10 lat doświadczeń Zespołu Chemii Budowlanej i Tworzyw Sztucznych ZZG "INCO" w zakresie ochrony drewna zabytkowego

Jerzy Tymiński

10 lat doświadczeń Zespołu Chemii

Budowlanej i Tworzyw Sztucznych

ZZG "INCO" w zakresie ochrony

drewna zabytkowego

JERZY TYMIŃSKI

10 LAT DOŚWIADCZEŃ ZESPOŁU CHEMII BUDOWLANEJ I TWORZYW

SZTUCZNYCH ZZG „INCO” W ZAKRESIE OCHRONY DREWNA ZABYTKOWEGO

10 la t tem u, w 1957 r., nastąp iło pierw sze z e t­ knięcie ZZG „IN C O ” z k o n serw ato ram i pol­ skich zabytków . P re p a ra ty chem iczne p ro d u k ­ cji „IN CO ” zostały dośw iadczalnie u ży te do celów rato w a n ia d rew n a zabytkow ego, nisz­ czonego przez grzyb, ow ady, p leśn ie i b a k te rie w pałacu w W ilanow ie. Zespół by ł ju ż od k ilk u la t pro d u cen tem i koncepcji technolo­ gicznych, i k o n k retn y c h p re p a ra tó w służących do ochrony d rew n a budow lanego.

W k ra ju zdew astow anym przez w ojnę stan techniczny ocalałych b u dy n k ó w b y ł w p ro st k a ­ tastro faln y . Nie konserw ow ane i nie rem o n­ tow ane przez dłuższy czas dom y, n a w e t całe osiedla i m iasta zostały opanow ane przez grzyb i inne szkodniki biologiczne, niszczące drew no i m u ry. N ależało w ięc szybko podjąć w y tw arzan ie środków chem icznych do zw al­ czania tych szkodników oraz do im pregnacji d rew n a i m ateriałó w w nowo w znoszonych b u ­ dynkach. Do p ro d u k cji tej p rzystąp ion o w „IN CO” w 1949 r. Z czasem aso rty m e n t p re ­ p arató w ulegał rozszerzaniu, w m iarę w prow a­ dzania postępu technicznego w y tw arzan o p re ­ p a ra ty o w iększej skuteczności, w yższej sile toksycznej, lepszej jakości. Zgodnie z p o trze­ bam i budow nictw a — produkow ać zaczęto od­ rębn e środki do zw alczania szkodników i do im pregnacji p ro filak tyczn ej, do stosow ania w e­ w n ą trz i n a zew n ątrz budynków , a tak że środ­ ki zapew niające ognioodporność, w m yśl obo­ w iązujących przepisów przeciw pożarow ych. A by w pełni sprostać ty m zadaniom , ZZG „IN CO ” n aw iązały w zakresie technologii ścis­ łą w spółpracę z M inisterstw em G ospodarki K o­ m unaln ej, z In sty tu te m T echniki B udow lanej, ze Szkołą G łów ną G ospodarstw a W iejskiego i kilkom a p olitechnikam i. Z tej w łaśnie w spół­ p racy zrodził się szeroki a so rty m en t środków im preg n acy jny ch „IN C O ”. W m iarę rozw oju organizacji służb gospodarki kom unalnej w tere n ie — stopniow o uzyskano p raw dziw y obraz stan u technicznego bud y n kó w w całym k raju . Dokonano też szacunku szkód w yrząd za­ nych corocznie przez szkodniki biologiczne

drew na. P rzypom nieć tu należy, że podczas gdy p ożary w Polsce niszczą społeczne i p ry ­ w atn e m ienie w artości około 600 m ilionów zł rocznie w edług danych PZU , to s tr a ty n a sk u ­ tek biologicznej korozji budy nk ów i d rew n a sięgają k w oty 2 m iliardó w zł rocznie, czyli po­ nad 3-k ro tnie w ięcej. B rak izolacji p rzeciw ­ wilgociowej je s t — ja k w y n ik a z dośw iad­ czeń — najczęstszą i głów ną przy czy n ą szkód

1. Sanok, M uzeum Budownictwa Ludowego, połowa stacja dla doświadczalnego sprawdzania skuteczności działania preparatów impregnacyjnych i grzybobój­ czych (fot. W. Żdżarski)

1. Sanok. Musée de l’Architecture Populaire. Station expérim entale ipour le contrôle de l’efficacité de l’ac­ tion des imprégnants et des fongicides

2. Sanok, M uzeum Budownictwa Ludowego, im preg­ nacja X ylam item Popularnym konstrukcji chałupy z Dąbrówki (fot. W. Szulc)

2. Sanok. Musée de l’Architecture Populaire. Im prég­ nation de la charpente d’une maison paysanne à Dą­ brówka avec le X ylam ide populaire

w yrządzanych w ko nsekw encji przez grzyb dom ow y także i w obiek tach zabytkow ych. W trosce o zapobieżenie ty m szkodom Zespół Chem ii B udow lanej „IN C O ” p od jął n a szeroką skalę produ kcję m as izolacyjnych, zwłaszcza stosow anych „na zim no” ABIZOLI. W ytw arza ich rocznie ponad 12 tysięcy ton.

Z w iększając p ro du k cję odpow iednich środków chem icznych, Zespół prow adzi też od k ilk u n a ­ stu la t p race szkoleniow e i uśw iadam iające w zakresie p ro fila k ty k i przeciw grzybow ej, w spółdziała z O środkiem Szkoleniow ym M ini­ ste rstw a G ospodarki K om unalnej, w y d aje b ro ­ szury. U trzy m u je k o n ta k t z pełnom ocnikam i w ojew ódzkim i do w alki z grzybem dom owym , prow adzi poradnictw o fachow e dla k a d ry tec h ­ nicznej, projektow ej i budow lanej i osób p ry ­ w atnych. Zespół „IN C O ” uruch om ił w łasną służbę inform acji technicznej i in stru k ta ż u te ­ renow ego, docierając do ośrodków w iejskich. S tw orzył dział obsługi odbiorców, złożony z in ­ strukto ró w , in żynierów i techników różnych dziedzin, m ających odpow iednie przygotow anie w zakresie m ykologii.

O bserw ując k ieru n k i rozw oju p ro d u k cji m ate ­ riałów budow lanych i p re p a ra tó w im p re g n a ­ cyjny ch w k ra ja c h wysoko uprzem ysłow ionych, Zespół postaw ił sobie za cel zapew nić nie niż­ szy poziom w łasnej produkcji, op artej na pol­ skiej m yśli technicznej i n a w yłącznie k ra jo ­ w ych, nieraz odpadow ych, surow cach.

36

Pierw szym surow cem , na k tó ry m oparto polską produkcję środków ochrony d rew n a przed dzia­ łaniem czynników biotycznych, były n a fta le n y i ich chloropochodne. C hloropochodne n a fta le ­ nów są daw no znane i stosow ane dość szeroko w pro du kcji środków ochrony drew na, k tó ry ch skuteczność i trw ałość pozostaw iała jed n ak w iele do życzenia. Z chlorow anych n aftalenów produkow ano pierw sze środki olejow e (w ersja pierw sza X y lam itu P opularnego i D estylow a­ nego), k tóre w ykazyw ały ograniczoną sku tecz­ ność grzybobójczą — m iały niew ielką w siąkli- wość w m ate ria ł drzew ny i p rze b ija ły przez farb y n ak ładan e na drew no im pregnow ane. E tapem następn ym było opracow anie now ych re c e p tu r na środki ochrony drew n a, pozbaw io­ ne tych w ad. Przez zastosow anie odm iennych sposobów chlorow ania, dobór składników zw iększających w siąkliw ość w drew no, dobór rozpuszczalników i p lasty fik ato ró w udało się w znacznym stop niu podnieść siłę toksyczną i w łasności fizyczno-chem iczne polskich p re p a ­ ratów , któ re nie u stę p u ją zachodnioeuropej­ skim.

D alszym etapem było przejście z bazy chloro­ w anych naftalen ó w na chlorow ane fenole i po- lifenole, k tó ry ch w prow adzenie do prod u k cji środków ochrony d rew n a stanow iło now y kro k naprzód w w alce o jakość i ekonom ię p ro ­ cesu im pregnacji zabezpieczającej.

W okresie ostatn ich trzech la t w prow adzono do rec e p tu r środków olejow ych now y składnik toksyczny o dużej skuteczności, a m ianow icie pięciochlorofenol. J e s t on znanym i stosow a­ nym za granicą zw iązkiem przy p rod u k cji środków ochrony d rew n a — nie był jed n ak dotychczas p rodukow any w Polsce i stąd duża trudność w jego zastosow aniu. O pierając się na p a te n tac h naukow ców z P o litechn iki G dań­ skiej i n a w łasnych opracow aniach lab o ra to ­ ry jn y ch , Zespół „IN C O ” p o d jął pro d u k cję pię- ciochlorofenolu i zastosow ał go do w yro bu sze­ reg u now ych p rep a ra tó w solow ych i olejow ych o dużej skuteczności. P ro d u k c ja pięciochloro- fenolu pozwoliła n a przeprow adzenie p ie rw ­ szych prób z p re p a ra ta m i o p rzeznaczeniu spe­ cjalistycznym , w ty m m .in. do ochrony d rew n a zabytkow ego. W łaśnie pięciochlorofenolu u ży­ to przy w yrobie p re p a ra tu specjalistycznego ANTOX, przeznaczonego do zabezpieczania d rew n a zabytkow ego.

D alszym k ierun k iem b ad ań b yły p re p a ra ty so­ lowe. Możliwość ich szerszej p ro d u k cji była ograniczona w zględam i surow cow ym i. Mimo tych trudności, udało się Zespołow i „IN CO ” w okresie ostatnich 4 la t opracow ać i u ru ch o ­ m ić prod uk cję k ilk u p rep a ra tó w solow ych, op artych na p ó łp ro d uktach otrzy m y w any ch z surow ców krajow ych. O becnie p re p a ra ty so­ low e SOLTOX, SOLTOX 5F i FLUOTOX w y ­ tw arzan e są na skalę przem ysłow ą i stosow ane

p rzy konserw acji d rew n a zabytkow ego. W s ta ­ dium zaaw ansow anych prób z n a jd u ją się p re ­ p a ra ty o p arte na kw aśnych flu o rk ach sodu p otasu i am onu. Będą to p re p a ra ty solowe 0 w ysokich w łasnościach toksycznych w sto­ sunk u zarów no do drobnoustrojów , ja k i do innych szkodników (owady itp.).

Liczba pro d uko w an ych przez Zespół „IN CO ” p rep a ra tó w nie je s t m oże im ponująca. Zespół jed n a k nie w ypuszcza na ry n e k p re p a ra tó w nie w ypróbow anych — stą d ostrożność w rozsze­ rzan iu ich aso rty m entu. L ab o rato ria Zespołu p rac u ją n ad p o p raw ą jakości ak tu a ln ie w y tw a ­ rzanych p rep arató w , ja k rów nież n ad o trzy ­ m yw aniem p rep a ra tó w now ych, specjalistycz­ nych. Zespół pozostaje w stałej w spółpracy z ośrodkam i bad an ia zagadnień ochrony d re w ­ na w Polsce, u trz y m u je rów nież k o n tak ty i w y ­ m ianę dośw iadczeń z Czechosłow acją i N ie­ m iecką R epubliką D em okratyczną. P rz ep ro w a ­ dzenie odpow iednich p rac la b o ra to ry jn y c h po­ zwoliło na w p row adzenie p ro d u k cji p re p a ra ­ tów w pełni p rzy d a tn y ch do ko n serw acji d re w ­ na zabytkow ego. Są one już z pow odzeniem stosow ane od 10 la t p rzy różnych pracach konserw atorskich, niekiedy o dużym zasięgu. Oto kilka przykładów .

Pod kieru n k iem prof. M arconiego i la b o ra to ­ riu m PK Z zostały zabezpieczone w pałacu w W ilanow ie d rew n ia n e elem en ty stropów p o dtrzy m ujące w y stro je. D rew no w W ilano­ w ie zostało zakonserw ow ane za pom ocą pię- ciochlorofenolanu sodowego, k tó ry w y tw orzo ­ no w zakładach „IN CO ” w k ilk u w a ria n tac h technicznych.

P odobnych p re p a ra tó w użyto na tere n ie pałacu Radziw iłłów w N ieborow ie i w św iąty n i D iany w A rkadii. W A rk ad ii zabezpieczono strop nad plafonem N orblina p re p a ra ta m i solowymi SOLTOX i SOLTOX 5F.

W m uzeum sanockim stw orzono stację do św iadczalną, w któ rej opracow ano d o k u m en ta­ cję robót zabezpieczających i m etod zw alcza­ nia grzybów i ow adów dla w szystkich obiek­ tów przenoszonych n a te re n m iejscow ego sk an ­ senu. W w y n ik u b ad ań nad typologią szkodni­ ków biologicznych opracow ano p re p a ra t AN - TOX, k tó ry przeszedł szereg m u tacji. O becnie trw a ją stu d ia nad zabezpieczeniem przeciw - ogniowym strzech słom ianych.

W 1962 r. Zespół „IN C O ” zobow iązał się do stałej pom ocy in stru k tażo w ej M uzeum K u r­ piow skiem u w Now ogrodzie Łom żyńskim , n a ­ w iązując bliski k o n ta k t z prof. C hętnikiem 1 ad iu n k tem C hętnikow ą w zakresie rato w an ia chorego d rew n a i im p reg no w an ia zdrowego. W szystkie o b iekty tego m uzeum przeszły za­ biegi im pregn acy jn e. Użyto różnych p re p a ra ­ tów olejow ych, solow ych i rozpuszczalniko­ wych.

3. Niewłaściwie dobrana masa uzupełniająca pęka i odstaje od drewna (fot. Z. Sroczyński)

3. La masse plastique mal appropriée se fend et se décolle du bois

Od 2 lat, z in icjaty w y dyr. Kow alskiego, Ze­ spół w spółp racuje z nowo pow stałym M uzeum W si Opolskiej w Bierkow icach. K orzystając z dośw iadczeń Sanoka i Now ogrodu, m uzeum to nie m usi podejm ow ać kosztow nego e k sp ery ­ m en to w an ia w zakresie m etod, ja k i organiza­ cji robót k onserw atorskich.

Z k o n su ltacji Zespołu „IN CO ” korzystano przy odbudow ie pałacu w N ow odw orach, zab y tk u III grupy, gdzie znajdzie siedzibę M uzeum R ol­ nicze im. Ks. K luka.

Specjaliści Z espołu dokonali przeglądu tec h ­ nicznego obiektów M uzeum Skansenow skiego w O lszty nk u i udzielili w stępnych porad, w y ­ k azu jąc konieczność niezw łocznego podjęcia p ra c zabezpieczających.

Zespół zadek laro w ał pomoc specjalistyczną dla oddziału M uzeum N arodow ego w Łow iczu w odniesieniu do zabytkow ych łow ickich b u ­ d ynków m ieszkalnych i gospodarczych, stano­ w iących piękny, choć m ikrosk op ijny skansen.

W 1966 r. Zespół zajął się zaniedbanym m ia ­ steczk iem zabytkow ym n a D olnym Ś ląsku — Now ogrodziec. M iasteczko to opanow ane było p rzez grzy b dom owy, k tó ry rozplenił się tam jeszcze w okresie niem ieckiej ad m in istracji. M ykolodzy Zespołu opracow ali d o ku m en tację rem o n to w ą 106 budynków , m .in. obiektów za­ by tk o w y c h IV g ru p y — k ilk u kam ieniczek i te a tru m iejskiego.

O statn im , p o d jęty m w k w ie tn iu 1967 r., zobo­ w iązan iem społecznym Zespołu je st udział w p ra c a c h rem ontow ych sta ró w k i w Zam oś­ ciu, k tó re obejm ą 109 kam ieniczek i ratusz. P ro te k to ra t naukow y sp ra w u je K a te d ra H i­ sto rii A rc h ite k tu ry P o litech n ik i K rakow skiej z p ro f. Z in em na czele. Zespół Chem ii B udo­ w lan ej „IN C O ” p rz y ją ł n a siebie fra g m en t p ra c m ykologicznych.

W ciągu ostatniego 10-lecia specjaliści Zespołu dokonali k ilkudziesięciu ekspertyz, przeglądów i k o n su lta c ji w zakresie m ykologii i p rac izo­ la c y jn y c h w zabytkow ych i sta ry c h obiektach sa k ra ln y ch . W ielokrotnie k on su ltacje dotyczy­ ły szeroko po jęty ch zagadnień rem ontow ych. 1 0-letnie dośw iadczenia Zespołu Chem ii B udo­ w lan ej i T w orzyw Sztucznych „IN CO” m ożna by u jąć w n astęp u jący ch p u n k tach :

1. P ro d u k c ja specjalistyczna środków im p reg ­ n acy jn y ch i grzybobójczych d la d rew n ian y ch obiektów zabytkow ych w y m aga bezpośred n ie­ go k o n ta k tu p ro d u ce n ta z u żytkow nikiem , za­ rów no w fazie p ro je k to w a n ia rem on tów i k on­ serw acji, ja k i w fazie ich przeprow adzania. 2. W ym ienione środki stosow ać należy n a j­ częściej rów nolegle lu b bezpośrednio po roz­ w iązaniu zagadnień izolacji przeciw w ilgocio­ w ych ty ch obiektów .

3. W aru n k iem należytej k o n serw acji je s t m oż­ ność dysponow ania przez k ierow nictw o M uzeum B udow nictw a Ludow ego ty p u skansen, choćby niew ielkim i, lecz stały m i b ry g ad am i w y ko naw ­ czymi, poddanym i specjaln em u przeszkoleniu. 4. Istn ie ją p ro blem y w y m ag ające nadal kom ­ pleksow ego rozw iązania, ja k np. u n iw e rsa ln y p re p a ra t ognio- i grzybobójczy, p re p a ra t do trw ałe j im pregn acji słom ianych pokryć dacho­ w ych, cała gam a kitów u zu p ełn iający ch u b y tk i w d etalach i k o n stru k c ja c h drew n iany ch. W sam ej p ro d u k cji nie m ożna ograniczać się do w y tw arzan ia środków chem icznych w d o ty ch­ czasow ym asortym encie. Ś w iatow y postęp w tej dziedzinie objąć w inien i Polskę.

m gr Jerzy Tym iński

dyrektor Zespołu Chemii Budowlanej i Tworzyw Sztucznych ZZG „INCO” W arszawa

CHIMIE DU BÂTIMENT ET DES 10 ANNÉES D’EXPÉRIENCE DU GROUPEMENT DE LA

MATIÈRES PLASTIQUES INCO

D epuis 1949 les Groupem ents Économiques INCO p ré ­ p a re n t des produits chimiques destinés à com battre les champignons lignivores les insectes nuisibles et à l’im prégnation du bois. Ces G roupem ents collaborent dans ce domaine avec quelques Écoles supérieures et In stitu ts ainsi qu’avec le M inistère de l ’Économie Communale. O utre la production, INCO s'occupe éga­ lem ent de l’instruction afférante e t il a mis au point son propre service d’inform ation technique.

Les préparations iproduites par INCO peuvent être non seulem ent utilisées dans l’architecture contemporaine m ais aussi pour sauvegarder et conserver le bois ancien. Une section expérim entale spécialem ent orga­

nisée près du Musée de l’A rchitecture Populaire à Sa- nbk perm et d’effectuer des recherches appropriées. En plus de la collaboration étroite avec ce Musée INCO poursuit des recherches et fournit, à d’autres musées et aux ensembles des m onum ents historiques, des p ro ­ duits pour la conservation du bois. Les préparations pour la conservation du bois sont produites à base des naphtalènes dérivant du chlore, les phénoles chlorés, les polyphénoles et enfin les pentachüorophénoles. On produit égalem ent les préparations de sel de haute toxicité. L eur application a pour b u t la lutte contre les organismes biologiques ravageurs du bois. A ctuel­ lem ent des études sont menées su r la protection contre-incendiaire des toits de chaume.