow ym i pasam i sklepien- nym i, zdobionym i przez Schliitera.

N ajdonioślejszym odkryciem 2 w salach p a r­ tero w y ch było ujaw n ien ie istn ien ia m alow ideł w klatce schodow ej, p o tw ierdzające daw n ą naz­ wę z in w e n ta rz y X V II-w iecznych: G abinet al fresco. Pod grubą w arstw ą ty n k u (do ca 4 cm) z m a la tu rą im itującą boazerię odsłonięte zo­ stały n a razie frag m en ty m alow ideł, w yk ona­ nych tech n ik ą w ap ien n ą al secco, n aśladujących zaw ieszone gobeliny o tem aty ce figuralnej

2 K o n se rw a to r Ju liu sz Bursze.

5 W iadom o było dotychczas, że m alowidło odna­ w iane 'było w 1941 r. przez prof. Leonarda Pękalskie­ go. O odnow ieniu przez Kokulara w p ierw szej

poło-z bord iuram i (ryc. 15, 16, 17, 18, 19). G órne kraw ędzie m ają k o n tu r o linii girlandow ej, im i­ tującej przym ocow anie gwoździam i. W m iej­ scach „zaw ieszenia“ o d k ry to pod zdjęty m ty n ­ kiem dziurki, w k tó ry c h tk w iły praw dziw e gwoździe (ryc. 16), praw dopodobnie brązow e złocone. Złocenia zastosow ane były rów nież w d ekoracji m alarsk iej ościeży. W ielkie okna i drzw i obram ione są m alow anym i portalam i z bogatym zw ieńczeniem (ryc. 17). Stan zacho­ w ania m alow ideł jest dobry. S ta ra n n e odczy­ szczenie m echaniczne ze śladów ty n k u p rz y ­ w raca im p ierw otn ą intensyw ność barw . P o ­ w ażne u b y tk i pow stały w m iejscach styków biegów i spoczników schodów. Pozostałe duże partie, u k ry te dotychczas pod tyn kiem , odsło­ n ięte będą po zakończeniu rob ót budow lanych i w ykończeniu sklepienia, którego zarys w y ­ raźnie w y tyczały k raw ę d zie górne m alow ideł. Ze w zględu n a trw ające roboty budow lane nie zostały jeszcze d okładnie zbadane dw a p la ­ fony m alow ane n a ty n k u , lecz w yk on ane tech ­ n ik ą olejną. Jed n y m z n ich jest przypisyw ane

S ilv estre’ow i w ielkie m alow idło w G abinecie H olenderskim , n a k tó ry m o d k ry to sy g n a tu rę „ re sta u ra to ra “, um ieszczoną powyżej gzym su nad drzw iam i do Sypialni K róla: 1840. A ndreas D ą b ro w sk i3.

D rugim plafonem olejny m jest m alow idło sygnow ane „Juliu s P. 1732“ w A ntygabinecie

Królowej.

P ierw sze piętro. N ajbardziej złożone i tru d ­ ne zagadnienia zw iązane są z w ystrojem m a­ larskim pokojów n a pierw szym piętrze. Za cza­ sów Sobieskiego w szystkie pokoje z w yjątkiem

Łazienki, m iały ściany bielone w apnem . Do­ wodem tego są odkrycia fragm entów p ierw ot­ nego ty n k u , noszącego ślady bielenia za po ­ mocą pędzla. W nętrza ozdobione były praw do ­ podobnie m akatam i. Bielenie ścian potw ierdzo­ n e zostało odkryciem św ietn ie zachow anych fragm entów m iędzy 'belkam i stro p u Przedpo­ koju. W X V III w ieku stro p podbito podsufitką i otynkow ano, a gładkie białe ściany n asieka- no i pokryto now ą w arstw ą tyn ku , na którym

w ie X IX wieku wspomina Zawanowski w przewod­ niku „W ilanów“. Czytelnik, Biblioteczka krajoznaw­ cza, 1949.

(7)

w ykonano m alow idła te c h n ik ą w apienną, zdo­ biące ściany i su fit. M alow idła te, źle zacho­ w ane, zostały p o k ry te w końcu X V III w ieku kom pozycją w ty p ie chińskim , w ykonaną tech ­ niką klejow ą, lu b słabą tem p erą, k tó ra została przem alow ana klejow o n a przełom ie X IX i XX w ieku. Do kom pozycji ścian w łączone b y ły ak w a rele chińskie n a k le jo n e na ty n k u (ryc. 20). Konieczność zdjęcia ty ch akw arel, ze w zględu n a zapleśnienie kleju, pozw oliła na dokonanie odsłonięcia w ty ch m iejscach fragm entów m a­ low idła z X V III w ieku. Istn iejące uszkodzenia w suficie um ożliw iły zbadanie n aw arstw ień m alow ideł plafonu, a dzięki uzyskaniu dostępu do stro p u od stro n y s try c h u w czasie robót b u ­ dow lanych, o dk ryto p ierw o tn y stro p belkow a­ ny, polichrom ow any i zachow any praw ie cał­ kow icie (ryc. 21, 22) z w y ją tk ie m fra g m en tu w ielkości ca 1 m k w adratow ego w narożn ik u południow ym p rzy ścianie zew n ętrzn ej. P rz y ­ czyną zniszczenia, prow izorycznie załatanego, by ły przeciek i przez uszkodzone p okrycie d a ­ chowe. Przedpokój b y ł tem a te m w ielu dyskusji. P ropozycja Podkom isji, b y przyw rócić m u p ier­ w otny w ygląd z czasów Sobieskiego, odsłania­ jąc dość w p raw dzie skrom ny, ale b arw n y , o ry ­ g in alny i d ob rze zachow any stro p belkow any o raz zakonserw ow ać bielone ściany, zdejm u jąc zarów no podsufitk ę z m alow idłem jak i lepiej zachow ane fra g m en ty m alow ideł ze ścian, łącz­ n ie z ty n k iem , uzasad nio na b y ła m ożliwością przyw rócenia pierw otnego w yglądu. B yłby to jed y n y pokój całkow icie zachow any bez póź­ n iejszych naleciałości i stan o w iłb y łącznik z są­ siad u jący m i pokojam i, k tó re posiadają stro p y polichrom ow ane, lecz zachow ane ty lk o częścio­ wo (belki, lub w yłącznie deskow anie) (ryc. 23). J e d n a k decyzja zachow ania m alow ideł z X V III w ieku, przesądza pozostaw ienie istniejącego po­ lichrom ow anego stro p u w ukryciu. R ek o n stru k ­ cja ty ch m alow ideł, w ym agająca w ielkiego n a ­ kład u pracy konserw atorów , je st m ożliw a, cze­ go dow odem są fra g m en ty pró b nie odczyszczo­ n e i z a p u n k to w an e k rop k am i (ryc. 25). U sunię­ te m alow idła „chińskie“ zostały zadokum ento­ w an e fotog raficznie i w in w en tary zacji b a rw ­ nej.

P odobne zagadnienia kon serw ato rsk ie w y stę­ p u ją w k ilk u in n y ch pokojach. U stalono p ro ­

gram konserw acji n a stę p u jąc y c h pom ieszczeń: Pokoju Średniego, P okoju Cichego i G abinetu p rzy Łazience. Pokój ś re d n i m a zacho w ane poli­ chrom ow ane deskow anie stro p u z h erb am i k ró ­ la i królow ej, częściowo zniek ształcon e przez przem alow anie i zam alow anie pól herbow ych farb ą klejow ą niebieską (sm alta), by ć może za czasów Sieniaw skiej. Belki o ry g in a ln e zostały całkow icie osk robane i pom alow ane w X IX w ieku w e w zory chińskie. P rzy g niazdach be­ lek, pod dodanym gzym sem , zachow ały się frag m en ty oryginalnej polichrom ii belek, m o­ żliw e do zrek on stru ow ania ze w zględu na pow ­ tarzający się m otyw dekoracyjny. Pokój Cichy został przes'klepiony w X V III w ieku. Je d n ą z belek polichrom ow anych pierw o tn eg o stro p u odnaleziono w ko n stru k cji w ięźby dachow ej, zastosow aną jak o m ateriał do n a p ra w y (ryc. 24). Na sklepieniu, pod m alow idłem „chińskim “, w yk onanym tech n ik ą klejow ą w 1884 r. przez A ntoniego Strzałeckiego, oraz pod przem alo­ w anym i w ty m czasie m alow idłam i „chiń skim i“ z końca X V III w ieku, na ścianach o d k ry to pięk­ ne m alow idła barokow e w y k o n an e techniką w ap ienn ą al secco. W ym agają o ne rów nież d u ­ żego n akład u p racy k o n serw ato rsk iej, d e lik a t­ nego scalenia ub ytk ów i przetarć. G a b in e t przy Łazience m a zachow any bogaty w y stró j a rc h i­ tektoniczny su fitu , lecz X V III-w ieczne m alo­ w idła ścian o m otyw ach w azonów z kw iatam i k ry ły się pod gładkim i p rzem alow aniam i. Ma­ low idła te będą zakonserw ow ane całkow icie.

W om ów ieniu zasadniczych zag adn ień po­ m inięto m niej w ażne m alow idła, często zacho­ w an e tylko w e fragm entach, pochodzące z X V III w ieku. Częściowo będą zach ow ane i za­ konserw ow ane, a w każdym w y p a d k u inw en- taryzow ane fotograficznie i b a rw n ie (akw arele w ykonano w skali). P om inięto w opisie skrzy d ­ ła pałacu, ograniczając się do zag adn ień ko n ser­ w acji m alarstw a w k o rpu sie głów nym , n a k tóre sk ła d a ją się dzieła n ajb ard ziej w artościow e, najciekaw sze i przedstaw iające złożone proble­ m y konserw atorskie, zarów no tech n iczn e jak artystyczn e i historyczne.

prof. Bohdan Marconi

Pracownie Konserwacji Zabytków Główne Laboratorium

Warszawa

(8)

К О Н С Е Р В А Ц И Я К А Р Т И Н И С Т Е Н Н О Й Ж И В О П И С И В состав художественного украшения Дворца, связанного с его архитектурой, входят картины, рисованны е на полотне (плафоны, ф ризы , „супра- порты, „panneaux”) а такж е стенная живопись (на потолке, на своде, карнизах и стенах). К онсервация картин, рисованных на полотне, несмотря на их плохое состояние и перекраш ива­ ния, не представляла особенных трудностей. П осле проведенны х детально лабораторных исследований, подробно определено степень разрушения и в связи с тем установлено соответственный метод консер­ вации. Картины, требующие нового сдублирования, сдублировано в воске методом, званым голландским; с некоторы х частей картин удалено ретуш, потем­ невш ий лак и перекрашивания. Убыли заполнено мелово-клеевой замазкой. Поверхность картин и зо ­ лировано смоловым лаком; преж де чем картины, будут повешены, поверхность их для добавочного изолирования будет покрыта смесью воска со сп е­ циальным лаком. В некоторых картинах открыто оригинальные двухчастичные подрамники, соеди­ нённы е при помощи гнёздышек и клинов. В стенной живописи очень часто встречаются дв ух и трёхкартные наслоения, живопись такого рода требует восстановления прежнего, сохранив­ ш егося изображения или задерж ания возникш их п о зж е перемен. В Великой Сени главного корпуса здания от­ крыто фрагменты XVII-вечных изображений а так­ ж е значительные орнаментальные украш ения на внутренней поверхности оконных отверстий, эти орнаментальные украшения будут реконструиро­

ваны. Остаток картин „en grisaille” с X V III века будут закрыты после обеспечения, снятыми для кон­ сервации изображений на полотне. С картин, на­ ходящ ихся в спальнях короля и королевы, сохр а­ нившихся в довольно хорошим виде, будут удалены X V III-вечные перекрашивания. На четы рёх пла­ ф он ах в ю жной галереи, очень повреждённы х, пе­ рекрашивания которых колоритом и композицией отвечают подлинникам, решено удержать. Наиболее ценным открытием является открытие на лестничной клетке хорош о сохранивш ихся и зо­ бражений, исполненных известковой техникой „al secco”, подделаных под гобелены. В связи с про­ должающимися строительными работами некоторые картины ещ ё не были исследованы. Трудного реш ения требовал вопрос консервации свода в Передней на втором этаже, первоначально балочного, покрытого полихромией, который откры­ то во время замены скрепы в крыше. В X V III веке нижнюю поверхность свода укреплено, стены побе­ лено и всё это вместе покрыто штукатуркой, а ц е­ лость украшено худож ественно известковой т ех ­ никой. В коньце XVIII века всё это покрыто ком­ позицией в китайском стиле, вторично перекра­ шено на переломе X IX и X X века. Для удер ж ания композиции помещения решено приступить к кон­ сервации X V III-вечных изображений, а покрытый полихромией свод оставить в укрытии. М енее ценные картины, сохранившиеся только отрывочно, по мере возможности, будут подданы консервации, но в каждом случае будут включены в инвентарную опись. TH E C O N SER V A T IO N OF P A IN T IN G S A N D M U R A L P A IN T IN G S

Fused w ith the architecture are paintings in the palace such as those on linen (plafonds, friezes, supra­ portals, panneaux) and som e mural paintings (on ce i­ lings, vaults, fascia and walls).

The conservation o f the paintings on linen m et w ith n o d ifficulties despite the poor condition of th eir preservation as wiell as some repalntings. Pro­ per conservation methods w ere decided upon after a d etailed laboratory analysis defined the scope of th e dam ages. Those pictures w hich needed relining w ere treated accordingly, applviing the iso called Dutch method. Retouchings, darkened varnish and repaintings w ere rem oved from som e o f th e pictures. Som e losses w ere filled up with gluechalk putty. T he surfaces o f the paintings w ere isolated by m astic varnish; before hanging up the pictures they are to b e covered w ith a w ax m ixture for an additional protection . O riginal tw o-p art circular w ooden stre t­

cher are d iscovered in some plafonds canvas. T h e m ural paintings often covered by tw o or th ree coats of paint posed th e question w heth er to restore an earlier preserved painting or to accept

later alterations.

In the Grand Hall o f .the main part of the palace fragm ents o f 17th century paintings w ere uncovered as w e ll as som e ornam ental decorations in w indow recesses; these latter w ill be reconstructed. Parts of 18t)h century paintings „en grisaille“ w ill be w orked on and then veiled by the paintings on linen taken out for conservation work. The 18th century

repain-tinigs w ill be removed from among the w ell-preserved paintings in the K ing’s and Queen’s bed-chambers. It w as decided to preserve these repaintings — on four very damaged plafonds in the south w in g — to correspond with the original’s composition and co­ louring.

The m ost valuable discovery concerns w ell-p re­ served paintings found in a sta irca se. The paintings w ere made in calcic al secoo technique im itating Go­ belin tapestry. Studies on some of the .paintings have not been carried out yet because of the construction work in progress.

The question o f an original polychrome beam ceiling structure in the ante-chamber, w hich was revealed on the first floor w h ile exchanging the raf­ ters, w as very difficult for the conservators. In the 18th century the ceiling lining w as fixed on the ceiling structure, whitened w alls w ere rough-cast and adorned w ith paintings done in the calcic technique. By the end of the 18th century they w ere covered in Chinese style and repainted again towards the end of the 19th or at the beginning of the 20th century. To protect the composition in the ante-chamber, the conservators have decided to work on the 18th cen ­ tury paintings and to leave the polychrome ceiling in concealment.

The paintings of minor value, preserved often only in fragm ents, are to be conserved w here possible or, in any case, inventoried.

(9)

Ryc. 1. C allot C laude, J u trz e n k a , m a k ro fo to g ra fia fra g m e n tu (pow. ca X 2) p rz e d k o n se rw a c ją . Ł uszczenie się fa rb y i z a p ra w y oraz

(10)

Ryc. 2. Siem igiinow ski, p lafo n „W iosna” z S y p ia ln i K rólow ej. P o d ­ w iesze n ia zw isająceg o ob razu za pom ocą p ask ó w płó tn a, p rzew le­

(11)

Ryc. 3. Siem i'ginow ski, p la fo n „ J e s ie ń ” z A n ty k a m e ry K rólow ej. P o cie m n ia łe i zbyt sz ero k o w y k o n a n e

re tu s z e o le jn e (fot. B. M arconi)

Ryc. 4. C allo t, J u trz e n k a , fra g m e n t p rz e d sta w ia ją c y „ W ia tr” w czasie u su w a n ia p rz e m a lo w a n ia . P a r tie

(12)

Ryc. 5. Callot, J u trz e n k a , rad io g ram

(56 kV, 10 m A , 85 cm, 7 s).

U jaw nione „penti m e n ti“ głow y.

Liczne ubytki, u k ry te pod w a rstw ą przem alow ań, za zn a cz ają się w po­ staci ciem nych p lam (kit w y p e łn ia ­ jący u b y tk i o m n ie jsz ej ab so rp c ji

niż o ryginalna z a p ra w a i farba)

(radiografia B. M arconi)

Ryc. 6. Callot, J u trz e n k a , sta n po zdublow aniu, u su n ię ciu p rze m alo ­ w an ia i w y k ito w an iu ubytków . W i­ doczne spojenia cz te re ch dodanych w ycinków , d o p ełn iając y ch do fo r­

(13)

Ryc. 7. Malowidło klejow e n a płótnie (XIX w.) „en grisaille”, z fryzu w W ielkiej Sieni. S tan przed konserw acją, fragm ent (fot. PKZ)

(14)

Ryc. 9. Fryz (olej, płótno) ze ściany północnej Antykam ery Króla. Obraz barwny po stronie prawej

(oznaczony strzałką) nam alowany na pierwotnym „en grisaille” (fot. PKZ)

(15)

pozycja „en grisaille“, n a k tó rej d om alow ano o b raz b arw n y (radiografia B. M arconi)

(16)

Ryc. 11. Tondo z fasety Sypialni Króla. Technika w apienna al secco na tynku, przemalowane w XVIII w . farbami k l e j o w y m i - Po prawej stronie, na wysokości horyzontu, próba usunięcia

(17)

Ryc. 12. Palloni, plafon .,Wygnanie Psyche“ z galerii południowej. Technika buon fresco, zniszczony i przem a­ lowany farbam i klejowymi w końcu XIX w. (fot. Pracow nie Konserwacji Zabytków)

(18)

Ryc. 14. Galeria (północna, ściana wschodnia, fragment odsłoniętego spod tynku m alow idła ściennego gęsto

nasiekanego. Próba rekonstrukcji wykonanej odmienną fakturą — kropkowaniem (fot. PKZ)

Rye. 13. Galeria północna, próby odsłaniania m alowideł ściennych na ścianach i na gładko malowanych

(19)

Ryc. 15. Gabinet al fresoo (klatka schodowa), fragm ent m a­ low idła, w ykonanego techniką wapienną al secco, po po­ w ierzchownym odczyszczeniu z resztek pokrywającego go

tynku (fot. PKZ)

Ryc. 16. Gabinet al fresco (klatka schodowa), fragment ma low idla na ścianie wschodniej po odsłonięciu i przed od czyszczeniem z nalotów wapna. Górna krawędź malowa nego gobelinu im ituje zaw ieszenie na gwoździach (ślad? prawdziw ych gwoździ oznaczone strzałkami) (fot. PKZ

(20)

Ryc. 17. Gabinet al fresco (klatka schodowa) odkryte

zw ieńczenie północnego okna (fot. PKZ)

Ryc. 18. Gabinet al fresco (klatka schodowa) ściana

północna, strona lew a (fot. PKZ)

Ryc. 19. Gabinet al fresco (klatka schodowa), ściana

(21)

Ryc. 20. Przedpokój, ściana południowa, stan przed konserwacją (fot. Pracownie Konserwacji Zabytków)

Ryc. 21. D eski ze stropu X V II-

w iecznego n a d P rzed p o k o jem , m a ­ low anie b a rw n e , im itu ją ce m a r ­

m u r (fot. B. M arconi)

Ryc. 22. B elki polichrom owane X V II-w iecznego stropu nad Przed­ pokojem (widok od strony strychu). Między belkam i widoczna podsufił- ka, na której nam alowany jest plafon z XVIII w., pokryty następ­ n ie m alow idłem w e w zory chińskie w końcu X IX w. (fot. B. Marconi)

(22)

Ryc. 23. Gabinet na pierwszym p ię­ trze, pełna polichrom ia belek, d es­

kow anie w ym ien ion e

(fot. B. Marconi)

Ryc. 24. B elka p olichrom ow ana ze stro p u pierw o tn eg o n a d P okojem Cichym, zastosow ana do n a p ra w y w iązania dachow ego n ad ty m poko­

jem (fot. PKZ)

Ryc. 25. Przedpokój, po częściowym usunięciu m alow ideł z X IX w . na ścianach i plafonie. Z lew ej strony, na ścianie w schodniej w idoczne panneau z postacią m ężczyzny na tle pejzażu (oznaczone strzałką)

Cytaty

Powiązane dokumenty

w pedagogice społecznej, wyd. 3) Kompetencyjny kontekst warsztatu pracy nauczyciela, red. 6) Psychoneurobiologiczne i prawne aspekty życia seksualnego czło-.. wieka,

Zwrócono tu uwagę na takie zagadnienia jak: zasady udzielania pomocy uczniom, formy realizacji pomocy, a także zagadnienie potrzeb edukacyjnych u uczniów przedszkoli, szkół

by DELFT UNIVERSITY OF TECHNOLOGY on 03/02/20. Re-use and distribution is strictly not permitted, except for Open Access articles... monitors and televisions) in a municipality,

Organizatorami obchodów w wielu miastach i miejscowościach były miejscowe Koła Przemysłowców, a wszystkie imprezy miały podobny przebieg: msza w kościele,

były prem ier Sławoj Składkowski, Janusz Jędrzejewicz, Witold Grabowski zamierzali utwo­ rzyć polityczny ośrodek w Turcji, jednak nieprzychylna postawa am basadora

41 Andriej Storożenko prawdopodobnie przesłuchiwał bliżej nieokreślonego emisariusza wyprawy partyzanckiej pułkownika Józefa Zaliwskiego z 1833 r. To jego

Generał brygady, doktor medycyny Stefan Tarnawski urodzony 17 kwietnia 1898 roku zmarł w wieku 103 lat 9 listopada 2001 roku.. Jeszcze za życia pragnął, by jego

In this work we use a previously developed semi-flexible platform technology based on a Parylene substrate and Pt metallization, which allows integration of