Andrzej Wawrzeńczak
Papiery dokumentów rodzinnych
Bohdana Marconiego
Ochrona Zabytków 28/3-4 (110-111), 256-261
1975
ANDRZEJ WAWRZEŃCZAK
PAPIERY DOKUMENTÓW RODZINNYCH BOHDANA MARCONIEGO P ierw sza połow a X IX w . — to okres burzli
w y c h przem ian w p olskim p apiernictw ie. S p e cy fic zn e układ y p olityczn e będące rezu ltatem w o jen napoleońskich, jak rów nież ciągły proces rozw ojow y p rzem ysłu i handlu, z n iew ielk ą i k rótk otrw ałą stagnacją po upadku p ow stania listo p a d o w e g o 1, sp ow od ow ały zd ecydow any rozw ój p apiernictw a na terenach K sięstw a W arszaw skiego, a po K ongresie W iedeńskim — K rólestw a P olskiego, początkow o jeszcze w fo rm ie tradycyjn ej, później już zdecydow anie w form ie p rzem ysłow ej.
R egulacja zaw artych w K odeksie N apoleona p rzep isów praw nych, porządkujących sp raw y zw iązan e z ew id en cją ludności, w prow adzają cy ch w p isy hipoteczne i poszerzających d ziałal ność w ład z skarbow ych, przyczyniła się do w zm ożon ego zapotrzebow ania na papier dla ce ló w urzędow ych.
R ów n ież przem ianom struk tu ry sp ołeczn o-ek o n om iczn ej kraju m ożna w d użym stop n iu p rzy pisać fak t, że m im o ostrych represji p o lity cz n y ch reżim u paskiew iczow sk iego doszło do znacznego ożyw ienia czasopiśm iennictw a. Już podczas pow stania listop ad ow ego liczba ty tu łó w p eriod yków u kazujących się w W arszaw ie w y n o siła około 40 2.
P ostęp tech n iczn y, zapoczątkow any pod ko n iec la t czterd ziestych — m odernizacja dru karń, rozwój środków łączności i kom unikacji, k tó re u m o żliw iły zorganizow anie sp raw n ego k olportażu — p rzyczyn ił się n ie w ą tp liw ie do w zrostu nakładów prasy i to zarów no cod zien n ej, jak rów nież p eriod yków n auk ow ych i sp e cjalistyczn ych . O bserw uje się jednak w ty m ok resie daleko posun iętą oszczędność papieru, która dochodziła n a w et do tego stopnia, że red ak cje żądały od czyteln ik ów p rzynoszenia ze sobą papieru, aby odbić na nim pism o (nu m ery ju b ileuszow e, sp ecjaln e i t p .) 3.
D a je się rów nież zau w ażyć w zm ożon y ruch w y d a w n iczy i to zarów no w dziedzinie litera tu ry p ięk n ej, jak i naukow ej. P rzyczyn iło się do tego założone w 1800 r. T ow arzystw o P rzyja ciół N auk, będące w ów czas pionierem n o w y ch
1 T. Ł e p k o w s k i , Przem ysł warszawski u progu
epoki kapitalistycznej (1815—1866), W arszawa I960.
2 W ielka Encyklopedia Powszechna, Polska—Prasa, PWN, W arszawa 1967.
m etod pracy nauk ow ej. Jego prace ob ejm ow a ły n iem al w szy stk ie ów czesn e dzied zin y nauki, a dla n iek tórych z n ich m iały znaczenie p rze ło m o w e (np. studia nad języ k iem p olskim i je go słow n ictw em prow adzone przez Sam u ela B o gu m iła Lindego). Do rozw oju ruchu ed ytor sk iego przyczyniła się rów nież szeroka działal ność K rólew sk o-W arszaw sk iego U n iw ersytetu , założonego w 1816 r.
Wraz ze zw ięk szon ym p o p ytem rynku krajo w eg o w zrosła oferta k rajow ych producentów papieru, zaspokajająca w znacznej m ierze za potrzebow anie; w d alszym ciągu istn iał rów n ież im port papieru, szczególn ie z tradycyjn ego ryn k u holenderskiego. Im port ten b y ł jednak ściśle k ontrolow an y przez Radę A d m in istracyj ną K rólestw a P olskiego, która w trosce o in te resy rodzim ego p apiernictw a w prow adziła w 1819 r. stosu nk ow o w y so k ie cło na papier im p ortow any, a u lg i u d zielan e b y ły w y łą czn ie na w y sok ogatu n k ow e papiery n ie w y tw arza n e w ogóle w kraju; w m om en cie rozpoczęcia pro d ukcji tych papierów przez czerp alnie krajow e zezw olen ia tak ie b y ły cofane. I tak rozpoczęcie produkcji papieru w e lin o w eg o przez papiernię rządow ą w M arym oncie w 1821 г., a n astępnie przez papierników Jeziornej i Sopla przyczyn i ły się do zaprzestania tego kosztow n ego im portu 4.
U staw a sejm ow a „o papierze stem p lo w y m ” z 1776 r. i n ow elizacja ty ch p rzepisów w latach 1809— 1811 spow odow ały, że produkcja tego gatu n ku papieru znalazła się pod kontrolą pań stw ow ą, oczyw iście w papierniach k rajow ych. D ało to duże m ożliw ości rozw ojow e czerpal- niom , m ającym m onopol na tę produkcję. Z szan sy skorzystali k olejn i d zierżaw cy i w ła ś cicie le papierni w Jeziornej, k tórzy w szybkim tem p ie doprow adzili do w y so k ieg o k un sztu pro d uk cję zarówno tego, jak i in n y ch gatunków papierów . W yk up ien ie jej w 1830 r. przez Bank P o lsk i p rzyczyn iło się do dalszego in ten sy w nego rozw oju czerpalni, w której po raz p ierw szy w dziejach p olsk iego papiernictw a pojaw iła
3 W. G i e ł ż y ń s k i , Prasa w arszawska 1661—1914, PWN, W arszawa 1962.
4 J. S i n i a r s k a - C z a p l i c k a , Papiernictwo na zie
m iach środkowej Polski w latach 1750—1850. Studia z dziejów rzemiosła i przem ysłu, t. 6, 1960.
1. Znak „Róg" na papierze firm y Van der Ley 1. "Horn" m ark on paper m anufactured by Van der Ley Co., early 19th century
się produkcja papieru m aszynow ego, zw anego w ow ym czasie „papierem bez k ońca”. Istn ieją p ew n e rozbieżności co do d aty uruchom ienia tej produkcji. W edług O rgelbranda 5 m iało to m iej sce w roku 1835 po u sta w ie n iu p a p iern icy
p r z e z specjalistą fran cu skiego Gabriela P lan che. W źródłach w sp ółczesn ych jako bezspor
na podaw ana jest data 1838 6. Praw dopodobnie różnice te sp ow odow ane są obecnością w J e ziornej dw óch m aszyn papierniczych, z k tórych tylk o sprow adzona z A n glii przez P la n ch e’a papiernica firm y D onkin pracow ała bez zakłó ceń. P rzy w ilej dostarczania papieru na potrzeby w szystk ich w ład z rządow ych, nadany papierni w Jeziornej w 1836 r. 7, u m ocn ił już i tak jej w ysok ą rangę na ryn k u k rajow ym .
Dla w ięk szości badaczy h istorii papiernictw a źródłem m ateriałów do badań są biblioteki, archiw a p ań stw ow e, d iecezjaln e i parafialne, jak rów nież przekazane do ty ch archiw ów
2. Znak „Lilia” na papierze firm y Van Gelder 2. "Lily" m ark on paper m anufactured by Van Gelder Co., early 19th century
zbiory d okum entów rodzinnych, n ajczęściej ro dzin m agnackich i fabrykanckich. M ateriałem stosu nk ow o rzadko badanym z uw agi na tru d ności w dotarciu do niego są d oku m enty z tzw . archiw ów rodzinnych, znajdujących się w rę kach p ryw atn ych . J. Siniarska przy op racow y w aniu znaków w od n ych papierni M a z o w sza 8 korzystała ty lk o z sied m iu takich archiw ów . Z pow odu n aw ied zających często P olsk ę kata klizm ów w ojen n y ch zbiorów tego rodzaju n ie ste ty jest już stosunkow o n iew iele.
Zbiór d okum entów rodzinnych zgrom adzonych przez Bohdana M arconiego, profesora A k a dem ii S ztu k P ięk n ych w W arszaw ie, d o ty czący znanej i n ie zw y k le zasłużonej dla k u ltu ry polskiej 9 rodziny K olbergów , z której p o c h o dziła jego m atka, n a leży do n iezw y k le in tere sujących. A rchiw um to, zaw ierające k ilk a d zie siąt d okum entów p aństw ow ych , listów , św ia d ectw służby, obliczeń i projektów , pochodzi z lat 1818— 1870, okresu in ten sy w n eg o rozwoju p olskiego papiernictw a. S tan ow i ono część d u żego archiw um rodzinnego, z którego duże. ilość dokum entów , dotycząca n iezw y k le zasłu
żonej dla W arszaw y rodziny M arconich 10, u le g ła zniszczeniu w czasie ostatniej w ojn y.
Zgrom adzony m ateriał w yd aw ał się na ty le ciekaw y, że zdecydow ano się na jego analizę. Zdawano sobie spraw ę z przypadkow ości w y stępu jących w nim papierów , niem niej jednak z uw agi na fakt, że stanow ią one za m k n ięty zbiór d otyczący jednej rodziny, uznano za ce lo w e dokonanie an alizy papierów zarów no z punktu w idzenia ich pochodzenia, jak i jakości. W iększość dokum entów tego zbioru, z p ierw szej ćw ierci X IX w., d otyczy Juliusza Colberga, kartografa i geod ety, profesora W arszaw sko- -K ró lew sk ieg o U n iw ersy tetu .
C ztery d ok u m en ty z lat 1819— 1827, w y s ta w io ne przez K om isję Rządową W yznań R elig ijn ych i O św iecenia P u blicznego, sporządzone są na papierach czerpanych pochodzenia h olen d er skiego. Z id en ty fik ow a n ie ty ch papierów um o żliw iły litero w e filigra n y pom ocnicze, k tóre są inicjałam i nazw isk w ła ścicieli papierni.
A kt n om in acyjn y na profesora zw y czajn ego Oddziału Sztuk P ięk n ych K rólew sk o-W arszaw - sk iego U n iw ersy tetu z 1819 r. w y p isa n y jest na papierze o form acie 40 X 31 cm firm y J. H onig Zoonen. Papier ten, o rów nym p
rze-5 Encyklopedia Powszechna Orgelbranda, Jeziorna —
Fabryka Papieru, t. X II, W arszawa 1863.
e J. S i n i a r s k a - C z a p l i c k a , Kronika papierni
w Jeziornie 1760—1960, Łódź 1960; t a ż s a m a , Dzia łalność produkcyjna papierni w Jeziornie w latach 1760—1939. Studia i m ateriały z dziejów Piaseczna i powiatu piaseczyńskiego, PWN, W arszawa 1973.
7 H. R a d z i s z e w s k i , B ank Polski, Poznań 1919. 8 J. S i n i a r s k a - C z a p l i c k a , Znaki wodne pa
pierni Mazowsza 1750—1850, Łódź 1960.
9 S. Ł o z a , Rodziny polskie pochodzenia cudzoziem
skiego osiadłe w Warszawie i okolicach, t. I, W ar
szawa 1934. 10 Ibidem.
zroczu i w y raźn ym u k ład zie kres i żeberek, ja ko g łó w n y filig ra n m a znak „Pro patria”, tak często w y stę p u ją c y w papierach holenderskich, jak rów n ież i w n iek tórych w ysok iej jakości papierach p olskich.
A k t n o m in acyjn y na profesora stałego tegoż U n iw ersy tetu z 1823 r. w y sta w io n y jest na bardzo dobrym jak ościow o papierze firm y Van der L ey. P ap ier ten o form acie 44,5 X 36 cm, w yk on an y z dobrze zm ielon ej, w yb ielon ej m a sy, n ie posiadającej żadnych zanieczyszczeń, jako filigran g łó w n y m a znak „Róg” (il. 1). K o lejn y akt n om in acyjn y — na członka K o m -
m issy i N a y w y ż s z e y E x a m in a c y jn e y K r ó le s tw a Polskiego z 1827 r. n ap isan y jest na grubym ,
ale dobrym p apierze firm y V an G elder. Jako filig ra n w y stę p u je p ow szech n ie u żyw an y w papierach zachodnich m o ty w „L ilia” (il. 2). R ów nież papier pism a m inistra G rabow skiego do J. C olberga z 1828 r. pochodzi z tej sam ej firm y, z ty m że różni się filigran em głów n ym . W ystęp u je tu znak „Pro p atria”, który jest zdecydow anie staranniej w yk o n a n y od znaku na papierze firm y J. H onig.
P ią ty d ok u m en t — b ęd ący p rzedm iotem an ali zy — stan ow i ak t n om inacji Juliusza Colberga na członka T ow arzystw a K rólew sk iego P rzyja ciół N auk, w y sta w io n y w 1822 r. i podpisany przez ó w czesn ego prezesa T ow arzystw a — S ta n isław a Staszica. W yd ru kow any jest d w u ję zyczn ie — po p olsku i po łacinie, na papierze żeberk ow ym o sp ecjaln ie dużym form acie (54 X 51 cm). B iorąc pod u w agę dużą rangę dokum entu, w yb ran o papier wyprodukowam ^ n ie zw y k le staran n ie i stosu nk ow o gruby ze w zględ u na dekorację w yk on aną w tech nice m ied ziorytniczej. P ochodzi on z firm y Van der L ey, a jako filigran w y stę p u je znak „F ortuna” (il. 3), który stosow an y b y ł w papiernictw ie h olend erskim już w k oń cow ych latach X V II w. Form a tego filigran u jest praw ie iden tyczn a z przerysem nr 1364 w opracow aniu E. H ea- w ooda n .
Do archiw um tego n ależał rów nież — będący w ch w ili obecnej w łasn ością T ow arzystw a im. F. Chopina — druk p ieśn i L oży M asońskiej, której członkiem b y ł Ju liu sz Colberg 12. On to w ła śn ie b ył au torem p ieśni D e r Genius d e r
Freundschaft. Jako tw órca m u zyk i figu ru je Jó
zef E lsner, założyciel S zk o ły G łów nej M uzyki w W arszaw ie i n au czyciel Chopina. N iestety , m im o p od jętych k w eren d n ie znaleziono n ut do tej pieśni; praw dopodobnie m elodia n igd y n ie została skom ponow ana. T ekst tej pieśni zo stał w y d ru k ow an y na w ysok ogatu n k ow ym pa p ierze o dobrym przezroczu, z w yrazistym obrazem znaku w od n ego, a także kres i żeb
e-11 E. H e a w o o d , W aterm arsks manrily of the X V II
and X V III centuries, H ilversum 1950 (w serii M onu m ents of Chartoe Popyraceae, t. I),
12 S . Ma ł a c h o w s k i - Ł e m p i c k i , W ykaz Polskich
Lóż W olnom ularskich oraz ich członków w latach 1738— 1821, K raków 1929.
3. Znak „Fortuna” na papierze firm y Van der Ley 3. ”Fortune” m ark on paper m anufactured by Van der Ley Co., early 19th century
4. Filigran główny na papierze stem plow ym z Jezior nej z 1825 r.
4. Main w ater-m ark on paper from Jeziorna Paper Mill used for official documents, 1825
о
I
I
5. Filigran o charakterze sakralnym na papierze
z Soczew ki
5. W ater-m ark of sacral character on paper from Soczewka Paper Mill
rek. F iligran p rzedstaw iający często stosow any w papiernictw ie europejskim znak „R óg”, cha rak teryzu jący się starannym w yk on aniem zarów no rysunku, jak i napisu, jest praw ie id en ty czn y z p rzerysem nr 3050 podanym w opracow aniu L a u c e v ic iu sa 13. W filigran ie po m ocniczym w y stęp u je nazw isko B lauw , n ie figu ru jące w śród n azw isk księgarzy i papier ników holenderskich. Papier ten prawdopodob nie rów nież pochodził z im portu. D ruk pieśni
13 E. L a u c e v i c i u s , Popierius Lietuvoje X V — —X V III a, Vilnius 1967.
6. Filigran główny na papierze w splocie płóciennym (welinowym ) z Jeziornej z 1837 r.
6. Main w ater-m ark on the wove paper m anufactured by Jeziorna Paper Mill in 1837
n ie stety n ie je st d atow any. P on iew aż Loża Stałości, której n ajw ięk sza ak ty w n ość przypada na okres K sięstw a W arszaw skiego, została — tak jak cały ruch w oln om u larsk i — rozwiązana w 1821 r. d ek retem A lek san dra I, n a leży p rzy puszczać, że druk ten pochodzi z p ierw szych la t X IX w.
Pozostała część doku m entów d otyczy W ilhelm a Colberga (syna Juliusza), kartografa, h ydrogra fa, budow niczego m ostów i k olei, którego m łod szy brat Oskar b y ł w y b itn y m badaczem sztuk i lud ow ej. P ap iery czerpane pochodzą z papierni rodzim ych, natom iast w ięk sza część doku m en tów w y sta w io n y ch przez k an celarię carską w P etersburgu, u rzędy w arszaw sk ie, jak rów nież przez urząd króla Prus w y stę p u je już na pa pierach m aszynow ych, k tó rych id en tyfik acja z powodu braku filigran ów jest praw ie n iem oż liw a.
Opinia szkolna W ilhelm a Colberga z 1825 r., podpisana przez rektora G im nazjum W arszaw sk iego S am uela B ogum iła L indego, w y sta w ion a jest na papierze stem p lo w y m w yp rod u k ow a n ym w Jeziornej w 1825 r. J est to papier w y konany n iezb yt starannie z m a sy zaw ierającej zanieczyszczenia, źle w y b ielo n ej. P ap ier ten, o nierów n om iernym przezroczu, jako filigran g łó w n y ma d w u głow ego orła rosyjsk iego z p ol skim orłem na piersiach (il. 4).
Rozkaz d zien ny K w a tery G łów nej W ojsk P o l skich z 29 marca 1831 r., zaw ierający w yk az aw ansów oficerskich, a m ięd zy in n y m i n om i nację na porucznika W. C olberga, jest druko w a n y na papierze w y k o n a n ym na sicie żeber k ow ym z m asy zanieczyszczonej, o b arw ie szaraw ej. W ystępu ją na nim dw a znaki — g łó w n y sosna i p om ocn iczy liter o w y „W .K .W o- la ”, k tóry to znak J. S in ia r s k a 14 p rzyp isu je papierni nad Rawką, w W oli N arapińskiej pro w adzonej przez W. K opitza.
D okum ent w y sta w io n y w 1837 r. przez D y -
r e k c y ę K o m m u n ik a c y i L ą d o w y c h i W o d n y c h w K r ó le s t w ie P o lsk im do b y łe g o podp o ru czn ik a K o r p u su In ż e n ie ró w K o m u n ik a c y i L ą d o w y c h i W o d n y c h napisany jest na papierze w yp ro d u
kow anym z m asy dobrze zm ielon ej, m in im aln ie zanieczyszczonej. Papier ten ma rów nom ierne przezrocze, w y r a ziste k resy i żeberka oraz p re cy zyjn ie w yk o n a n y filigran . Jakością i barw ą przypom ina p apiery h olen d ersk ie z tego okresu. Jako filigran g łó w n y w y stę p u je znak sak ralny
14 J. S i n i a r s k a - C z a p l i c k a , P ap iern ictw o ..., o.c.
oDWmATTMAH
tl§gs
7. Filigran angielskiego papieru maszynowego z 1855 r.
7. W ater-m ark on English m achine-m ade paper from 1855
(il. 5), natom iast w pom ocniczych — nazw isko „A. D altrozzo”. Papier ten m ożna przypisać czerpalni w Soczew ce, prow adzonej przez w ła ś ciciela h urtow n i papieru w W arszawie, A n to niego Dal Trozzo 15.
Spis d o w o d ó w zło ż o n y ch w H e ro ld y i K r ó le s tw a ce le m u dow odn ien ia szla ch ectw a p r z e z W ilh e l m a K o l b e r g z 1838 r. n apisan y jest na papierze
stem p low ym z Jeziornej, w yp rod u kow an ym w 1837 г., o czym św iad czy data w filigra n ie po m ocniczym . P ap ier ten, w yk on an y na sicie o sp locie w elin o w y m , jest zak lejon y i ma rów ne przezrocze. Jako filigran g łów n y w y stęp u je d w u g ło w y orzeł rosyjski, na którego piersi um ieszczony jest orzeł polski (il. 6). W odróż n ieniu od filigran u w ystęp u jącego na papierze stem p low ym z 1825 r. d w u g ło w y orzeł rosyjsk i ma jedną koronę, u sytu ow aną na osi m iędzy głow am i ob ydw u orłów . Jednak filigran g łó w ny, a także pom ocnicze, k tórych na papierze stem p low ym jest stosu nk ow o dużo, w porów naniu do p apierów w elin o w y ch z 1835 r. w y k o n ane są zdecydow anie m niej p recezyjnie, m niej rów nom ierne jest też przezrocze tego papieru.
O statni doku m ent posiadający znak w od n y — to akt nadania K olbergow i w 1857 r. orderu przez F ryd eryka W ilhelm a za zasługi położone w przeprow adzeniu dróg k olejow ych . Jest to papier produkcji m aszynow ej pochodzenia an- g ie’skiego, co potw ierdza bezspornie m a k li terow y „J. W hatm an 1855” (il. 7).
P ozostałe papiery (św iadectw a szkolne, doku m en ty w y sta w io n e przez kancelarię cesarską w P etersburgu, św iad ectw a służby, obliczeni*
15 J. S i n i a r s k a - C z a p l i c k a , Z naki wodne pa
pierni ..., o.c.
i plany m ostów ) są w y k o n an e m aszyn ow o i m e mają filigran ów .
Przebadany m ateriał p ozw olił na p otw ierd zen ie w n iosków w y su n ię ty ch w w ielu in n ych pra cach z tego zakresu:
— In sty tu cje centralne K ró lestw a P o lsk iego ch ętnie k orzy stały z w yso k o ga tu n k ow y ch pa pierów h olenderskich różnych w y tw ó rcó w (J. H onig, Van der L ey, Van G elder). M imo p odw yższonego cła, w prow adzonego w 1819 r., papiery te stosow ano i w latach trzyd ziestych X IX w.
— Wraz z rozw ojem poziom u czerpalni p ol skich ich produkcja cieszyła się dużym p op y tem . Mimo znacznie gorszej na ogół jakości papierów polskich w porów naniu z papieram i h olenderskim i w y stęp u ją rów nież i p ap iery w niczym im n ie ustępujące (w spom niany papier z S oczew k i czy też w e lin o w y z Jeziornej). — W szystkie papiery stem p lo w e z la t tr z y d ziestych X IX w . pochodzą z Jeziornej, która w tym okresie w ytw arzała je w dobrym ga tunku. P rzy w ilej dostarczania papieru na po trzeby w szy stk ich w ładz rządow ych z 1836 r. zap ew nił m onopol tej papierni, prow adzonej przez Bank Polski.
— Wraz z rozw ojem produkcji m aszynow ej papiery w yrabian e w ten sposób w y p iera ły z pow szechnego użycia p apiery produkow ane ręc nie. Proces ten w P o lsce p rzebiegał pow oli, niem niej jednak system atyczn ie, i doprow adził do tego, że w drugiej p o łow ie X IX w . d oku m en ty najczęściej b y ły p isan e i d rukow ane na papierach m aszynow ych bardzo rzadko posiada jących znaki w odne.
mgr A ndrzej W awrzeńczak Laboratorium Naukowo-Badawcze PP PKZ w Warszawie
THE PAPERS IN AN ARCHIVE OF FAMILY DOCUMENTS ONCE IN POSSESSION OF THE LATE PROFESSOR BOHDAN MARCONI
The first half of the 19th century saw a considerable grow th of paper industry in the Polish Kingdom, which was directly associated w ith the general tech nical progress and the steadily widening range of activities of Polish publishers. Although lots of high -quality papers were still fu rth er im ported from ab road the m anufacture of wove papers was started in paper mill at M ary mont near W arsaw in 1821 and then at Jeziorna and Sople. Particularly high quality papers were achieved at Jeziorna paper mill where also the production of m achine-m ade papers was started.
It is a w ell-know n fact th at as librares and archives are basic source for investigations and studies of h i story of paper-m aking are to be. Among them the fam ily archives are most hardly accessible for
resea-chers. The collection of family documents from the years 1818—1870 concerning the fam ily of Kolbergs famous for their m erits for the Polish culture, ga thered by the late Professor B. M arconi is considered to be extrem ely interesting. The author carried out in analysis of papers forming the above collection from two viewpoints, i.e. this of provenience and th at quality of papers which enabled the following fin dings: (a) the central institutions of the Polish K ing dom willingly the high-quality papers of D utch m ake, (b) the development of domestic paper mills caused th at in addition to those im ported there were also applied the wove papers from Jeziorna mill, (c) s ta rt ing from the m id-nineteenth century the handm ade papers gave gradually their place in those m achine- -made.
