"Studies in Conservation", R. XIII, 1968 : [recenzja]

Bieniecki, Zdzisław

"Studies in Conservation", R. XIII,

1968 : [recenzja]

Ochrona Zabytków 22/3 (86), 241-244

1969

cel klasztornych. W czasie badań, które doprowadziły do odkrycia relik tów pierwotnej fasady zachodniej cerkwi, odnaleziono także fragm enty fresków pocho­ dzące z XII w ieku. Badania sondażowe ścian p otw ier­ dziły obecność fragm entów m alowideł z tego okresu w absydzie ołtarzowej, oraz w ykazały obecność lic z­ nych przedstaw ień pochodzących z drugiej połow y XIV wieku, w zachodniej partii budowli. Szczególnie cenne było odkrycie portretu fundatora rozbudowy kościoła; z inskrypcji w ynika, że b ył to m nich Jan. Ponadto, pod posadzką znaleziono mur pokryty m a­ low idłem z czterema postaciami, z których trzy ubra­ ne są w szaty k rólew skie. Te portrety su w erenów na­ leżały prawdopodobnie do kaplicy zbudowanej w X ll wieku.

K r u m T o m o v s k i , Adaptacij a bezistena u Stipu u galeriju slika i skulptu ra (Adaptacja bezistanu w Ś tip ie na galerię m alarstw a i rzeźby), s. 99—104, 5 il., streszczenie w jęz. francuskim. Bezistan (hala targo­ wa), zbudowany prawdopodobnie w XVI w ieku, ze w zględu na sw oje w ysokie w alory architektoniczne, został przeznaczony na galerię m alarstw a i rzeźby Muzeum Narodowego w Stipie. W latach 1959—1963 przeprowadzono prace konserw atorskie (wzmocnienie zlasowanych kam iennych m urów, usunięcie zaw ilgo­ cenia, naprawa dachu, likw idacja późniejszych otw o­ rów) oraz prace adaptacyjne. Dogodny układ jedno- przestrzennego wnętrza pozw olił na przystosow anie obiektu do nowych potrzeb bez konieczności w pro­ wadzania zmian w jego pierwotnym ukształtow aniu. Otoczenie uporządkowano, przywracając pierw otny poziom terenu w okół budynku, który w nowej roli stanow i elem ent kom pozycji śródm iejskiego zespołu urbanistycznego.

M i r j a n a L e s e k, Ikonostas crkve u Saśincima. Stanje i znacaj spomenika i pitan je n jegove atribu- cije Teodoru Kracunu (Ikonostas cerkw i w Saśinci. Stan zachowania i znaczenie zabytku oraz problem jego atrybucji Teodorowi Kraćunowi), s. 105—112, 4 il., streszczenie w jęz. francuskim. Szczegółowa relacja stanu zachowania ikonostasu pochodzącego z drugiej połow y XVIII w ieku, którego partie m alar­ skie przypisuje się najsłynniejszem u m alarzowi

Woj-w odiny — TeodoroWoj-wi KraćunoWoj-wi; autor bogatej de­ koracji rzeźbiarskiej nie jest znany. Zły stan obiektu spowodowany jest głów nie niszczycielską działalnoś­ cią drewno jadów; niszcząc drewniane podłoża p rzy­ czyniły się one również do poważnych uszkodzeń w arstw m alarskich ikon. Analiza porównawcza obra­ zów ikonostasu ze znanymi dziełam i Kraćuna po­ twierdza słuszność takiej atrybucji, a odkrycie tego nieznanego dzieła w ypełnia lukę lat 1776— 1779 istn ie­ jącą dotychczas w twórczości artysty.

Komunikaty

I v a n Z d r a v k o v i é , Nekoliko pla nova i panora­ ma Beograda iz XV III ve k a u zb irkam a u Beću (Kilka planów i w idoków Belgradu z X V III w ieku w zbiorach w iedeńskich), s. 113—120, 12 il. Ciąg dal­ szy publikacji planów i w idoków m iast Jugosław ii, odnalezionych w w yniku kwerendy przeprowadzonej przez autora w Wiedniu (zob. tenże „Ochrona Zabyt­

ków ” R. X X I, z. 1 (80), Warszawa 1968, s. 91). Wspomnienie pośm iertne

M i h a i l o V u n j a k , Paul Coremans (1908—1965), s. 1211—125.

R ecenzje książek i czasopism

Prilozi povijesti um jetnosti u Dalmaciji. Split, sv. 11 (1959), sv. 12 (1960), sv. 13 (1961), sv. 14 (1962), sv. 15 (1963), (N. K.), s. 127—135.

Milica Markovic, Geografsko-istorijski imenik na- selja Vojvodin e, za period od 1853. godine do danas, Novi Sad 1966, ON. P.-M.), s. 135—136.

Jaim e Iniguez Herrero, Altération des calcaires et des grès utilisés dans la construction, Paris 1967, (M. V.), s. 136—437.

Richard Hamann-M ac Lean, S y ste m einer topograp­ hischen Orientirung in Bauwerken, in Marburger Universitätsbund, Jahrbuch 1965, (G. B.), s. 137— 138. W ymiana publikacji w 1965 i 1966 roku, s. 139—146. Barbara Lenard

STUDIES IN CONSERVATION. Wyd. International Institute for Conservation of Historic and A rtistic Works, Londyn. K wartalnik.

Rocznik X III (1968)

Zeszyt 1, stron 47 + 1 nib., ilustracje.

A d a m R a f t , A bou t Theophilus’Blue Color, „La­ z u r ” (O Theophilusa błękitnym kolorze, „Lazur”), s. 1—6, str. w jęz. angielskim , francuskim , niem iec­ kim, w łoskim i hiszpańskim . W przekładach użytego przez Theophilusa określenia błękitu „lazur” głów ny nacisk kładziono zawsze na azuryt. Należy jednak zwrócić uwagę na istn ien ie dwóch innych m ożliw ości interpretacji: jako naturalnej ultram aryny lub b ia­ łego pigmentu, zabarwionego błękitnym barw nikiem roślinnym . Na podstaw ie m alow ideł pochodzących z epoki autor doszedł do przekonania, że „lazur” w e w czesnym średniowieczu w północnej Europie b ył naturalną ultram aryną, sporządzaną z lapis lazuli, aczkolwiek nie w yklucza m ożliwości użycia innych pigm entów jako zastępczych. U Theophilusa w roz­ dziale 1/15, traktującym o m alarstw ie ściennym , znaj­ duje się w skazów ka, że partie m ające być pom alow a­ ne „lazurem” pow inny być podm alow ane barwą sza­ rą. Technika ta ma znaczenie tylko w tym wypadku, jeżeli pigm entu używa się laserunkowo i jest nim ultram aryna naturalna na czym oparto nową in ter­ pretację średniow iecznego terminu.

Identification of the Materials of Paintings (Identy­ fikacja m ateriałów m alarskich), redaktor serii: R ut­

herford J. Gettens.

H e r m a n K ü h n , 4. Lead-Tin Y e l lo w (4. Żółcień ołow iow o-cynow a), s. 7—33, 6 il., 1 w ykres, 1 tabela. Uwzględnia: term inologię obecną, term inologię w y- szłą z użycia, skład chem iczny, datę i okoliczności powtórnego w ynalezienia, historię zastosowania, n ie­ dawne doniesienia o w ystępowaniu żółcieni ołow iow o- -cynow ej w m alowidłach, częstotliw ość w ystępow ania w e wzajem nym stosunku żółcieni ołow iow o-cynow ej I i II w m alowidłach, przygotowywanie, charaktery­ stykę cząstek, w łaściw ości optyczne, w łaściw ości che­ m iczne, ogólne w łaściw ości barwiące, badania m ikro- chem iczne, kryteria pew ności w identyfikacji, sp ek ­ trom etrię em isyjną, dyfrakcję rentgenow ską, fluores- cencję rentgenowską i sondę elektronową, spektrofo­ tom etrię w obszarze w idzialnym , podczerw ieni i po- zafiolecie, radiografię, końcową datę zastosowania, dające się stw ierdzić przypadki w ystępow ania, uwagi dodatkowe do danych dyfrakcji rentgenow skiej. Za­ łączony obszerny w ykaz przykładów stw ierdzonego w ystępow ania barwnika, obejmujący: autorstwo, nazwę, datę powstania i m iejsce przechowania uwzględnionych dzieł.

Notatki pracowniane i warsztatowe.

K e n n e t h F. B. H e m p e l , Notes on the Conser­ vation of Sculpture, Stone, Marble and Terracotta

(Uw agi o konserw acji rzeźby, kam ień, marmur i te ­ rakota), s. 34—44, 5 il., str. w jęz. angielskim , fran ­ cuskim , niem ieckim , w łoskim i hiszpańskim . Prze­ gląd p rzyczyn w yw ołujących zm ianę barwy marmuru, z których główną jest powstaw anie zw iązków siarki, tworzących pozorną (nie prawdziwą) patynę. Nasyco­ ny zdejonizowaną wodą krzem ian magnezu jako pro­ sty i p ew ny środek oczyszczający. Sposoby łączenia marmuru, przy zaleceniu użycia w łosk iego preparatu „S intolit” zam iast na ogół bardziej płynnych żywic epoksydow ych. Metoda dokonywania uzupełnień i w y ­ pełn ian ia ubytków z zaleceniem zastosow ania polioc­ tanu w in ylu w postaci stałej, m odelow anego na gorąco i podbarwionego lub z przym ieszką miału marmuro­ w ego oraz przy posłużeniu się em ulsją polioctanu w in ylu jako środkiem klejącym . W zmacnianie m ar­ m uru ze w skazaniem postępowania dla celów ekspo­ zycji w ew nętrznej (impregnacja roztworem polioctanu w inylu) i zew nętrznej (próby im pregnacji żywicą epoksydow ą o niskim stopniu polim eryzacji). Sugestie co do uskuteczniania napraw terakoty z podaniem p ostępow ania przy sporządzaniu repliki glazurowanego fryzu przy użyciu form lateksow ych i od lew ów z gip ­ su wzm ocnionego żywicą epoksydow ą. Konserwacja ob iek tów z niew ypalanej glin y i kilka uwag co do niebezpieczeństw , grożących przy oczyszczaniu ala­ bastru w odą. Spostrzeżenia m ają charakter ogólny i nie są zamierzone jako ścisłe przepisy dla jakich­ k olw iek poszczególnych obiektów. W załączeniu ze­ staw ien ie m ateriałów w ym ienionych w tekście, z po­ daniem producentów . (Przekład pełnego tekstu arty­ kułu redakcja zamierza opublikować w jednym z naj­ b liższych numerów).

T. S t a m b o l o v , Notes on the R em ov al of Iron

Stains f r o m Calcareous S to n e (Uwagi o usuwaniu

żelazistych plam z kam ienia w apiennego), s. 45—47. M echanizm powstawania i rodzaje zanieczyszczeń, w y ­ w ołanych tworzeniem się zw iązków żelaza. Sposoby usuw ania za pomocą kom pleksów chelatow ych — środków, w iążących żelazo do sw ych cząsteczek w struktury pierścieniow e. Sole zasadowe organicznych k w asów karboksylow ych jako środki skutecznie w y ­ chw ytujące żelazo. Czynnikiem sprzyjającym w arun­ ki zasadowe i użycie w ody destylow anej. Wskazania przy usuw aniu niepożądanego zabarwienia z marmu­ ru: odtłuszczenie, posługiw anie się gorącym roztwo­ rem, w ięk sza skuteczność w ielokrotnego użycia sła­ bych roztworów , aniżeli jednorazowego potraktow a­ nia preparatem o silnym 'stężeniu, zastosowanie środ­ ków czyszczących w m ieszaninie z m ateriałam i chłon­ nym i (krochmal, kreda, talk, mąka, otręby, m agnezja, krzem ian m agnezu, azbest, w ata) i przem yw anie wodą destylow aną przed i po każdym zabiegu. Dołączony w ybór — zaczerpniętych z literatury fachowej — m etod usuw ania plam żelazistych (m.in. za pomocą kw asów : fluorowodorowego, ortofosforowego i szcza­ w iow ego).

Zeszyt 2, stron 56, ilustracje.

F r a n ç o i s e F l i e d e r , Mise au point des tech­ niq u e s d ’identification des p ig m e n ts et des liants in clus dans la couche picturale des en lu m in u r e s de m a n u sc r its (Doskonalenie technik identyfikacji barw­

ników i spoiw zawartych w w arstw ie m alarskiej ilu m inacji m anuskryptów), s. 49—86, 7 il., 17 w yk re­ sów, 11 tabel, str. w jez. francuskim , angielskim , niem ieckim , w łoskim i hiszpańskim . Ze w zględu na znaczny zakres uszkodzeń m anuskryptów ilum inow a­ nych i w ynikającą zeń potrzebę ich restauracji, prze­ prowadzono w dążeniu do jej dokonania w sposób racjonalny badania nad składem chem icznym ich w arstw y m alarskiej. Zagadnienie barw ników m ine­ ralnych zostało rozwiązane dzięki badaniom m ikro­ skopow ym i m ikrochem ioznym , przy posługiw aniu się m ikrom anipulacia w w ypadkach bardzo ograniczonych rozm iarów próbki. Wobec nieprzydatności w ym ien io­ nych technik do analizy barw ników organicznych, w badaniach nad nimi należało uciec się do metod

fizycznych, jak spektrofotom etria w podczerwieni. Badanie talkie wym aga, zgodnie z przyjętą obecnie procedurą, próbki czystej i o wadze co najmniej 1 m iligram a, a poniew aż sp ełn ienie tych warunków praw ie nigdy nie jest wykonalne, zachodzi koniecz­ ność m odyfikacji sposobu postępow ania lub czynienia doświadczeń z innym i m etodam i analitycznym i, jak spektrografia w pozafiolecie w zględn ie chrom atogra­ fia w cienkiej w arstw ie bądź gazowa. Zagadnienie spoiw zostało częściowo rozwiązane dzięki chrom ato­ grafii w cienkiej warstw ie. W edług przekazów, zna­ nych z literatury fachowej, spoiwa używane przez ilum inatorów b yły w odnym i i n ależały do grup g li­ kozydów lub zw iązków proteinowych. Przy hydrolizie glikozydy uwalniają cukry i kw asy uronowe, a zw iąz­ ki proteinow e — am inokwasy, wystarcza zatem dla stwierdzenia rodzaju użytego spoiwa identyfikacja produktów w ydzielonych drogą hydrolizy. Sposoby hydrolizy sp oiw i określania produktów zhydrolizo- wanych zostały ulepszone, badaniu takiem u jednak brak jeszcze dokładności, gdyż, jeśli w pew nych w y ­ padkach m ożliwe jest stw ierdzenie rodzaju spoiwa, to udaje się to nie zawsze, ponieważ niektóre cukry i am inokw asy są niekiedy trudne do w ykrycia. Acz­ k olw iek obecnie jest w ięc m ożliw e u stalenie rodza­ jów barwników m ineralnych i niektórych spoiw, to zagadnienie pigm entów .organicznych pozostaje n a ­ dal otwarte. Opracowanie opatrzone licznym i w yk re­ sami i zestawieniam i tabelarycznym i, ilustrującym i w yw ody autorki.

L. M a s s e h e l e i n - K l e i n e r , J. B. H e y l e n ,

A n a ly se des laques rouges anciennes (Badania d aw ­

nych lak czerwonych), s. 87—97, 4 il., 10 w ykresów , str. w jęz. francuskim , angielskim , niem ieckim , w łos­ kim i hiszpańskim. Przedstawiono: p osługiw an ie się próbkami i rozm aite m etody badawcze (spektrosko­ pię w pozafiolecie i obszarze w idzialnym , spektro­ m etrię absorpcyjną w podczerw ieni, chrom atografię w cienkiej w arstw ie i gazową), w ypróbow ane dla określenia barwników naturalnych, używanych w dawnych lakach czerwonych. Spektroskopia absorp­ cyjna w pozafiolecie, obszarze w idzialnym i podczer­ w ien i okazała się przydatna do id entyfikacji barw ni­ ków na w ełnie. Chromatografia gazowa um ożliwia określenie w ęglow odanów i aglikonów (niecukrowych składników glikozydów) w jednej i tej sam ej próbce, poddanej hydrolizie. Chromatografia w cienkiej w ar­ stw ie okazała się najbardziej w łaściw a do badania bârdzo m ałych próbek, pobieranych z ilu m inacji m a­ nuskryptów.

Notatki pracowniane i w arsztatow e.

H. J. G o w e r s , T h e C onservation of a T lingit B la n ­

k e t (Konserwacja opończy Tlingit), s. 98—101, 3 il.

Przebieg konserwacji, znajdującego się od poł. X IX w. w zbiorach British Museum, w czesnego i niezw yk le rzadkiego przykładu — ręcznie plecionej z łyka kory cedru i pokrytej dekoracją m alarską — opończy p le ­ m ienia Tlingit z północno-zachodniego w ybrzeża A m e­ ryki. Poza zfolaknięciem barw i ogólnym zabrudze­ niem, obiekt w ykazyw ał uszkodzenia polegające na licznych spękaniach wzdłuż osnowy, spowodowanych niew łaściw ym eksponowaniem i przechow ywaniem . Po uprzednim rozciągnięciu znacznych rozmiarów (1,5X1,2 m) obiektu na m ocnym m uślinie, rozpiętym na specjalnie przystosowanym stelażu, oczyszczenie w ykonano obustronnie przy użyciu niejonow ego d e­ tergentu pienistego „Lissapol N ’\ a n astęp n ie w aci­ kami nasyconymi słabym (ok. 2i,5°/o) roztworem m ydła syntetycznego <(B. 30) w spirytusie skażonym. W łaś­ ciwą konserwację przeprowadzono przez w zm ocn ie­ nie 2,5°/o roztworem rozpuszczalnego nylonu w sp iry­ tusie skażonym, podklejenie uszkodzonych partii powleczonym i em ulsją polioctanu w in y lu paskami siatki nylonow ej, przym ocowanym i za pomocą przy- prasowania, przeszycie w poprzek do w łókien osn o­ wy, pokrycie całego odwrocia m asyw niejszą siatką nylonową, powleczoną tą sam ą em ulsją polioctanu w in ylu i przyprasowaną, a na koniec — w yp u n k tow a­

nie uszkodzonych m iejsc dekoracji m alarskiej. Spo­ rządzenie specjalnej podkładki drewnianej i przy­ twierdzenie do niej obiektu za pomocą pasków siatki nylonowej, przym ocowanych do siatki dublażowej, um ożliwia ekspozycję w pozycji pionow ej bez w y ­ w oływ ania naprężeń w samej plecionce. P ozostaw ie­ nie kw adratow ego okienka w ielkości ok. 15 cm w tk a­ ninie dublażowej i podkładce pozwala na bezpośred­ nie udostępnienie odwrocia obiektu dla celów ob­ serwacji naukowych.

S e r g i o A. M o n t e r o, R estoration of T urquoise

M asks f r o m Coixtlahuaca and Zaachila, Oaxaca

(Restauracja m asek turkusow ych z C oixtlahuaca i Zaachila, Oaxaca), s. 102—104, 4 il. Sprawozdanie z restauracji, odnalezionych w e fragm entarycznym stanie podczas prac w ykopaliskow ych w Coixtlahuaca i Zaachila, m asek w ykonanych z m ozaiki turkusow ej, z których tylko jedna zachow ała zbutw iałą podkład­ kę drewnianą, połączoną iz w arstw ą m ozaiki na masę z wosku pszczelego, żyw icy (kopalowej ?) i wosku kam peszow ego, zm ieszanych z drobnym piaskiem . R estaurację rozpoczęto od oddzielenia najlepiej zacho­ w anej m aski od podkładki drewnianej przez zaklejenie

strony licow ej papierem na em ulsję polioctanu w i­ nylu i iza pomocą zastrzyków silnego rozpuszczalnika (acetonu). Oddzieloną podkładkę utwardzono przez zanurzenie w roztworze żyw ic syntetycznych w roz­ puszczalniku o niskim napięciu powierzchniowym dla zapew nienia głębokiej penetracji. N astępnie sporzą­ dzono z żyw icy epoksydow ej replikę podkładki, do której przy użyciu m asy z naturalnych w osków i ży­ w ic przym ocowano odjętą mozaikę,, autentyczną podkładkę w ystaw iając obok w celu upoglądow ienia zasady konstrukcyjnej. Podobnie postąpiono z pozo­ stałym i m askam i, w ykonując uprzednio gliniane form y podkładek i dopasowując do siebie pokruszone fragm enty, przy czym ze w zględu na nieznajom ość deseni brakujących partii poprzestano na uzupełnie­ niu ich zabarwioną pod kolor mozaiki masą żyw icz- tio-woskow ą. Ogółem poddano restauracji sześć m a­ sek, zużyw ając na w ykonanie zabiegów przy każdej z nich średnio trzy m iesiące.

Zeszyt 3, stron 55 + 1 nlb., ilustracje.

L. M a s s c h e l e i n - K l e i n e r , J. H e y l e n , F. T r i c o t - M a r c k x , C o n trib u tio n à l ’analyse des liants, adhésifs et ve rnis anciens (Przyczynek do an a­

lizy daw nych spoiw, k lejów i w erniksów ), s. 105—121, 3 il., 7 w ykresów , 2 tabele, str. w jęz. francuskim , angielskim , niem ieckim , w łoskim i hiszpańskim . A ktualny stan badań i oparta na nim próba stw o ­ rzenia kom pleksow ego system u analiz dawnych spo­ iw, k lejów i w erniksów , ujętego w form ę schematu graficznego. Pod uw agę w zięto przede w szystkim frakcję składników w cale lub n iew iele podlegających zm ianom w procesie starzenia. Proponowany schem at uwzględnia k olejne zastosow anie następujących m e ­ tod: próby na rozpuszczalność, spektrom etrii absorp­ cyjnej w podczerwieni, chromatografii w cienkiej w arstw ie i chrom atografii gazow ej. Poszczególne eta­ py następują po sobie w kolejności, um ożliw iającej

niezakłócone zbadanie m ateriałów należących do każ­ dej grupy. Przedm iotem szczegółow ych rozważań jest zwłaszcza identyfikacja polisacharydów, protein, w os­ ków, rodzajów sm oły i olejów, znajdujących zasto­ sow anie w przeszłości. Ponadto uwzględniono roz­ dzielenie rozm aitych m ieszanin, jak w osku i żyw icy oraz oleju i żywicy. Stanowiąca przedm iot publikacji m etoda usystem atyzow ania badań przez ujęcie ich w stały schem at została wypracowana przy zastoso­ w aniu w ym ienionego sposobu postępowania do ana­ liz, w ykonanych w Institut R oyal du Patrim oine A rti­ stique w Brukseli.

N otatki pracow niane i warsztatowe.

J u d i t h H. H o f e n k - d e G r a a f f , The C o nsti­

tu ti o n of D etergents in Connection w i th the Cleaning

of A n c ie n t T e x tile s (Skład detergentów i jego zw iązek

z oczyszczaniem daw nych tkanin), s. 122—141, 3 il., 10 w ykresów , 2 tabele, str. w jęz. angielskim , fran ­ cuskim , niem ieckim , w łosk im i hiszpańskim . W celu pogłębienia znajomości w łaściw ego znaczenia prania (dawnych) tkanin, przedstaw iono z teoretycznego punktu w idzenia rozm aite aspekty procesu oczyszcza­ nia, z w yjaśnieniem istoty zachodzącego w nim drogą chem iczną uwalniania i wiązania cząsteczek brudu przez detergenty. N astępuje zw ięzły przegląd sk ła ­ du detergentów , z podziałem na produkty anjonowe i niejonow e, oraz ich działania w procesie czyszcze­ nia, przy szczególnym uw zględnieniu: w p ły w u poli- fosfatów na siłę czyszczenia i w pływ u karboksym e- tylocelulozy na w łaściw ości środków pow ierzchnio­ wo czynnych. Na k oniec poświęcono uw agę oczysz­ czaniu za pomocą p łynów organicznych (rozpuszczal­ nik ,,Stoddard”, czterochlorek w ęgla, trójchloroetylen, czterochloroetylen) i podano przepisy składu — n a­ dających się do oczyszczania dawnych tkanin — środków piorących wraz ze sposobami użycia. Do­ łączony w ykaz nazw handlow ych rozm aitych środków powierzchniowo czynnych, zestaw iony w podziale na grupy w g w łaściw ości chem icznych.

T. S t a m b o l o v , В. v a n R h e e d e n , N ote on the R e m o v a l of R ust f r o m Old Iron w i t h Thioglycnlic A c id (Notatka o usuw aniu rdzy ze starego żelaza za

pomocą kwasu tioglikolow ego), s. 142— 144, 3 il. T eo­ retyczne w yjaśnienie działania zw iązków kom p lek so­ w ych przy usuwaniu rdzy z pokrytych nią przedm io­ tów żelaznych. Skuteczność działania substancji za­ w ierających glikonian sodu, a zwłaszcza grupy tio- lowe. Korzystne w yn ik i zastosowania tych ostatnich w połączeniu z innym i chem ikaliam i, jak: w odoro­ tlenek sodu, w odorotlenek potasu, amoniak, etanolo- amima, trójetanoloamina, pirydyna itd., utrzym ują­ cym i w artość pH środka oczyszczającego w granicach 6—

9

W. H e i b e r , T h e Use of an I n fr a - R e d Im a g e -C o n ­

v e r te r for the E x a m in a tio n of Panel P aintings (Uży­

cie przetwornika obrazów w podczerw ieni do bada­ nia m alow ideł tablicow ych), s. 145— 149, 3 il., str.

w jęz. angielskim , francuskim , niem ieckim , w łoskim i hiszpańskim . Opis zastosowania przetwornika obra­ zu w podczerwieni do badania m alow ideł tablico­ w ych, obejmujący: dane techniczne dot. aparatury oraz badanie synopii, retuszy i pentim entów . Łatwość posługiwania się przyrządem i osiąganie zadow ala­ jących w yników . Badania za pomocą przedstaw ionej aparatury nie są jeszcze ukończone, dalsze udosko­ nalenia mogą w ięc pozw olić na lepszą penetrację w arstw m alarskich.

3. K. B h o w m i k , T h e Conservation and T ech n iq u e

of Silv e r Bangles Discovered at Rojdi, I ndia (Kon­

serw acja i technika w ykonania bransolet srebrnych, odnalezionych w Rojdi w Indiach), s. 150— 155, 3 il., str. w jęz. angielskim , francuskim , niem ieckim , w ło s­ kim i hiszpańskim . K onserwacja dwóch srebrnych bransolet, odnalezionych w R ojdi i pochodzących z ok. 2.000 r. p.n.e. Bransolety rozdzielono, usuwając stw ardniałe naloty za pomocą roztworu 20°/o sześcio- m etafosforanu sodu i 15°/o kwasu octow ego. Chlorek srebra usunięto przy użyciu roztworu 25% amoniaku i 20% roztworu w odnego tiosiarczanu amonu. S iar­

czek srebra usunięto przez kąpiel w 20% kw asie m rówkowym . Do konsolidacji posłużono się poliocta­ nem w inylu, a do zabezpieczenia powierzchniowego pokryciem w arstew ką polim etakrylanu m etylu. Przedm iotem rozważań końcowych — przyczyny kru­ chości i technika wykonania .(zawartość m iedzi i oło­

w iu w srebrze, zakłócenie struktury krystalicznej m etalu w yw ołane obróbką na zimno).

Korespondencja.

E l e a n o r M c M i l i a n , So m e R e m a r k s on S. M.

B h o w m ïk , ”A N o n - A q u e o u s M ethod for the Restora­ tion of In d ia n M in iature P aintings” (Kilka uwag

n/t. S. M. Bhow m ik, „Bezwodna m etoda restauracji indyjskich m alow ideł m iniaturow ych”), s. 156. Uwagi polem iczne w zw iązku z w /w artykułem (’’Studies in C onservation” XII (1967), z. 3, s. 116— 123). Recenzje.

G. D. M. Cunha, Conservation of L ib ra ry Materials:

a m a n u a l and bib liography on the care, repair and restoration of library materials, M etuchen, N. J. 1967,

(H. J. P 1 e n d e r 1 e i t h), s. 156—157.

R ö n tge nonderzoe k va n de oude schilderijen in het Centraal M u s e u m te U trecht onder leiding van Dr. M. E. Houtzager, Dr. M. M e ie r-S iem , Drs. H. Stark, Drs. H. J. de S m e d t, Utrecht 1967, (J. R. J. v a n

A s p e r e n d e B o e r ) , s. 157—159. Zeszyt 4, stron 63 + 1 nib., ilustracje.

E d w a r d V. S a y r e , H e a t h e r N. L e c h t m a n ,

N e u tro n A c t iv a ti o n A uto ra d io g r a p h y of Oil Paintings

(Wzbudzona neutronam i autoradiografia m alow ideł olejnych), s. 161—185, 19 il., 4 w ykresy, 3 tabele, str. w jęz. angielskim , francuskim, niem ieckim , w łoskim i hiszpańskim . Bardzo umiarkowana, nieniszcząca radioaktyw acja m alow ideł olejnych, w yw ołana ter­ m icznym bombardowaniem neutronow ym , w taki sposób, że tylko jeden na 1012 atomów składających się na dane m alowidło zostaje przekształcony w od­ m ianę radioaktywną, okazała się zdolna do w ytw o­ rzenia czasow ej radioaktywności, w ystarczającej do naśw ietlenia błony fotograficznej, umieszczonej w bezpośrednim kontakcie z m alowidłem . Otrzymane autoradiogramy są zbliżone do konwencjonalnych zdjęć rentgenow skich w tym, że ujaw niają szczegóły strukturalne w głąb m alow idła i jego podobrazia. Poniew aż elem enty radioaktyw ne, pow stające z roz­ m aitych składników zawartych w obrazie, ulegają rozkładowi w odmienny sposób i w różnym tempie, można jednak otrzymać serię zdecydowanie różnią­ cych się od siebie autoradiogramów jakiegokolwiek m alowidła za pomocą dokonywania ekspozycji przez w łaściw e filtry i w coraz to innych odstępach czasu od pierwotnego wzbudzenia. Analiza takiej serii autoradiogram ów um ożliwia identyfikację pewnej liczby użytych barwników, a zarazem dostarcza in ­ formacji o sposöbie, w jaki były pierw otnie kła­ dzione przez artystę i o ich rozm ieszczeniu w sub­ stancji kolorystycznej malowidła. W stępne badania ujaw niły, że przez proces aktyw acji trw ałość m alo­ w id eł olejnych nie zostaje upośledzona. Niezbędnie konieczna dawka napromieniowania, w chłonięta przez m alow idło w w yniku zapewnienia aktyw acji w ystar­ czającej do sporządzenia autoradiogramu, m ieści się w granicach rzędu w ielkości 50 radów. M alowidła, w ystaw ione na działanie dawek stokrotnie siln iej­ szych, aniżeli w ym agane dla autoradiografii, nie w y ­ kazują po uływ ie 3 lat od pierwotnej aktyw acji żad­ nych zmian kolorytu, twardości, giętkości i rozpusz­ czalności. W aneksach porównawczo podano szacun­ kowe w artości dawek napromieniowania: przy kon­ w encjonalnym zdjęciu rentgenow skim (aneks I) i w chłoniętego przez m alow idło w następstw ie akty­ w acji term iczno-neutronowej (aneks II).

A. M o n c r i e f f , R e v ie w of R ec en t L iterature on

Wood (January 1960— A p r il 1968) (Przegląd najnow ­

szej literatury dot. drewna (styczeń 1960 — kwiecień 1968)), s. 186—212. K rytyczny przegląd najnowszej literatury z zakresu w iedzy o drew nie i jego ochronie, opracowany w układzie działowym z uw zględnieniem następujących działów: 1. term inologia i identyfikacja drewna; 2. ogólna technologia drewna; 3. budowa

drewna; 4. skurcz drewna; 5. zależność — drewno/ /wilgotność; 6. przysposabianie (suszenie) tarcicy; 7. zabiegi m ające na celu poprawę stałości w ym ia­ rów (I. ogólne, teoria i praktyka, 2. stabilizacja przy użyciu polietylenu glikolu, 3. polimeryzacja m ono­ m erów przez naprom ieniowanie ,,in situ ’, 4. im preg­ nacja żyw icam i syn tetycznym i i inne m ateriały nie objęte poprzedzającymi działami, 5. lam inowanie i obróbka gorąca); 8. inwazja czynników biologicznych (1. ogólne, 2. owady, 3. grzyby, 4. term ity, 5. m etody postępowania); 9. przylepność (1. ogólne, 2. typy k le­ jów, 3. zastosowanie klejów); 10. powłoki powierzch­ niowe; 11. środki wodoodporne; 12. barwa drewna; 13. oddziaływ anie drewna na m etale; 14. drewno za­ bytkowe. Przegląd opatrzony odsyłaczami do przy­ pisów , obejmujących 344 pozycje bibliograficzne. K. T o i s h i, Т. К e n j o, A S im p le M ethod of Mea­

suring the A lk a lin ity of A ir in N e w Concrete B u il­ dings (Prosta metoda pomiaru zasadowości powietrza

w nowych budynkach betonowych), s. 213—214, 1 ił. Szkodliw y w p ływ zasadowości powietrza, w ystęp u ­ jącej w nowych budynkach o konstrukcji betonowej, na eksponowane w nich dzieła sztuki (np. zm iany za­ barwienia oleju i barwników , osłabienie tkanin jed­ wabnych) i na zakłócenie działania hygrom etrów włosow ych. Sposoby zapobiegania w ydzielaniu się substancji alkalicznych. N ajkorzystniejsze w yniki przy zastosowaniu pokrywania ścian neutralizujący­ mi substancjam i kwasow ym i. Metoda pomiaru od­ chyleń od neutralności powietrza; aparatura o dzia­ łaniu polegającym na wpom powywaniu powietrza do zbiornika zawierającego 50 m l lekko zakwaszonej w ody destylowanej (pH = 5,5). Dane co do zmian kw asow ości um ożliwiają po ich przetworzeniu otrzy­ m anie wagowej miary zawartości substancji zasado­ w ych w powietrzu. W edług dotychczasowych pom ia­ rów, dokonanych w nowych galeriach i magazynach, w szystkie nowe budynki mają tendencję do stw arza­ nia warunków nadmiernej zasadowości, które w w y ­ padku nowego betonu mogą trwać do ok. 2 lat, nawet przy w łaściw ej w entylacji. Zalecenie wprowadzenia stosow ania m etody w muzeach, jako pomiaru obo­ w iązkowego, podobnie jak przy określaniu dopusz­ czalnego poziomu ośw ietlenia.

V e r a B i r d , H e n r y H o d g e s , A M etallurgical

E x a m in a tio n of T w o Early Iro n S w o r d s fro m L u rista n

(Badanie m etalurgiczne dwóch wczesnych m ieczów żelaznych z Lurestanu), s. 215—223, 14 il., str. w jęz. angielskim , francuskim, niem ieckim , w łoskim i hisz­ pańskim . Wyniki badania dwóch m ieczów żelaznych pochodzenia perskiego (X II—VII w. p.n.e.) przy za­ stosowaniu prom ieni Rentgena i szlifów m etalo­ graficznych. Badanie wykazało, że rękojeść pierw ­ szego m iecza składała się z pięciu części, połączo­ nych czterema nitami, podczas gdy gałka była za­ m ocowana na trzpień u końca obsady. Dokonano przekrojów rękojeści i klingi do badań m etalogra­ ficznych, które ujaw niły, że rdzeń każdej części sk ła­ dał się z perlitu, podczas gdy na powierzchniach pow stały w w yniku odwęglenia struktury ferrytycz- ne. Drugi miecz okazał się złożony z siedm iu części, z których gałka była zamocowana w taki sam sposób jak u pierwszego, lecz pozostałe były połączone przez wpasow anie w przygotow ane w yżłobienia o brzegach zespolonych następnie szwam i. Fragm ent w ycięty z rękojeści ujaw nił w ystępow anie gruboziarnistego ferrytu na powierzchni, a drobnoziarnistego ferrytu i cem entytu na obrzeżach rdzenia. W konkluzji stwierdzono, że przyczyną niezadow alających w yn i­ ków badań, w ykonanych uprzednio przez innych m e­ talografów, było n iew łaściw e pobieranie próbek i że miecze* tego typu były sporządzane w zasadzie z że­ laza kutego, a obecność perlitu należy uznać raczej za nie zamierzoną, lecz przypadkową w następstw ie powstania struktury eutektoidowej przez odw ęglenie przy obróbce na gorąco. Zwraca uwagę w ybitnie niszczący charakter przeprowadzonych badań.