"Deutsche Kunst und Denkmalpflege", R. XXIV, 1966; R. XV, 1967; R. XXVI, 1968 : [recenzja]

Marian Arszyński

"Deutsche Kunst und

Denkmalpflege", R. XXIV, 1966; R. XV,

1967; R. XXVI, 1968 : [recenzja]

Ochrona Zabytków 23/1 (88), 69-73

P I Ś M I E N N I C T W O

PRZEGLĄD ZAGRANICZNYCH CZASOPISM KONSERWATORSKICH*

D E U T SC H E K U N S T U N D D E N K M A L PF L E G E . W yd. V ereinigung der L andesdenkm alpfleger in der Bun­ desrepublik Deutschland, München — Berlin. Uka­ zuje się dwa razy w roku.

R o czn ik X X IV (1966).

Z eszy t 1, stron 96, ilu stra cje.

W. B o r n h e i m g e n . S c h i l l i n g , B ewahren und

Gestalten — Enge und Weite des m odernen D en k­ m albegriffs (Z ach ow yw ać i k szta łto w a ć — rozległość

i ogra n iczo n o ść n o w o czesn ej d e fin ic ji za b y tk u ), s. 1— 2'4, 9 il. Autor, inspirow any wrażeniam i z w ystaw y zorganizowanej przez związek konserw atorów krajo­ w ych, rozważa m ożliwości ochrony i konserw acji za­ b ytk ów w ynikające z aktualnej sytuacji prawnej,

zwłaszcza z obowiązujących pojęć i definicji. Roz­ ważania sw e przeprowadza na szerokim i bogato udo­ kum entow anym m ateriale historycznym , uw zględnia­ jąc tło porównawcze.

H. K r e i s e l , Ausstellung der deutschen D en km al­

pfleger (W zw iązk u z w y sta w ą zorgan izow an ą przez

n ie m ie c k ic h k on serw a to ró w ), s. 24— 36, 7 il. Obszerne om ów ien ie w ystaw y zorganizowanej przez związek zachodnioniem ieckich konserw atorów z okazji m ię­ dzynarodowej kampanii U1NESIQO. W ystawa, pom yśla­ na jako wędrowna, dostosowana do poziom u prze­ ciętnego odbiorcy, ukazuje bogatą i różnorodną pro­ b lem atykę ochrony i konserwacji zabytków krajobra­ zu, budownictw a w iejskiego, urbanistyki, sztuki i rze­ m iosła artystycznego. Zdaniem autora szczególnie cie­ kawie zaprezentowane zastały takie zagadnienia jak likw idacja sk utków zniszczeń w ojennych, sanacja ze­ społów starom iejskich i rekonstrukcja dawnego w y ­ stroju barwnego architektury.

W. B e r t r a m , Die Restaurierung der Sgraffito-Fas-

sade im Schlosshof zu Neuburg an der Donau (K on­

serw a cja zd ob ion ej te c h n ik ą sg r a ffito fa s a d y p o d w ó ­ rzo w ej zam k u N eu b u rg n ad D u n ajem ), s. 37—62, 23 il. O dkrywane spod w ielow arstw ow ych pobiał sgraffita pochodzą z końca XVI i początku XVII w. i w sta r­ szej części w ykonane zostały prawdopodobnie przez H. Schoera. Przedstawiają one przeważnie m onum en­ talnie potraktow ane sceny b iblijn e ujęte w ramy architektoniczne. Skutkiem zamakania i w ietrzenia tynku odspoiły się on e od podłoża i utraciły swą w ierzchnią warstw ę. Po wzm ocnieniu i utrwaleniu odtwarza się obecnie górną w arstw ę białą i rekon­ stru uje nacięcia w edług śladów widocznych przy bocz­ nym ośw ietleniu w w arstw ie czarnej.

M. F. F i s c h e r, Die Restaurierungspläne Friedrich

von Gärtners für die ehem alige Klosterkirche Heils­ bronn bei Ansbach (P rojek ty F ryd eryk a von G ärtner

d o ty czą ce resta u ra cji d aw n ego k o ścio ła k lasztorn ego w H eilsb ro n n k oło A n sb ach ), s . 63—73, 10 il. Po om ó­ w ien iu historii i stanu zachowania obiektu, autor analizuje projekty jego restauracji w ykonane przez Gärtnera ok. 1845 r., ukazując je na tle ówczesnych kierunków konserwatorskich. Szczególną uwagę zwra­ ca na fakt respektow ania rom ańsko-gotyekich nawar­ stw ień stylow ych , oceniając jednak poza tym całość projektu raczej negatywnie.

E. S c h u l z e - В a t t m a n n, Vorbericht über W ie ­

deren tdecktes im Inselhotel zu Konstanz, dem ehe­ maligen Dominikanerkloster (W stępne spraw ozd an ie

z p o n o w n ie o d sło n ięty ch o d k ry w ek w h o telu na w y s ­ p ie w K o n sta n cji — d a w n y m k lasztorze d o m in ik a ­ nów ), s. 74—86, 14 il. R elacja o odkryciach dokona­ nych w czasie modernizacji hotelu m ieszczącego się od 1873 r. w kościele i klasztorze, które w sw ych za­ sadniczych częściach pochodzą z XIII w. Elem enty architektoniczne (okna z maiswerkami, gzym sy, bazy) i m alow idła ścienne (figuralne i ornam entalne) po­ chodzące przeważnie z ok. 1300, uszkodzone zastały w czasie X IX -w iecznej adaptacji, przez w prowadzenie stropów i ścian i zakrycie tynkam i. Obecnie, po od­

słonięciu, są one inw entaryzow ane i w w iększości po­ nownie zakrywane. Tylko część będzie eksponowana w nowych wnętrzach lub zabezpieczona w sposób um ożliwiający udostępnianie w celach naukowych. H. W o l f , Die W iederverw en dun g altbrauchbarer Pflastersteine bei Neuanlagen (P o n o w n e u ż y w a n ie sta ry ch k a m ien i b ru k o w y ch przy za k ła d a n iu n o w y ch n a w ierzch n i), s. 87—91, 6 il. W oparciu o szereg przy­

kładów autor dowodzi, że łącząc stare kamienie z no­ w ym m ateriałem uzyskać można nawierzchnie, k tó­ rych w ygląd harmonizować będzie z zabytkowym cha­ rakterem placów i ulic.

Recenzje

W. M e y e r , A. S с h ä d 1 e r, Stadt Dillingen an der

Donau, D ie Kunstdenkm äler von Bayern, Reg. Bez.

Schwaben, 6. Bd. München 1964 (H. E. Kubach), s. 92. H. F о r a m i 11 i, P. L e i s с h i n g, Wiederbelebung

historischer S ta dtviertel. Die Lösung in Frankreich als mögliches Vorbild, Graz-Köln 1965 (T. Gebhard) s. 92—93.

D enkmalpflege in Rheinland-Pfalz, Jahresberichte,

Jahrgang XVI—XVII, 1961—1962 (A. Horn), s. 93. M. P. F o u c h e t , Nubien, geborgene Schätze (W.

Meyer), s. 93—94.

P. P i e p e r , Der Dom zu Münster, M ünster 1965 (W. Haas), s. 94.

* S tały przegląd zagranicznych czasopism konser- zamieszczono w z. 3 (62) rocznika XVI '(11963) „Ochrony w atorskich obejm uje 11 w ydaw nictw , których zestaw Zabytków ”, s. 69.

W. G ö t z, Deutsche Marställe des Barock, München­ Berlin 1964 (M. Petzet), s. 95.

Personalia.

H. К i s к y (A. Veer beck), в. 95—96. Z eszy t 2, stron 59, ilu stra cje.

W. B e r t r a m , Das Schloss Ismaning und seine bei­

den Prunkräume (Z am ek Ism a n in g i jego obie sale

paradne), s. 97—116, 10 il. Po scharakteryzowaniu się ­ gającej XVI w . historii zamku przedstawiono jego zasadniczą przebudowę, której dokonał L. K lenze po 1818 r. W nawiązaniu obszerne om ów ienie m alowanej al secco dekoracji paradnych sal, naśladującej wzory rzym sko-pom pejańskie. Autor przypisuje ją w arsz­ tatow i J. B. M etiviera i datuje po r. 1830. Na zakoń­ czenie charakterystyka zniszczeń (sproszkowanie i złu- szczenie w arstw y m alarskiej) i op is zabiegów kon­ serw atorskich (utrw alenie, retusz, częściow a rekon­ strukcja).

A. H. K l a i b e r , Der Wiederaufbau des Neuen Schlosses zu Stuttg art — Ein Überblick (O dbudowa

N o w eg o Z am ku w S tu ttg a rcie — o g ó ln y p rzegląd p ro­ b lem a ty k i), s. 117—127, 8 il. A rtykuł przynosi obszerną i bardzo w nikliw ą krytykę prac budow lano-konser- w atorskich przeprowadzonych w zamku w zniesionym 1746—64 w edług planów L. Rettiego, zm odyfikow a­ nych następnie przez P. de la G uepiere’a. Obiekt, z którego po pożarze w 1944 x. zachowały się w za­ sadzie tylko m ury obwodowe, został całkow icie od­ budowany, przy czym częściow o rekonstruowano układ i wystrój architektoniczny wnętrz. K rytyka dotyczy zwłaszcza szeregu niekonsekw encji w rekonstrukcji architektury, b łędów w zakresie kolorystyki i niezręcz­ ności w adaptacji.

H. B e s e l e r , Bericht über die Tagung der Landes­

denkmalpfleger in Bayern 1966 (Sp raw ozd an ie ze z ja ­

zdu k o n serw a to ró w k ra jo w y ch w B a w a r ii w 1966 r.), s. 128—il'35, 5 il. Dzieląc się w rażeniam i z w ycieczki naukowej odbytej z okazji zjazdu po zabytkach F.ran- konii i Szwabii, autor uwypukla szczególnie takie problem y konserwatorskie, jak rekonstrukcja dawnej kolorystyki architektury (m. i. w Iphofen, Ostheim, Friesenhausen), przywracanie w łaściw ego charakteru w nętrz przez przywrócenie dawnego ustaw ienia o ł­ tarzy (Rothenburg), profilaktyka konserwatorska k a­ m ienia, sprawa zabezpieczenia zabytków architektu­ ry tracących sw ych użytkow ników itp.

М. К 1 e w i t z, Tagung der Oesterreichischen D en k­

malpfleger 13—18 Juni 1966 in Vorarberg (Zjazd a u ­

stria ck ich k o n serw a to ró w 13— 18 czerw ca 1966 w V orarberg), s. 135—139 , 3 il. Sprawozdanie koncen­ truje się na kilku głów nych punktach problematyki konserwatorskiej zabytków zw iedzanych w czasie ob­ jazdu terenów wokół Jeziora Bodeńskiego. Omawia m. in. granice ingerencji konserwatorskiej, sprawę zachowania zabytkowego charakteru zespołów m iej­ skich, kolorystykę fasad itd.

М. К l e w i t z, Forschung und Erhaltung — A u sste l­

lung des Oesterreichischen Bundesdenkmalamtes

(B adać i za ch o w y w a ć — w y s ta w a A u stria ck ieg o F e d e ­ ra ln eg o U rzędu K o n serw a to rsk ieg o ), s. 139—140. Omó­ w ien ie w ystaw y zorganizowanej z okazji zjazdu kon­ serwatorskiego, ilustrującej problem atykę rozmaitych

dziedzin działalności Federalnego Urzędu K onserw a­ torskiego (m. in. w ykopaliska archeologiczne, rozm ai­ te aspekty ochrony zabytków i ich konserwacji). T. G e b h a r d , Zur Frage des Neubaues der soge­

nannten Unteren Brücke in Bamberg (W sp raw ie b u ­

d o w y ta k zw a n eg o D oln ego M ostu w B am bergu), s. 141—143, 3 il. Artykuł postuluje, aby przy całko­ w itej przebudowie mostu, znajdującego się w centrum zabytkowego zespołu m iejskiego, unikać zbyt agre­

syw nych form współczesnej inżynierii i nowy obiekt w skali i ogólnej sy lw e cie dostosować do zabytkow e­ go charakteru otoczenia.

A. K n o e p f l i , Zu den neuen O rgelw erken im Mün­

ster zu Freiburg im Breisgau (W zw iązk u z n ow ym i

organam i w k ated rze w e F ryb u rgu B ry zg o w ijsk im ), s. 143—146, 2 il. A utor ostro krytykuje architekturę dwóch nowych prospektów organowych w budowanych w zabytkowe wnętrze, uważając je za chybione za­ równo z konserwatorskiego jak i muzycznego punktu widzenia.

Personalia.

K. G r u b e r (W. Bornheim gen. Schilling), s. 147. Bibliografia.

Zawiera przedruk w ażniejszych pozycji podawanych w bibliografii zamieszczanej w „Zeitschrift für K unst­ geschichte”.

Recenzje.

G. H i m m e l h e b e r , Die Kunstden km äler des ehe­

maligen Oberamtes Künzelsau, Stuttgart 1962 (T. Breu­

er), s. 153—154.

M. P e t z e t , Die K u nstden km äler von Schwaben. VIII. Landkreis Sonthofen, M ünchen 1964 (K. R et­ tenbeck), s. 154—156.

RO C ZN IK JXV (1967). Z eszy t 1, stron 84, ilu stra cje.

D. E l l g e r , Zum Thema Denkmalpflege und K u n s t­

wissenschaft (Na tem at ochrony za b ytk ów i h isto rii

sztu k i), s. 1—5. Krótkie uw agi dotyczące w zajem ­ nego stosunku obu dyscyplin ze szczególnym u w ­ zględnieniem takich problemów, jak inwentaryzacja zabytków, dokumentacja odkryć i prac konserwator­ skich itd.

H. R e u t h e r, Die Bausicherung und Restaurierung

der St. Godehardi-Kirche zu Hildesheim (Z ab ezp ie­

czen ie b u d ow lan e i k o n serw a cja k o ścio ła św . G o d eh a r- da w H ild esh eim ), s. 6—19, 13 il. Po ogólnej charakte­ rystyce kościoła i omówieniu historii jego budowy oraz późniejszych przeróbek i restauracji, autor przed­ staw ił rodzaj i zakres zniszczeń spowodow anych nalo­ tem bombowym. N astępnie om ówione zostały w y n i­ ki prac badawczych oraz przebieg prac konserw ator­ skich zmierzających do daleko idącej rekonstrukcji pierwotnego w yglądu (m. in. odbudowa części m u ­ rów przy zastosowaniu nowoczesnych m ateriałów i techniki z jednoczesnym licow aniem m ateriałem rozbiórkowym, wprowadzenie do części ścian stalo- w o-betonowych w ieńców i kotew itd).

H. S c h l i e d e r , Schäden an historischen Kirch en or­

geln und anderen K u n s tw e rk en (U szk od zen ia w y s t ę ­

p u jące w za b y tk o w y ch organ ach i in n y c h d zieła ch sztu k i), s. 20—38, 6 il., 15 w ykresów . Autor om aw ia szereg uszkodzeń i innych szkodliw ych zjawisk w y ­ stępujących skutkiem niew łaściw ego działania in sta ­ lacji ogrzewczych i klim atyzacyjnych. Po szczegóło­ w ym przeanalizowaniu w yników długoletnich badań i doświadczeń autor form ułuje szereg praktycznych w niosków i wskazówek.

W. S u p p e r , Kirchenheizung und Orgel (O rgany a sp raw a o g rzew a n ia k ościołów ), s. 39—45. A rtykuł zwraca uwagę na szkody powstające skutkiem złych warunków klim atycznych zarówno w m echanizm ach organowych, jak i w częściach dekoracyjnych. Po przedstawieniu długiej listy różnych uszkodzeń autor

om awia w arunki jakie spełniać .powinna dobra in­ stalacja ogrzewcza.

H. B u s e n , Runderlass des Ministers für Landespla­

nung, Wohnungsbau und öffentliche A r b eite n des Lan­ des N ordrhein -W estfale n vo m 4. Mai 1966 betr. D en k­ m alpflege (P ism o ok ó ln e M in istra Z agosp od arow an ia

P rzestrzen n eg o , B u d o w n ic tw a M ieszk a n io w eg o i R o ­ bót P u b liczn y ch P r o w in c ji P ó łn o cn a N a d ren ia i W e stfa lii z d n ia 4 m aja Д966 r. d o ty czą ce o ch ro ­ n y za b y tk ó w ), s. 45—49. Po przytoczeniu dosłow ­ nego brzm ienia pism a autor poświęca kilka krótkich komentarzy ważniejszym jego punktom, zwłaszcza sprawom kom petencji konserwatora, zagadnieniom praw no-organizacyjnym robót .konserwatorskich itp. K. G r u b e r , Die Schäferschule — Vortrag gehalten

zur Ostendorf- und W e ber-G ede n kfeie r am 10. O kto­ ber 1959 in Marburg (S zk oła S ch äfera — w y k ła d w y ­

g ło szo n y n a u ro czy sto ścia ch ro czn ic o w y ch ku czci O sten d orfa i W ebera w M arburgu w dniu 10.X.1959), s. 51—62. Mimo dużego subiektyw izm u niektórych stw ierdzeń w yw ody autora, zwłaszcza dotyczące dzia­ łalności Schäfera, stanow ią bardzo ciek aw y przyczy­ nek do dziejów takich dyscyplin, jak historia i teoria architektury oraz historia ochrony zabytków i kon ­ serwatorstwa w końcu X IX i na początku X X w. Personalia.

Linus B i r c h l e r l(G. Grundmann), s. 63—64. Kronika.

Recenzje.

R. Z o l l e r , Der verwaltungsrechtliche S ch utz der

K u ltu rdenkm ale im sozialen Rechtsstaat unter beson­ derer Berücksichtigung Bayerns. Jur. Diss. Würzburg

1905 (E. Schnerr), s. 82i—84. Z eszyt 2, stron 71, ilu str a c je .

E. W i l le r n s e n , Farbige B ildw erke des Mittelalters

im Rheinland (P olich rom ow an e rzeźby śred n io w ieczn e

w N ad ren ii), s. 85—95, 1 il. A rtykuł jest przedrukiem w stępu do katalogu w ysta w y polichrom ow anych rzeźb średniowiecznych konserw ow anych w ostatnim czasie w pracowni konserw atorskiej Urzędu K onserw ator­ skiego Nadrenii. Na jego treść składa się szereg c ie ­ kawych uwag dotyczących teorii i praktyki konserw a­ torskiej, które dają w gląd w w iele istotnych proble­ m ów związanych z odis łania ni em i konserw acją p o li­ chromii w edług zasad stosow anych przez w ym ien io­ ną pracownię (m. in. przyczyny zniszczeń i uszkodzeń, profilaktyka, granice ingerencji konserwatorskiej). H. M e u r e r, Ausstellungsbericht (S p raw ozd an ie

z w y sta w y ), s. 95—106, 5 il. Sprawozdanie z w yżej już wspomnianej w ystaw y średniowiecznych rzeźb p oli­ chromowanych zorganizowanej w Bonn w dniach 24— 28.X.1967 r. dla uczczenia 100 rocznicy urodzin P. Cle- mena. Po krótkich uwagach w prowadzających w za­ gadnienia historii, teorii i praktyki konserw acji rzeź­ by polichrom owanej, autor — posługując się ekspona­ tami zgromadzonymi na w ystaw ie — om awia szczegó­ łowo i w ielostronnie liczne problem y technologiczne i konserwatorskie .polichromii średniowiecznej rzeźby w poszczególnych okresach jej rozwoju. Problemom datowania i atrybucji kilku eksponatów poświęcono szereg uwag w zakończeniu artykułu.

H. H. iM ö 11 e r, Zur Geschichte des Marienaltars im

Braunschweiger Dom — Ein Reliquienfund (Z n a le­

zisk o r e lik w i — p rzy czy n ek do h isto rii ołta rza m a ­ riack iego w b ru n szw ick iej kated rze), s. 107— 118, 8 il. Po krótkim w stępie streszczającym zasadnicze w iado­ mości dotyczące budowy katedry (początek 1173 r.) i fundacji ołtarza (konsekracja 8.IX.1188 r.), autor

przedstaw ia spraw ozdanie z otwarcia schow ka na re­ lik w ie znajdującego się w kapitelu kolum ny podtrzy­ m ującej m ensę ołtarzową i opisuje znalezione tam relik w ie i inne przedmioty. Szczególną uwagę p ośw ię­ con o ołow ianej puszce w której m ieściło się znale­ zisko oraz pieczęci dokonującego konsekracji biskupa Adeloga z H ildesheim .

H. В i e h n, Die Verwaltung der Staatlichen Schlös­

ser und Gärten in Hessen (A d m in istracja P a ń stw o ­

w y c h P a ła c ó w i O grodów w H esji), s. 119—133, 6 il. Obszerny artykuł zawierający krótką historię tej in ­ stytu cji, om ów ienie jej organizacji i zadań, w y lic ze­ nie i charakterystykę znajdujących się pod jej opieką zabytków oraz finansow ą i merytoryczną analizę dzia­ łalności, zwłaszcza w zakresie przedsięw zięć konser­ w atorskich.

F. M ü h l e n , Bericht über die Tagung der L an de s­

den km alpfleger in Bremen und den Niederlanden 1967

(S p ra w o zd a n ie ze zjazdu k o n serw a to ró w k ra jo w y ch w B rem ie i n a te r e n ie N ied erla n d ó w w 1967 г.), s. 134—140. Sprawozdanie z dorocznego zjazdu kon­ serw atorów , który odbył się w dniach 25—29.VI.1967 r. w Brem ie i połączony był z w ycieczką naukową do .sąsiedniej prowincji holenderskiej, Groningen. Na czoło spraw dyskutowanych w Brem ie w ysuw ały się zagadnienia rekonstrukcji i odbudowy zabytków zni­ szczonych wojną, zagadnienia łączenia starej i nowej architektury oraz zagadnienia urbanistyczne. W pro­ b lem atyce objazdu dom inow ały zagadnienia kolory­ sty k i średniowiecznych w nętrz kościelnych.

P. P h i 1 i p p o t, Die Kon servieru ng als internatio­

nales Problem und das „Centre” in Rom (K o n serw a ­

cja jak o p rob lem m ięd zy n a ro d o w y i sp raw a r z y m s k ie ­ go „C en tru m ”), s. 141—143. A rtykuł om awia rolę i za­ dania „Centre International d ’Études pour la Conser­ vation et la Restauration des Biens C ulturels” na tie działalności innych m iędzynarodowych organizacji, analizuje strukturę organizacyjną tej in stytu cji i cha­ rakteryzuje głów ne dziedziny jej działania (dokum en­ tacja, szkolenie, organizacja i koordynacja badań, publikacje).

W. B o r n h e i m g e n . S c h i l l i n g , Tagung der

Eidgenössischen Kom ission für Denkmalpflege (Zjazd

Z w ią z k o w e j K o m isji O chrony Z ab ytk ów ), s. 143— 144. Sprawozdanie z jubileuszowego zjazdu K om isji z oka­ zji 50-lecia jej istnienia. Program przew idyw ał m. in. referat pośw ięcony historii i współczesnej sytuacji ochrony zabytków w Szwajcarii oraz objazd naukowy. Tem atyka objazdu obejmowała m. in. kościoły odpu­ stow e w okolicach Lucerny, szereg zamków i pała­ có w oraz kilka obiektów m alarstw a ściennego. Personalia.

Kronika. Recenzje.

G. D e h i o , Handbuch der deutschen K u n s td e n k m ä ­

ler, D ie Bezirke Dresden, K arl-M arx-Stadt, Leipzig,

M ünchen-B erlin 1965 (A. Gebessler). s. 151.

F. M i e l к e, Die Geschichte der deutschen Treppen, Berlin-M ünchen 1966 (A. Voretzsch), s. 151—152. H. W ä s c h e r , Feudalburgen in den Bezirken Halle

und Magdeburg, Berlin 1962 (W. Meyer), s. 152—153.

W. H o t z , K lein e Kunstgeschichte der deutschen Burg D arm stadt 1965 (W. Meyer), s. 153.

W. S c h l o m b s , Die Entw icklung des Beichtstuhls

in der katholischen Kirche, Grundlagen und Beson­ derheiten im alten Erzbistu m Köln, der Studien zur

K ölner K irchengeschichte, D üsseldorf 1965, 8. Bd., F. Dambeck), s. 153—154.

V. v o n A l v e n s l e b e n , H. R e u t h e r, Herren­

hausen '—’ die S om m erresidenz der Welfen, Hannover 1965/66 (L. Hager), s. 154— 155.

k u n s t B re m e n s , Forschungen zur G eschichte der Bau- und Kunstdenkm äler in Brem en, Bd. 4—>5, Bremen 1965, (H. Habel), s. 155—156.

R O C ZN IK X X V I (1968). Z eszy t 1, stron 76, ilu stra cje.

H. S t ü v e , M e th o d e n i m K a m p f u m d ie A l t s t a d t (M e­ to d y w a lk i w obronie sta reg o m iasta), s. 1—10. Autor przeprowadza analizę sytuacji prawnej w 'NRF, zarów ­ no na płaszczyźnie federalnej jak i na płaszczyźnie lok aln ie obowiązujących przepisów, pod kątem w id ze­ nia m ożliwości ochrony i konserw acji zabytkowych zespołów m iejskich.

H. W o l f f , A p h o ris tisc h e s zu r R e g e n e rie r u n g von A ltstädten (A forystyczn ie o reg en era cji starych m iast), s. 11—20, 16 il. Rozważania na tem at w spółczesnych tendencji w zakresie sanacji zabytkow ych zespołów m iejskich, ilustrow ane szeregiem negatyw nych i po­ zytyw nych .przykładów zaczerpniętych z praktyki przeprowadzanych w ciągu ostatnich la t prac, m. in. Lüneburgu, Celle, Goslarze, Bruns'zwiku).

N. J e n s e n , G e d a n k e n z u r E rn eu eru n g u n d S a n ie ­

ru n g d e r A l t s t a d t d e r H a n s e s t a d t L ü b e c k (R ozw aża­

n ia w zw ią zk u z o d n o w ien iem i sa n a cją sta reg o m ia ­ sta w L ubece), s. 20—28, 8 il. Po przeprowadzeniu ana­ lizy w spółczesnej struktury urbanistycznej starego miasta w Lubece i przedstaw ieniu historii jego prze­ m ian przestrzennych dokonywanych szczególnie rady­ kalnie w ostatnim stuleciu pod w pływ em czynników gospodarczych, autor om awia plany sanacji przedsię­ branej pod kątem w idzenia polepszenia warunków m ieszkaniowych, usprawnienia komunikacji i .przysto­ sow ania m iasta do now ych potrzeb w zakresie handlu i usług (rozluźnienie zabudowy, rem onty, budowa ob ­ w odnicy dtp).

K. D i 11 s с h n e i d e r, Die W ie d e r b e le b u n g d es B r e ­

m e r S c h n o o r v i e r te l s (A k ty w iza cja d z ie ln ic y Schnoor

w B rem ie), s. 29—37, 8 il. R elacja z przebiegu sanacji i aktyw izacji jednej z najstarszych i stosunkow o do­ brze zachowanych części starego m iasta. Dla tej dziel­ nicy obejm ującej 120 parcel, zam ieszkałej dawniej przez drobnych kupców i rzem ieślników , uchwalony zastał specjalny statut ochronny regulujący spraw y budowlane (ograniczenie gabarytu, form y dachów i okien, zakaz stosow ania niektóryćh m ateriałów budo­ wlanych, ograniczenie reklam y itd). Sukcesyw nie przeprowadza się badania a następnie sanację posz­ czególnych parcel, ograniczając się w zasadzie do roz­ luźnienia zabudowy w nętrza parceli unowocześnienia m ieszkań i uporządkowania fasad. Od 1959 r. przepro­ wadzono prace w 91 domach, w których chętnie za­ m ieszkali plastycy, aktorzy, antykwariusze i przed­ staw iciele rzem iosł artystycznych.

M. D. O z i n g a , R e ttu n g n ie d e r lä n d is c h e r W o h n b a u ­

te n d u rc h b ü rg e r lic h e In i ti a ti v e . Z u r g o ld e n e n J u b i ­ lä u m s f e i e r des V e r e in s „ H e n d r ic k d e K e y s e r ” (O by­

w a te ls k a in ic ja ty w a ra to w a n ia n id erla n d zk ich b u ­ d y n k ó w m ieszk a ln y ch . W zw ią zk u ze zło ty m ju b i­ leu szem sto w a rzy szen ia „H en d rick de K e y s e r ”), s. 37— 42, 5 il. Krótkie om ówienie 50-letniej działalności pry­ w atnego stow arzyszenia zajm ującego się wykupem , konserwacją i adaptacją starych domów m ieszczań­ skich, wynajm owanych następnie odpowiednim użyt­ kownikom.

R. S t r o b e l , Die B e d e u tu n g d e r B ü rgerh au sforsch u n g

fü r die A lt s ta d t s a n i e r u n g R e g e n s b u r g s (Z n aczen ie b a ­

dań nad k a m ien ica m i m ieszcza ń sk im i d la san acji s t a ­ rego m ia sta w R atyzb on ie), s. 42—52, 12 il. Na przykła­ dzie Ratyzbony, która zachowała znaczną część sw ojej cennej zabytkow ej substancji, autor w ykazuje k o ­ nieczność powiązania sanacji urbanistycznej z bada­ niam i nad historią domów m ieszczańskich, które w y ­ jaśnić mogą w iele istotnych zagadnień (rozwój zabu­

dowy działki, jej przeznaczenie, zmiany w łasnościow e itd). Dalej Strobel analizuje w yn ik i dotychczas prze­ prowadzonych prac uwypuklając szereg m ankam en­ tów (nadawanie fasadom tylnym zbyt m onum ental­ nego charakteru, złe ukształtow anie nowych okien w ystawow ych itd).

R. R o m e r o , Die B e d e u tu n g d e s Fach es „ B a u g e s c h i­

c h t e ” fü r die E n t w u r f s a u s b il d u n g d es A r c h i t e k t e n

(Z n aczen ie przed m iotu „ h isto ria b u d o w n ic tw a ” d la w y k sz ta łc e n ia a rch itek ta w z a k resie p ro jek to w a n ia ), s. 53—56. Wychodząc z założenia, że projektow anie now ych budynków stanow ić będzie tylko jedną z w ie ­ lu form działalności zawodowej przyszłego architekta, który poza tym zajmować się będzie także różnym i problemami związanym i z utrzymaniem czy adapta­ cją starych budynków, autor postuluje, aby w ram ach zajęć dydaktycznych katedry historii budow nictw a prowadzić ćwiczenia z analizy oraz z projektow ania w zakresie starego budownictwa.

D. G r o s s m a n n, Eine Bilanz d e r polnischen D e n k ­

m a l p f l e g e (B ila n s p o lsk iej och ron y zab ytk ów ), s. 57— 63. Opatrzone komentarzem obszerne streszczenie ar­ tykułu T. Chrzanowskiego pt. K o n s e r w a c j a z a b y t k ó w

w P olsce po II w o j n i e ś w i a t o w e j , który ukazał się w czasopiśm ie „Znak” z 1966 r., nr 145—146, s. 914— 932.

H. L a n g b e r g , Das neue dä n is c h e D e n k m a ls c h u tz ­

g e s e t z (N ow a d u ń sk a u sta w a o och ron ie za b y tk ó w ),

s. 63—67. A rtykuł podaje pełny tekst ustaw y z dnia 8.VI. 1966 r., poprzedzając go krótkim wprow adzeniem w strukturę organizacyjną i sposób działania duń­ skich instancji ochrony zabytków.

P erson alia. ' Kronika.

Recenzje.

N. Z a s к e, Die g otischen K ir c h e n S tr a ls u n d s u n d

ihre K u n s t w e r k e , K irchliche K unstgeschichte von 1250 bis zur Gegenwart, Berlin 1964 (D. Ellger), s. 73— 74.

A. M a n n, Die N e u ro m a n ik , Eine rh ein isch e K o m ­

p o n e n te i m H i s t o r is m u s d e s X I X Jh., K öln 1966 (H. Habel), s. 74.

H. H a b e l , Das O d eo n in M ü n ch en u n d d i e F r ü h ze it

d e s ö ff e n tli c h e n K o n z e r t s a a l b a u s (N eue Münchner B ei­ träge zur Kunstgeschichte. 8. Bd., Berlin 1967 (A. Mann), s. 75.

D. W i l d e m a n n , Erneuerung D e n k m a l w e r t e r A l t ­

st ä d te . Historischer Stadtkern als G anzheit — leb en ­ dige Stadtm itte von Morgen, iDetmold 1967 (B), s. 75.

R e g e n s b u r g — z u r E rn eu eru n g ein er a l t e n S t a d t ,

D üsseldorf-W ien 1967 (B) s. 75. Z eszy t 2, stron 79, ilu stra cje.

H. S a n d e r , Das H e r k u l e s - B a u w e r k i m B l i c k w i n ­

k e l d e r B a u leu te (P a w ilo n H erk u lesa w oczach b u ­

d ow n iczych ), s. 77—86, 7 il. A rtykuł dotyczy dużego założenia przestrzennego (pawilon, kaskady, zieleń) zbudowanego w początku XVIII w. przez G. F. Guer- m iero dla landgrafa heskiego Karola, na stoku góry koło K assel. Ten częściow o tylko zrealizow any, w ie ­ lokrotnie przebudowywany zespół znalazł się sk utkiem złego gruntu, niew łaściw ego m ateriału i b łęd ów w y ­ konawczych w stanie postępującej ruiny. Poprzedzone szczegółow ym i i w ielostronnym i badaniam i prace k on ­ serwatorskie, prowadzone od 1950 r. m iały na celu umocnienie gruntu, w zm ocnienie i częściow ą rekon­ strukcję budowli oraz uporządkowanie całego terenu. L. L a n d s c h r e i t e r , Sicherung d e s V estibüls, des

T r e p p e n h a u s e s u n d d e s W e i s s e n Sa a les in d e r R e s i ­ d e n z W ü r z b u r g (Z ab ezp ieczen ie w e s ty b u lu , k la tk i sch o d o w ej i B ia łe j S a li w rezy d en cji w iirzb u rsk iej),

s. 87—92, 3 il. Skutkiem działania czasu i zmian w pierwotnym układzie obciążeń statycznych zach­ wiana zastała konstrukcja środkowej części pałacu będącego dziełem J. B. Ne u manna i zaw ierającego zna­ ne dzieło Tiepola. Autor przedstawia przebieg i w y ­ niki badań statycznych oraz om awia w ykonane na tej podstaw ie prace zabezpieczające '(stabilizacja grun­ tu betonow ym i palam i, w zm ocnienie fundam entów i kolumn).

L. L a n d s c h r e i t e r, Die пегие F a r b g e b u n g im T r e p p e n h a u s d e r W ü r z b u r g e r R e s i d e n z (N ow a k o lo ­

r y sty k a k la tk i sch o d o w ej w ü rzb u rsk iej rezy d en cji), s. 92—93. Autor om awia rekonstrukcję pierwotnej ko­ lorystyki ścian, która dokonana zastała na podstawie odkrytych śladów '(płaszczyzny jasnoszare laserow ane ochrą, ornam enty białe, laserowane kolorem jasnosza­ rym , balustrady srebrnoszare).

H. С a s p a r y , Das B o p p a r d e r T r i u m p f k r e u z (K rzyż z lu k u tę c z o w e g o w B oppard), s. 94— 191, 6 il. W w y ­ niku poprzedzonej dokładnym opisem analizy stylu na tle porów naw czym autor określa datę powstania rzeźby na ok. 12'30 r. Dobry na ogół stan zachowania sprawia, że konserw ację ograniczyć m ożna było w za­ sadzie do usunięcia przem alowań i do zabiegów utrwa­ lających. W ich w yniku zabezpieczono odsłoniętą w arstw ę malarską z ok. 1300 r. (pierw otna była w bardzo złym stanie). W czasie prac w głow ie figury odkryto schow ek na relikw ie.

L. E n g s t 1e r , Die S icherung d e s k u lt u r e l le n Erbes

als v ö l k e r r e c h t l i c h e V e r p f l ic h t u n g nach d e r H aager K o n v e n t i o n v o m 14. M ai 1954 z u m S c h u t z v o n K u l ­ tu r g u t b e i b e w a f f n e t e n K o n f l i k t e n (Z a b ezp ieczen ie d zied zictw a k u ltu ra ln eg o jak o z o b o w ią za n ie p raw a m ięd zy n a ro d o w eg o w e d łu g K o n w en cji H a s k ie j z 14 m aja 1954 r. w sp ra w ie och ron y dóbr k u ltu r y n a w y ­ p a d ek k o n flik tó w zb rojn ych ), s. 101—117, 1 il. Ob­ szerne, źródłowo skom entow ane om ów ienie tekstu konw encji na tle sytuacji prawno ustrojowej NRF, z licznym i analitycznym i rozważaniam i dotyczącym i zasadniczych pojęć i terminów) np. dobro kultury, zabytek sztuki, zabytek przyrody itd).

H. F r e d r i с h, B erich t ü b er die T a g u n g der L a n d e s ­

d e n k m a l p f l e g e r in M ü n s t e r - W e s t f a l e n (S p raw ozd an ie

ze zjazd u k o n serw a to ró w k r a jo w y c h w p ro w in cji M ü n ster w W estfa lii), s. 118—123, 2 il. Problem owe om ów ienie w ycieczki naukowej stanow iącej jeden z punktów programu zjazdu. N ajw ięcej m iejsca poś­ w ięcono problemom konserw acji kam ienia (portal koś­ cioła St. 'Patroklus w Soest), sanacji zespołów staro­ m iejsk ich (Soest, Lippstadt), k olorystyk i fasad (Ostön­ nen).

K u n s t d e n k m ä l e r - I n v e n t a r i s a t i o n in M i t t e l e u r o p a —

V e r z e i c h n is s d e r b is h e r e rs c h ie n e n e n B ände (I n w e n ­

ta ry za cja z a b y tk ó w w środ k ow ej E uropie — sp is d o ­ ty c h c z a s o p u b lik o w a n y ch tom ów ), s. 123—142. R eda­ kcja zestawiła tutaj bardzo przydatną bibliografię in ­ w entarzy zabytków w porządku topograficznym. Personalia.

Kronika. Recenzje.

B ib l io g r a p h i e z u r K u n s t g e s c h i c h t e v o n S a c h s e n - A n ­ h a lt, bearbeitet von S. Harksen, 'Berlin 1966 (H. H. Möller), s. 150—1Э1.

L a n d k r e i s L a u f a n d e r P e g n it z : D ie K u n s t d e n k m ä l e r v o n M i tt e lf r a n k e n , 11. Bd. (P. Strieder), s. 151—153.

D ie K u n s t d e n k m ä l e r d e r S t a d t S c h l e s w i g , Bd II, Die K unstdenkm äler des Landes S ch lesw ig-H olstein, 10. Bd, M ünchen-Berlin 1966 (W. J. 'Müller), s. 153—164. F. M a u r e r , Die K u n s t d e n k m ä l e r d e s K a n to n s B a ­

se l — S t a d t V. D ie K unstdenkm äler der S chw eiz 52, Basel 1966.

B. A n d e r e s , Die K u n s t d e n k m ä l e r des K a n to n s St.

G a l l e n IV, D ie Kunstdenkm äler der Schw eiz 53, Ba­ s e l 1966 (T. Breuer), s. 154—166.

R. H a m a n — M c L e a n , S y s t e m ein er to p o g r a p h i­

s c h e n O rie n t ie r u n g in B a u w e r k e n , M arburg 1965 (B), s. 156.

M a r ia n A r s z y ń s k l

У

R ocznik X X I (1967).

Z eszy t 1, stron 64, ilu str a c je .

F. К 1 a u n e r, D er „ M a th e m a tisc h e T u r m ” des S t i f ­

te s K r e m s m ü n s t e r u n d d ie G e m ä l d e g a l e r i e („W ieża

m a tem a ty czn a ” i g a leria ob razów o p a ctw a K r e m s­ m ün ster), s. 1—16, 7 il. A rtykuł stanow i próbę m ono­ graficznego ujęcia historii dwóch zasadniczych e le ­ m entów kom pleksu zabudowań znanego opactwa i zreferowania ich problem atyki konserwatorskiej.

G. K o d o l i t s c h , Die B a u p la s tik vo n St. M a r ien im Paradiese (R zeźba a rch itek to n iczn a St. M arien im P a ­ rad iese), s. 16—27, 10 il. O m ówienie problem atyki arty­ stycznej, ikonograficznej i konserw atorskiej ciek aw e­ go zespołu rzeźby architektonicznej.

F. W a l l i s e r , Die E n td e c k u n g und S ic h e r u n g ein es

g o tisch en W a n d g e m ä l d e s in d e r P f a r r k i r c h e v o n G o l ­ d e g g im Pa n g a u (O dkrycie i z a b e zp iec zen ie g o ty c k ie ­

go m a lo w id ła ścien n eg o w k o ściele p a r a fia ln y m w G old egg w P an gau ), s. 27—31, 5 il. Spraw ozdanie z odkrycia i w stępnego zabezpieczenia cennego za­ bytku m alarstw a ściennego, uzupełnione uwagam i

dotyczącym i jego problem atyki artystycznej i kon­ serw atorskiej.

J. F e l m a y e r , Eine Zeich n u n g v o n R oelant S a v e r y

in B erlin. D ie to p o g r a p h isch e S it u a ti o n I n n s b r u c k s u m 1600 in ih r er B e zieh u n g z u r Z e ic h n u n g S a v e r y s (R y­

su n e k R o ela n ta S a v e r y ’ego w B e r lin ie . T op ograficzn a sy tu a c ja In n sb ru ck a około 1600 i je j sto su n ek do r y ­ su n k u S a v e r y ’ego), s. 31—38, 2 il. Om aw iając w zm ian ­ kow any rysunek autor analizuje krytycznie dotych­ czasowy stan w iedzy o topografii m iasta na przeło­ m ie XVII i X V III w.

W. W e g n e r , Z u r Z eichnung S a v e r y s und z u r T ä ­

t i g k e i t n ie d e r lä n d i s c h e r L a n d s c h a f t i e r u m 1600 in T i ­ ro l (W sp r a w ie ry su n k u S a v e r y ’ego i d z ia ła ln o ści n i­

d e rla n d zk ich p ejza ży stó w w T yrolu około 1600), s. 38. Autor uzupełnia poprzedni artykuł, przedstawiając om aw iany rysunek na tle twórczości innych artystów. W. K i t l i t s c h k a , D er G a r te n p a v i ll o n d es S c h lo s ­

ses O b e r s i e b e n b r u n n in NÖ (P a w ilo n ogrod ow y z a m ­

k u O b ersieb en b ru n n w D o ln ej A u strii), s. 39—47, 5 il. A utor omawia ciekaw ą problem atykę artystyczną i konserwatorską w ym ienionego zabytku.

M. K o l l e r , Z w e i B a ro c k a ltä re in J e n te n d o r f u n d

d a s W e r k J. J. R e sle r s (D w a b a ro k o w e ołtarze w J e n ­

te n d o r f a tw órczość J. J. R eslera ), s . 47— 54, 6 il. Oma­ w iając szczegółowo problem atykę artystyczną i kon­ serw atorską dwóch m niej znanych zabytków, autor