CHRONOLOGIA CERAMIKI WCZESNOŚREDNIOWIECZNEJ (VI - IX W.) Z LUBLINA

SLA VIA A N TIQ U A Tom X X V - R ok 1078

II. D R O B N E P R A C E I M A T E R I A Ł Y

M I S C E L L E S E T M A T É R I A U X

STA N ISŁA W A H O C Z Y K -S IW K O W A (Lublin)

CHRONOLOGIA C E R A M IK I W C ZE SN O ŚR ED N IO W IEC ZN EJ (VI - IX W.) Z LU BLINA *

B adania archeologiczne prowadzone w ciągu kilku ostatnich la t n a terenie Lubelszczyzny dostarczyły niezm iernie interesujących m ateriałów do poznania k u ltu ry m aterialnej starszego odcinka wczesnego średniowiecza. Większość ty ch m ateriałów jest jeszcze nieopublikow ana. Niniejszy a rty k u ł przedstaw ia za­ gadnienia chronologii, zwłaszcza względnej, ceramiki wczesnośredniowiecznej z Lublina.

Podstaw ę opracow ania stanow ią przede w szystkim m ateriały własne uzys­ kane podczas b adań osady wczesnośredniowiecznej n a Czw artku w r. 19671 oraz znane mi z autopsji m ateriały pochodzące z wcześniejszych bad ań dr M. M łynarskiej-K aletyn2, znajdujące się w zbiorach Zakładu Archeologii Polski UMCS w Lublinie. P o n ad to w ykorzystano m ateriały z b adań prow a­ dzonych przeze mnie w latach 1968 - 1974 na kilku innych stanowiskach: na wzgórzach starom iejskim , zam kow ym i kirk u ck im 3.

Lublin stanowi przykład zespołu osadniczego składającego się z kilku stanowisk rozmieszczonych na w yodrębnionych całkowicie lub częściowo,

* D ziękuję serdecznie za życzliw e zainteresow anie i uw agi doc. d r h ab . Z. K u r n a ­ tow skiej, doc. d r J . G urbie i m g r L. G ajew skiem u.

1 S. H o c z y k , Ponowne badania wykopaliskowe osady wczesnośredniowiecznej na

Czwartku w Lublinie, Spr. A rch. 21, 1969, s. 271.

a M. M l y n a r s k a - K a l e t y n , Wczesnośredniowieczne osadnictwo na Czwartku w L u ­

blinie w świetle badań wykopaliskowych w latach 1959 - 1962, R ocznik L ubelski 9, 1966,

s. 79 - 142.

3 S. H o c z y k - S i w k o w a , Sprawozdanie z badań L u blina przedlokacyjnego w latach

1967 - 1969, Spr. A rch. 26, 1974, s. 97 - 113; S. H o c z y k , Z. Ś l u s a r s k i , W y n ik i dotych­ czasowych badań archeologicznych na wzgórzu zam kow ym w L ublinie, S tu d ia i M ateriały

0 200 AOOm

R yc. 1. W czesnośredniow ieczny zespół osadniczy w L ublinie. A — Czwar­ te k , B — wzgórze zam kow e, G — wzgórze starom iejskie, D — K irk u t

(grodzisko), E — Żm igród. R ys. R . Galej

F ig. 1. H a b ita t d u łia u t M oyen Âge à L ublin; A — C zw artek, B — col­ line d u ch a te a u fo rt, G — colline de la cité, D — K irk u t — cim etière ju if

(enceinte fortifiée), E — Żm igród

wyniesionych ponad dno doliny p artiach wierzchowiny lessowej (ryc. 1). Osady n a S tarym Mieście (C) i n a Czw artku ( A ) zajęły cyplow ato uformowane, przybrzeżne partie wierzchowiny. Duże możliwości w yboru stw arzała roz­ w inięta linia brzegowa wierzchowiny uform owana przede wszystkim w wyniku stałej działalności wód bieżących. Głównym ciekiem w odnym jest Bystrzyca p łynąca z południowego zachodu na północny wschód, ocł zachodu wpada do niej Czechówka a od południa Czerniejówka. Granice penetracji osad­ niczej w V I - IX w. w yznaczają z jednej strony osada n ad Czerniejówka,

AR 11

R y e . 2. L u b lin — C zw artek . R ozm ieszczenie z a b u d o w y n a osadzie w czesnośredniow iecznej z V I - I X w.; 1 — b u d y n k i z ce ram ik ą g ru p y A (V I w .), 2 — b u d y n k i z c e ra m ik ą g r u p y B 2- 3 (V II w .), 3 — o b ie k ty z c e ra m ik ą g r u p y C (VTII - I X w .), 4 — p a le n is k a ułożone z k a ­ m ie n i, 5 — p iece g lin ian o -k am ien n e , 6 — ja m y zasobow e, 7 — re k o n s tru k c ja z a ry su o b ie k tó w , 8 — za ry sy p a le n isk i pieców . R y s. R . Galej

F ig. 2. L u b lin — C zw artek. D isp o sitio n des b a tim e n ts d a n s le villag e d u h a u t M oyen Age;

LL^jwy

A R . 19

---z drugiej grupa kurhanów , k tó ra ---znajdow ała się niegdyś w odległości ok. 2 km na północ od C zw artku4.

Pow ażna ilość m ateriałów źródłowych datow anych na okres wczesno­ średniowieczny, zgrom adzona w w yniku system atycznych badań w yko­ paliskowych ze stosunkowo dużego obszaru, umożliwia ustalenie chronolo­ gicznych relacji zespołu osadniczego na podstaw ie faz rozwojowych ceramiki lubelskiej. Wydzielono 4 fazy: 1 — V I - V II w., 2 — V I I I — poł. IX w., 3 — poł. IX - X w., 4 — X I - X I I I w. Dla charakterystyki i analizy dwu pierwszych faz w ykorzystuję przede wszystkim m ateriały z Czwartku. J e st to stanowisko łatwiej dostępne dla badań, ponieważ zostało mniej zniszczone w następnycli stuleciach i w części południowej jest niezabudowane do dnia dzisiejszego. Można więc było tu ta j prowadzić badania szerokopłaszczyznowe. W latach 1959 - 1963 M. M łynarska-K aletyn przebadała całkowicie cztery sąsiadujące ze sobą ary (24, 25, 32, 33) i częściowo dwa ary (23, 31) rozloko­ wane mniej więcej pośrodku tró jk ątn ej p latform y wzgórza (ryc. 2). W 1967 r. autorka artykułu przebadała południow ą część cypla odsłaniając dalsze partie osady na powierzchni ok. 6 arów. Podczas prac ratow niczych w 1974 r. M. Sułowska objęła wykopam i powierzchnię około 4,5 ara w zachodniej części wzgórza. M ateriały z ostatnich badań nie są jeszcze opublikowane, dlatego tu ta j w ykorzystano wyniki b adań la t wcześniejszych.

Na Czwartku m am y do czynienia z czytelnym i zarysam i zabudowy pół- ziemiankowej i układam i stratygraficznym i (ryc. 2). Pierw sza grupa budynków powiązana stratygraficznie w ystąpiła na granicy arów: 24, 25, 32 i 33. Są to chaty n r : 3, 5, 6 i 14. B udynek n r 14 przykryw a narożnikiem wschodnim, południowym i zachodnim chaty nr: 3, 5 i 6. Nie ulega więc wątpliwości, że budynek nr 14 jest w tej grupie najm łodszy, pozostałe należą do starszego horyzontu zabudowy. U stalenie następstw a w tym drugim poziomie po­ zostawiam do analizy m ateriałów pochodzących z poszczególnych chat.

W drugiej grupie budynków odsłoniętych podczas badań w 1967 r. wy­ stępow ały chaty nr: 17, 18, 19 (ryc. 3). C hata n r 18 reprezentuje w omawianej grupie poziom, najniższy, a równocześnie najstarszy. Jej skraj zachodni przykryw ała częściowo chata n r 17 (ryc. 3), n atom iast od strony północno-- wschodniej w znacznym stopniu nakładało się na nią wypełnisko chaty n r 19. W rogu północno-wschodnim chaty 18 natrafiono na pozostałości pieca ko- pułkowego. Z w nętrza zniszczonego pieca przykrytego rumowiskiem ko- pułki wydobyto pew ną liczbę fragm entów ceramiki. Pochodzą one niew ątpli­ wie z czasu użytkow ania chaty i dostęp do nich został zam knięty w momencie zniszczenia pieca, najpew niej równoczesnego ze zniszczeniem chaty. T ra k to ­ wać je więc m ożna jako zespół zam knięty.

W chacie n r 17 znajdującej się wyżej i należącej do następnego horyzontu 4 Zaznaczone są n a planie m iejskim z 1829 r., obecnie ju ż nie istn ieją. B adane b y ły przez W . Olechnowicza, archeologa — a m a to ra , por. S. N o s e k , M ateriały do badań nad

historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza W isły i B ugu, A nnales UMCS,

zabudow y odkryto także n a poziomie podłogi dno pieca, którego kopułka drążona była częściowo w lessowej ścianie domostwa. W rum owisku pieca w ystępow ała również ceram ika. W ypełnisko ch aty tw orzyła ziemia żółto- szara, spoista, bardzo wyraźnie odcinająca się od tła. Ceramika z wypełniska może więc być w połączeniu z ceram iką z pieca trak to w an a jako jeden zespół, podobnie zresztą ja k w chacie nr 18, ponieważ możliwość w trętów z zewnątrz p rzy takiej stru ktu rze w ypełniska jest wykluczona.

Ceramikę pochodzącą z paleniska najwyżej usytuow anej chaty n r 19 uznać można na podstaw ie kryteriów typologiczno-technologicznych za

A g 11.15 m B gt 1.50 - 160 m 1 --• '.2 0 0 ° 3 EZ3 u o 5 ~ ~ 7 T 6

R y s. 3. L u b lin — C zw artek. Z arysy budy n k ó w n r 17, 18, 19 n a głębokości 1,15 (A) i n a głębokości 1,50 - 1,60 m (B); 1 — zarys b u d y n k u , ‘2 — re k o n stru k c ja zarysu, 3 — kam ienie,

4 — paleniska i piece, 5 — słupy, 6 — św iadek. R y s. R . Galej

F ig. 3. L ublin — C zw artek. P lan s ho rizo n tale des h u tte s 17, 18, 19 dans d eu x section horizontales

zespól. Udało się zrekonstruow ać jedno całe naczynie i kilka większych frag­ m entów (ryc. 12).

Z chaty n r 5 z pierwszej grupy budynków pochodzi ceram ika w ykazująca bliskie pokrewieństwo z m ateriałam i z ch aty n r 19 z drugiej grupy budynków, nie ulega zatem wątpliwości, że oba zespoły należą do tego samego poziomu. Umożliwiło to zsynchronizowanie obu grup budynków i wydzielenie kilku horyzontów zabudowy.

U stalenie podstaw owych cech zespołu ceramicznego z wym ienionych obiektów na podstawie kryteriów technologiczno-typołogicznych pozwoliło następnie na włączenie do poszczególnych horyzontów zabudowy budynków, w których w ystępow ały m ateriały identyczne.

Do najstarszego, pierwszego poziomu zaliczono poza chatą n r 18 chaty n r 20 i 29 (K irkut). We wszystkich ty ch obiektach występowała ceram ika lepiona ręcznie bez obtaczania (grupa A). W zaliczonych do poziomu d ru ­ giego chatach n r : 5, 16, 17, 19, 28 (grupa B ^ ^ ) — ceram ika przykraw ędnie i górą obtaczana. Dla trzeciego poziomu (grupa C — ch aty nr: 2, 3, 4, 6, 7, 9, 10, 14, 15?, 21, 22, 23, 24, 25, 27 i 33, Stare Miasto) charakterystyczne są naczynia w znacznym stopniu obtaczane, z brzegiem pionowo lub ukośnie ściętym, bogato ornam entow ane pasm am i linii poziom ych i falistych. Dla uniknięcia znacznego rozszerzenia części m ateriałow ej prezentuję ceramikę zaliczoną do grupy C z chat nr: 3, 6 i 14, uwzględniając pośrednio w analizie m ateriały z pozostałych obiektów. W ty m przypadku jest to możliwe, po­ nieważ ceramikę grupy C cechuje znaczne ujednolicenie.

M A T E R IA Ł Y

Grupa A (chaty nr 18, 20, 29)

Chata nr 18. Znajdowała się w części południowej arów 11 i 12. N a głę­ bokości 1,10 m widoczna była tylko częściowo, jej część północno-wschodnią przykryw ała chata n r 19, nato m iast ścianę zachodnią chata n r 17. Po w y­ eksplorowaniu chaty nr 19 ukazał się w żółtym calcu zarys p ro stokątn y (4 m x 3 ,4 0 m) opisywanego obiektu. Słupy narożne o średnicy 20 i 24 cm wbite były w calec ok. 30 - 40 cm. Płaskie dno w ystąpiło na głębokości 1,50 m. W rogu N odkryto pozostałości pieca kopułkowego w postaci dużej ilości polepy, kamieni, węgli drzew nych i popiołu. P odstaw ą pieca o kształcie zbliżonym do elipsy (92 c m x 6 4 cm) tw orzyła w arstw a dobrze wypalonej gliny grubości 4 cm. F ragm ent ścianki bocznej z gliny i kam ieni zachowany był do wysokości 22 cm.

Z a w a r t o ś ć :

Ceramika z pieca: I) osiem ułam ków z naczynia brunatnoszaraw ego o krótkim zaokrąglonym brzegu ( 0 18 cm). Powierzchnie szorstkie, w y­ gładzane wielokierunkowo z w ystępującym i ziarnam i tłucznia i spękaniam i. 13 S lavia A n tiąu a t. XXV

Przełom kruchy, wielobarwny, grubość ścianki 0,7 cm. D uża ilość domieszki, w ystępują wszystkie jej trz y rodzaje5. O btaczania b rak (ryc. 5, 3).

2) Dwa ułam ki brunatnoszarego naczynia z brzegiem krótkim , prostym

( 0 10 cm). Domieszka grubo- i średnioziarnista (dużo), przełom kruchy (ryc. 5, i). O

\

\

R y s. 4. L u b lin — C zw artek. R z u t poziom y i przekrój pionow y c h a ty n r 20; 1 — w spółczesna w arstw a rum ow iskow a, 2 — w arstw a k u ltu ­ row a w czesnośredniow ieczna (V III - X I I I w.), 3 — w ypełnisko c h a ty

n r 20, 4 — zarys b u d y n k u now ożytnego. R y s. R . Galej F ig. 4. L u b lin — C zw artek. P la n e t section verticale de la h u tte 20.

3) Dwa fragm enty z jasnobrunatnego naczynia o brzegu lekko odgiętym, zaokrąglonym ( 0 10 cm). Powierzchnie szorstkie, spękane. Domieszka grubo­ ziarnista, przełom kruchy, wielobarwny. Grubość ścianek 0,7 cm. O btaczania b rak (ryc. 5, 4).

4) T rzy fragm enty górnej części żółtoceglastego naczynia słaboprofilo- wanego ( 0 18 cm). Powierzchnie wyrównane, ślady ukośnego wygładzania.

5 P od ziału dom ieszki dokonano wg J . K r u p p e , Garncarstwo wąrszatoskie w wie­

kach X I V i X V , W rocław 1967, s. 69. Z a dom ieszkę d ro b n o zia rn istą uznano tłu c ze ń

i piasek z przew agą ziaren o średnicy do 0,5 m m , śred n io z ia rn istą — tłu czeń i piasek z p rzew agą ziaren o średnicy od 0,5 m m do 1 m m , g ru b o zia rn istą — o średnicy ziaren pow yżej 1 m m .

R yc. 5. L u b lin — Czw artek. C eram ika lepiona ręcznie, n ie o b taczan a z c h a ty n r 18. R ys. S. H oczyk-Siw kow a.

F ig. 5. L ublin — C zw artek. C éram ique façonnée à la m ain, non tournée, p ro v e n a n t de la h u tte 18

Domieszka drobno- i średnioziarnista. Grubość ścianki 0,6 cm. O btaczania brak (ryc. 5, 2).

5) F ragm ent dna ( 0 8,5 cm) z częścią ścianki bocznej. Barw a jasnobru- natnoszara. Powierzchnie szorstkie. Od spodu ślady po wykruszonej pod­ sypce. P łytkie, nieregularne zagłębienie pośrodku (ryc. 5, 5). Ceramika z wy- pełniska chaty: kilka m niejszych ułam ków o podobnych cechach.

Chata nr 20. N a granicy arów 7 i 11 w ystąpił od głębokości 1,40 m zarys prostokątnej chaty (3,10 m x 2 ,9 0 m) zorientowanej zgodnie z kierunkam i stron świata. W trzech rogach koliste ślady po słupach ( 0 od 30 cm do 35 cm). N a głębokości 1,90 m znajdowało się lekko przegłębione dno chaty. W y­

pełnisko stanow iła ziemia żółtoszara. K ilka luźnych kam ieni w otoczeniu węgielków i grudek polepy wyznaczało poziom najpew niej krótkotrw ałego paleniska pośrodku ch aty (ryc. 4, 2).

Z a w a r t o ś ć :

1) F rag m en t naczynia słaboprofilowanego, brunatnoszarego z brzegiem

zwężającym się, zaokrąglonym ( 0 19 cm). Domieszka drobno- i średnio- ziarnista. Powierzchnie szorstkie bez śladów obtaczania, w ew nętrzna z wielo­ kierunkowym wygładzaniem szm atką. Grubość ścianek 0,6 cm (ryc. 6, 1).

R yc. 6. L u b lin — Czw artek. C eram ika lepiona ręcznie nieo b taczan a z c h a ty n r 20. R ys. R . Galej

F ig. 6. L u b lin — C zw artek. C éram ique façonnée à la m ain, no n tournée, p ro v e n a n t de la h u tte 20

2) Płaskie dno o powierzchni ścianek bocznych jasnobrunatnej, nie­ równej, szorstkiej. B rak podsypki. W ew nątrz ślady dookolnego wyrównania. Domieszka grubo- i średnioziarnista, dużo. Przełom kruchy, 0 dn a 7,5 cm- 6,8 cm (ryc. 6, 2).

3) Dwa bardzo grube dn a (2,6 i 2,8 cm) z naczyń brunatnoszarych z pod­ staw ą wyodrębnioną, średnica pierwszego 8,5 cm - 9 cm, drugiego 9,5 cm. W ykonane zostały w sposób następujący: do w arstw y najniższej wyznacza­ jącej k ształt i wielkość d na grubości ok. 1 cm dolepiano wałek gliny stano­ wiący zaczątek ścianki bocznej, a następnie od wew nątrz w ykładano wszystko grubą, zwężającą się ku ściankom w arstw ą (ryc. 6, 3 i 4).

Chata nr 29 (K irkut — grodzisko). Ja sn o b ru n a tn a ziemia ze śladam i prze­ palenia i węgielkami z wypelniska ch aty pojaw iła się w części SW wykop u 12 n a głębokości 1,40 m. Po rozszerzeniu w ykopu odsłonięto n a głębokości 1,60 m całą chatę o zarysie prostok ątn y m (3,90 m x 4 ,4 0 m) zorientow aną ścianą dłuższą N E — SW. W rogu N W znajdowało się rumowisko pieca k a ­ miennego o podstaw ie podkowiastej, skierowanego w ylotem k u środkowi chaty. W ym iary podstaw y pieca wynosiły 1,16 m X l,2 0 m. Dwa duże ciosy kamienne (40 c m x 5 0 cm) ustaw ione pionowo stanow iły wlot do pieca i za­ czątki ścianek bocznych, który ch pozostałością były kam ienie n a obwodzie. Płaskie dno ch aty eksplorowano n a głębokość 1,80 m, było ono więc wkopane w calec ok. 40 cm.

R yc. 7. L u b lin — K ir k u t (grodzisko). L epiona ręcznie, n ie o b taczan a c e ra ­ m ik a z c h a ty n r 29. R y s. R . Galej

Fig. 7. L u b lin — K irk u t, (enceinte fortifiée). C éram ique faite à la m ain, n o n tournée, p ro v e n a n t de la h u tte 29

Z a w a r t o ś ć :

Ceramika z pieca: 1) fragm ent naczynia ciemnoszarego bez wyodrębnionego brzegu ( 0 1 3 -1 5 cm). Powierzchnie szorstkie z wychodzącą na wierzch domieszką. W przełomie niewielka ilość domieszki drobnoziarnistej, ścianki nierówne wygładzane wielokierunkowo wiechciem (ryc. 7, 4).

2) Niewielki ułam ek górnej części naczynia jasnobrunatnego, wtórnie przepalonego, z brzegiem ukośnie ściętym ( 0 17 cm). Bardzo duża ilość domieszki.

3) Osiem fragm entów z naczynia jasnobrunatnego o brzegu lekko od­ giętym , zaokrąglonym ( 0 17 cm). Pow ierzchnia szorstka, wygładzanie wew­ nętrzne wielokierunkowe, na zew nątrz przy brzegu poziome. O btaczania b rak. Domieszka drobnoziarnista. Grubość ścianck ok. 1 cm (ryc. 7, 3).

4) Dolna część naczynia grubościennego (1,2 cm), ceglastobrunatnego. Domieszka grubo- i średnioziarnista, wygładzanie wielokierunkowe, przełom dw ubarw ny, n a dnie odcisk nieregularny w ypełniony drobnoziarnistą pod­ sypką. Średnica dna 9,5 cm (ryc. 7, 1).

Z wypełniska i w arstw y kulturow ej:

5) F ragm enty górnej części naczynia brunatnoszarego, nieobtaczanego ( 0 17 cm). Mało domieszki drobnoziarnistej. Od w ew nątrz wygładzanie poziome. O tworek pod brzegiem 0 0,8 cm (ryc. 7, 5).

6) Siedem drobnych ułam ków ceramiki.

W warstw ie kulturow ej n ad ch atą n a głębokości 0,20 - 0,30 m znaleziono żelazną sprzączkę do pasa zakończoną z jednej strony odgiętym na zewnątrz rozwidleniem, z drugiej kuleczką (odpadła podczas eksploracji). Po stronie wewnętrznej znajduje się lekko rozklepany n it do przytrzym yw ania rze­ m ienia (ryc. 7, 2). W ym iary: długość 6,3 cm, najw iększa szerokość 1,5 cm, szerokość rozwidlonego zaczepu 1, 6 cm. Poza ty m z wypełniska chaty i w arstw ponad nią pochodzi kilka niedatu jących przedm iotów m etalowych.

Grwpa B y- 3 (chaty nr 5, 11, 16, 17, 19, 28 i palenisko nr 1)

B y -C h a ta nr 17. P ro sto k ątn a o w ym iarach 3,30 m x 2 ,3 0 m usytuow ana podobnie ja k chata n r 18. W ypełnisko stanow iła ziemia szarożółta. Zagłę­ biona była ok. 50 cm. P rzy dnie płaskim n a głębokości 1,55 m zarysowały się wyraźniej ślady po słupach w rogach NW , SE i pośrodku ściany S, (na­ rożnik N E zniszczony). N a głębokości 1,28 m o dkryto dno niewielkiego pieca

(80 cm X 56 cm) drążonego częściowo w lessowej ścianie dom ostwa (ryc. 3).

Rolę kopułki pełniło w ydłubane w ścianie zagłębienie uzupełnione od ze­ w n ątrz otw artym i od góry ściankam i bocznymi. Piec został zapewne zniszczony jeszcze w czasie użytkow ania ch aty (brak w arstw y rumowiskowej). Jego fu n k cje przejęło najpew niej n a krótko niewielkie palenisko odkryte wyżej, na głębokości 1,14 m.

Z a w a r t o ś ć :

Z w nętrza pieca: 1) dwa fragm enty o barw ie ceglastobrunatnej, z brzegiem ukośnie ściętym , obtaczanym ( 0 13 cm). W przełomie duża ilość domieszki grubo- i średnioziarnistej, grudki w a p n ia (?). Grubość ścianek 0,7 cm. (ryc. 8, 2).

Pozostałe fragm enty pochodzą z w ypełniska chaty.

2) Naczynie o profilu esowatym , z brzegiem zaokrąglonym , lekko od­

giętym ( 0 14 cm). Pow ierzchnia zew nętrzna jasnobru natn a, wyraźne ślady

R yc. 8. L ublin — C zw artek. C eram ika o b ta cz an a p rzykraw ędnie z c h a ty n r 16 (4 - 5) i z e h a ty n r 17 ( 1 - 3 ) . R y s. S. H oczyk-Siw kow a Fig. 8. L u b lin — C zw artek. C éram ique to u rn é e à b o rd , p ro v e n a n t de

po wygładzaniu pionowym sięgają do szyjki, wyżej obtaczanie. Po stronie wewnętrznej obtaczanie obejm uje tylko brzeg naczynia, niżej wygładzanie. Domieszka drobnoziarnista z ziarnam i grubego granitu. Dno płaskie bez podsypki (ryc. 8, 3).

3) G órna część naczynia o profilu esowatym , z brzegiem Ukośnie ściętym ,

obtaczanego (3 cm poniżej brzegu po stronie zewnętrznej), 0 19 cm. W y­ raźne wielokierunkowe wygładzanie sięga po stronie wewnętrznej do załomu szyjki, zewnętrznej do górnej p artii brzuśca. B arw a jasnobrunatna. Duża ilość domieszki grubo- i średnioziarnistej (ryc. 8, 1).

By — Chata nr 16. Eksplorow ano tylko jej narożnik N E, pozostała część obsunęła się ze skarpą wzgórza. P ro sto k ątna, zagłębiona ok. 50 cm. W rogu N E eksplorowano od głębokości 1,10 m pozostałości pieca o podstawie prosto­ kątn ej zbudowanego z gliny przemieszanej z ciętą traw ą. W nętrze pieca podkow iaste (63 c m x 3 0 cm). K ą t nachylenia ścianki bocznej do dna wska­ zuje, że wysokość pieca nie przekraczała raczej 50 cm. Płaskie dno chaty n a głębokości 1,30 m odgraniczała od calca cienka w arstw a spalenizny.

Z a w a r t o ś ć :

1) G órna część naczynia o profilu esow atym z brzegiem ukośnie ściętym , obtaczanym ( 0 20 cm). B arw a w ypału nierówna, brzeg ciem nobrunatny, niżej jasnożółte. Dużo domieszki średnioziarnistej (ryc. 8, 4).

2) F ragm ent płaskiego dna ( 0 8 cm) z podsypką pośrodku. Domieszka średnioziarnista (ryc. 8, 5).

3) U łam ek dna płaskiego z widocznymi szczegółami wykonania. Zew­ nętrzn a strona ścianki bocznej starannie wygładzona. Domieszka średnio­ ziarnista.

By — Palenisko gliniane nr 1. Znajdowało się poniżej poziomu chaty n r 19,

a ponad chatą n r 18. Pośrodku lekko zagłębione, o kształcie owalnym (1,10 m X

0,80 m) wylepione było z gliny dobrze w ypalanej. W okół paleniska leżała znaczna ilość popiołu, węgli i fragm enty ceramiki.

Z a w a r t o ś ć :

1) F rag m en t naczynia esowatego z brzegiem ukośnie ściętym , obtaczanym ( 0 22 cm). Domieszka gruboziarnista. Brzeg zdobiony nacięciami (ryc. 9, 1).

2) 14 ułam ków ceramiki: dwa brzegi, jeden ukośnie ścięty obtaczany, drugi z naczynia lepionego ręcznie bez obtaczania (ryc. 9, 2). Jeden fragm ent części przydennej z naczynia lepionego ręcznie o bardzo grubym dnie. N a uwagę zasługuje fragm ent jasnożółty, lepiony z grubych wałeczków, zdo­ biony ukośnym i nakłuciam i grzebienia.

B 2 — Chata nr 28. Zajm owała południow ą część w ykopu II. We wschodniej części zarysu odkryto piec kam ienny zbudow any „na sucho” z dużych k a­ m ieni n a obwodzie i wyłożony w ew nątrz drobniejszym i. N a głębokości 1,60 m eksplorację zakończono pozostaw iając obiekt do całkowitego odkrycia.

R yc. 9. L ublin — Czw artek. C eram ika o b ta cz an a górą z p aleniska n r 1 (1 - 3) i z c h a ty n r 11 (4 - 6). R ys. S. H oczyk-Siw kow a

Fig. 9. L ublin — C zw artek. C éram ique to u rn é e au to u r d an s la p a rtie supérieure, p ro v e n a n t d u foyer N° 1 (1 - 3) e t de la h u tte 11 ( 4 - 6 )

Z a w a r t o ś ć :

1. Górna część naczynia ciemnoszarego ( 0 28 cm) o brzegu ukośnie ściętym, obtaczanego, z p łytk im zagłębieniem na pokrywę. Bardzo dużo domieszki gruboziarnistej, przełom kruchy. Pow ierzchnia zew nętrzna s ta ­ rannie zagładzona, obtaczanie sięga 5 cm poniżej kraw ędzi brzegu (ryc. 10, 1). 2) F ragm enty naczynia grubościennego, jasnożółtego o brzegu zaokrąglo­ nym , obtaczanym . Domieszka grubo- i średnioziarnista. W przełomie w y­ raźne ślady zlepiania grubych, słabo spłaszczonych wałków gliny (ryc. 10,3). 3) F ragm enty naczynia o powierzchni zewnętrznej żółtej, wielokierunkowo wygładzanej i wewnętrznej ciemnoszarej niedbale wyrównanej (ryc. 10, 4 i 5).

W odległości 1,10 m od chaty, w niewielkim zagłębieniu o dkryto skupisko ceramiki należące zapewne do zespołu chaty:

R yc. 10. L u b lin — C zw artek. C eram ika o b ta cz an a z c h a ty n r 28. R ys. S. H oczyk-Siw kow a

F ig. 10. L u b lin — C zw artek. C éram ique to u rn ée p ro v e n a n t de la h u tte 28.

4) Naczynie lepione ręcznie, bez obtaczania przykrawędnego, wykonane n a kole (odcisk osi n a dnie). Pow ierzchnia zew nętrzna brunatnoszara, nie­ równa, chropow ata, ze śladam i wielokierunkowego wygładzania. Duża ilość domieszki grubo- i średnioziarnistej. W ysokość naczynia 24 - 25 cm, średnica wylewu —- 22,5 cm (ryc. 11, 1).

5) W ty m sam ym miejscu znajdow ał się fragm ent naczynia o identycznej formie i cechach w ykonania (ryc. 11, 2).

B ;i — Chata nr 19. Nie był to najpew niej budynek półziemiankowy, zarys ch aty był słabo czytelny. W ystąpił n a głębokości 1,15 m w części południowej arów 11 i 12 jako ciem noszara plam a usytuow ana osią dłuższą N E — SW, zbliżona kształtem do p ro sto k ąta (4,60 m x 3 ,6 0 m) o trzech zaokrąglonych rogach. W czw artym (E) ziemia, mimo szarych plam i przepalonego podłoża,

i 2 /

B yc. 11. L ublin — Czw artek. C eram ika ze skupiska obok c h a ty n r 28. R y s. S. R oczyk-Siw kow a Fig. 11. L u b lin — Czw artek. C éram ique tro u v ée auprès de la h u tte 28

C h ro n o lo g ia ce ra m ik i w cz e s no śr e dn io w ie cz n e j 2 0 3

zbliżona była barw ą do calca. Ślad po słupie wskazywałby jednak na jego związek z chatą. Ziemia czarna z dużą ilością węgli, kawałków spalonego

drzew a wyznaczała pośrodku zarysu poziom paleniska (1,60 m 1,40 m).

Stąd też pochodzi większość fragm entów ceramiki, część z nich dało się skleić.

Z a w a r t o ś ć :

1) Naczynie o profilu esow atym z brzegiem ukośnie ściętym ( 0 22 cm).

Powierzchnia zew nętrzna ciemnoszara górą, niżej z jaśniejszym i plam ami.

R yc. 12. L u b lin — C zw artek. C eram ika górą o b ta cz an a z c h a ty n r 19. R y s. S. H oczyk-Siw kow a

F ig. 12. L u b lin — C zw artek. C éram ique to u rn é e d an s la p a rtie supérieure, p ro v e n a n t de la h u tte 19.

W ygładzanie wielokierunkowe sięga do brzuśca, wyżej aż do brzegu obta- czanie. Domieszka grubo- i średnioziarnista. Dno płaskie ( 0 11 cm), na podsypce (ryc. 12, 1).

2) 32 ułam ki z naczyń o identycznym ukształtow aniu górnych partii,

barwie i obróbce powierzchni (wygładzanie aż do wyświecenia na brzuścu, wyżej obtaczanie). Domieszka grubo- i średnioziarnista (ryc. 12, 2 - 5 ) .

B 3 — Chata nr 5G. Półziemiankowa, o zarysie prostokątnym (4 m x 3,40 m). W rogu N E chaty odkryto duże palenisko o kształcie 1/4 koła — k ą t p ro sty znajdował się w narożu, wzdłuż ściany N mierzyło ono 1 m , a ściany E — l,6 0m . Od środka ch aty palenisko było zniszczone. N a dnie wypełniska uchwycono ślady po 4 slupach. T rzy z nich usytuow ane były wzdłuż ściany S, jeden w rogu WS ( 0 30 m), drugi pośrodku ściany S ( 0 58 cm), trzeci w rogu SE ( 0 52 cm). Słup czw arty znajdow ał się pośrodku ściany E ( 0 1 0 - 2 0 cm).

Z a w a r t o ś ć :

1) F ragm ent naczynia o profilu esowatym , z brzegiem ukośnie ściętym , obtaczanym ( 0 28 cm). Barwa w górnej części brunatnoszara, niżej jasno- b runatn a. N a brzuścu wyświecenie, niżej wygładzenie. O rnam ent linii prostych. Domieszka średnioziarnista (ryc. 13, 1).

2) F ragm ent brzegu naczynia jasnobrunatnego ( 0 30 cm), ukośnie ścię­ tego. Bardzo dokładne obtaczanie zewnętrznej powierzchni szyjki, wgłębienie na pokrywę. Domieszka średnioziarnista (ryc. 13, 2)!

3) Dno płaskie bez podsypki ( 0 1 0 cm) z widocznymi odciskami słomy i od­ cinania. B arw a jasnoszarą. Od wew nątrz koliste ślady po w ygładzaniu i za­ lepianiu wgłębienia (ryc. 13, 4).

4) U łam ek dna płaskiego na podsypce gruboziarnistej, identycznej z do ­ mieszką w przełomie ( 0 9 cm), (ryc. 13, 3).

5) U łam ki naczynia jasnobrunatnego o zwężającym się zaokrąglonym brzegu ( 0 20 cm). Domieszka drobnoziarnista z grubym i ziarnam i (ryc. 13, 5).

6) Pięć ułam ków den płaskich bez podsypki, 3 z „pierścieniem ” dookolnym. 7) 25 fragm entów ze środkowych p a rtii naczyń: 8 o barwie jasnobrunatnej, pozostałe szare. Brzegi naczyń reprezentow ane są przez: ukośnie ścięte (ryc. 13, 6) i „facetow any” — podwójnie ścięty. Z ornam entem falistym — 1 egzem plarz, pozostałe nie zdobione.

B 3 — Chata nr 11. Część SW chaty została odsłonięta w rogu N W wykopu. Długość zachowanego wypełniska w kierunku S wynosiła 1,40 m, szerokość 1 m (od wschodu zostało zniszczone przez budynek n r 12). B yła to ch ata pół­ ziemiankowa, zagłębiona, ok. 60 cm. N a dnie chaty, przy ścianie W w ystąpiło zgrupowanie łupanych, niewielkich kam ieni otoczonych dużą ilością spa­ lenizny.

6 Opis budynków n r 3, 5, 0, 11 i 14 wg. M. M ł y n a r s k i e j K a l e t y n , op. cit., s. 98 -- 114.

R yc. 13. L u b lin — C zw artek. C eram ika górą o b ta cz an a z c h a ty n r 5. R y s. S. H oczyk-Siw kow a

F ig. 13. L ublin — C zw artek. C éram ique to u rn ee d an s la p a rtie supérieure, p ro v e n a n t de la h u tte 5

Z a w a r t o ś ć :

1) T rzy fragm enty den płaskich bez podsypki, jeden z domieszką grubo' ziarnistą, w pozostałych średnioziarnista (ryc. 9, 4).

2) N astępn y fragm ent dna z pierścieniem dookolnym szerokości 0,6 cm. B arw a brim atnoszara, domieszka gruboziarnista.

3) 13 fragm entów o barw ie jasnoszarej. Powierzchnie szorstkie ze śladami wielokierunkowego wygładzania. Przełom kruchy. Domieszka grubo- i średnio- ziarnista. B rak ornam entacji (ryc. 9, 5 i 6).

4) 40 drobnych ułam ków o cechach w ykonania ja k wyżej. N a uwagę zasługuje brak ornam entacji, staranne wygładzanie (obtaczanie?). Barw a od jasnobrunatnej do szarawej, domieszka grubo- i średnioziarnista.

Grupa C {chaty nr 3, 6, 14)

Chata nr 3. Zarys ch aty pro sto k ątn y (3,50 m x 3 ,6 0 m). Miąższość wy- pełniska wynosiła 80 - 90 cm, sięgało ono do głębokości 1,30 - 1,40 m. Skła­ dało się z jasnobrunatnej ziemi z dom ieszką węgli drzewnych. Ślady słupów w ystąpiły przy ścianie N bliżej narożnika N E ( 0 0,45 m) i naprzeciwko, przy ścianie S ( 0 30 cm).

Z a w a r t o ś ć :

1) 16 ułam ków z naczynia brunatnego, średniościennego ( 0 24 cm). Do­ mieszka drobno- i średnioziarnista, mało. Obtaczanie widoczne jest po stronie wewnętrznej i zewnętrznej, sięga poniżej szyjki, niżej ornam ent dw ukrotnie powtórzonych linii falistych rozdzielonych liniami poziomymi, od dołu ograni­

czony żłobkami (ryc. 14, 1).

2) trz y mniejsze ułam ki den płaskich o podobnej barwie i struk turze surowca.

3) ułam ek dna płaskiego bez podsypki ze śladam i po podważaniu. Barwa jasnobrunatna, domieszka drobno i średnioziarnista, mało (ryc. 14, 2).

4) 24 fragm enty brunatnoszarego naczynia ze śladam i wtórnego prze­ palenia. Domieszka średnioziarnista. Oprócz linii falistych i prostych listwa plastyczna zdobiona ukośnym i odciskam i grzebyka (ryc. 14, 5).

5) 3 przybrzeżne części naczyń, wszystkie z mocno odgiętym , ściętym pionowo lub ukośnie brzegiem, obtaczane (ryc. 14, 3 i 4).

Chata nr 6. P ro stokątna (3,40 m x 3,60 m), zagłębiona od 30 do 70 cm. Przy ścianie SE na głębokości 1,15 m w ystąpiło niewielkie skupisko łupanych kamieni średniej wielkości. B yły one ułożone dość luźno i nosiły ślady prze­ palenia (palenisko?). Oprócz tego w narożniku S budynku znajdowało się skupisko 7 dużych kam ieni, ułożonych obok siebie i jeden na drugim , częściowo przepalonych (zniszczony piec kam ienny?). Wzdłuż ściany SW występowało zagłębienie (10 cm) o zarysie wydłużonego prostokąta, a na jego skraju znajdo­ wał się ślad po słupie ( 0 26 cm).

Z a w a r t o ś ć :

1) F ragm ent górnej części naczynia żółtoróżowego, starannie obtoczonego o brzegu ukośnie ściętym ( 0 34 cm) zdobionym od w ew nątrz. Domieszka średnioziarnista (ryc. 15, 1).

K yc. 14. L u b lin — C zw artek. C eram ika o b ta cz an a , o rn am en to w an a z c h a ty n r 3. R y s. S. H oczyk-Siw kow a

F ig. 14. L u b lin — C zw artek. C éram ique to u rn ée e t ornem entée, p ro v e n a n t cle la h u tte 3

2) F ragm ent dużego naczynia ( 0 30 cm), jasnobrunatnego. Oprócz obtaczania widoczne są po stronie wew nętrznej ślady po odginaniu ukośnie ściętego brzegu. O rnam ent linii p rostych i falistych n a brzuścu oraz ukośnych nacięć na brzegu. Domieszka drobno- i średnioziarnista (ryc. 15, 2).

3) U łam ek górnej części naczynia brunatnoszarego, obtaczanego, o brzegu ukośnie ściętym ( 0 18 cm). Pow ierzchnia mocno spękana w wyniku wtórnego przepalenia. Domieszka średnio- i gruboziarnista (ryc. 15, 3).

R yc. 15. L ublin — C zw artek. C eram ika o b ta cz an a o rn am e n to w an a z c h a ­ t y n r 6. R ys. S. H oczyk-Siw kow a

Fig. 15. L u b lin — C zw artek. C éram ique to u rn ée e t ornem entée, p ro v en a n t de la h u tte 6

4) Fragm ent naczynia ciemnoszarego, obtaczanego ( 0 16 cm). Dom ieszka drobnoziarnista. O rnam ent grzebykow ych linii falistych i pro stych (ryc. 15, 4).

5) U łam ek ciemnoszarego brzegu zaokrąglonego, nieobtaczanego. P o ­ wierzchnia spękana od drobin tłucznia gruboziarnistego, przełom kruchy. Od dołu widoczne miejsce zlepienia wałeczków (ryc. 15, 5).

6) 96 ułam ków ceramiki: z den płaskich bez podsypki 3, z podsypką 1. Jasn o b ru n atn y ch 47, czerwonawych 3, pozostałe brunatnoszare. Z naczyń grubościennych pochodzi 9 fragm entów , pozostałe z średniościennych. Z orn a­ m entem falistym 25, żłobków rylcowych 2. Domieszka przeważnie grubo- i średnioziarnista. L epionych ręcznie bez obtaczania 3.

Chata nr 14. P ro sto k ątn a (3,90 m x 3,60 ni). Trzem a narożnikam i wkopana była w sąsiednie budynki (nr: 3, 6 i 5). W części SE wypełniska, blisko po­ łudniowego naroża b udynku w ystąpiło n a głębokości 1,58 - 1,63 m palenisko ułożone z kam ieni różnej wielkości, otoczaków i łupków o zarysie owalnym — (1,40 m x 0 ,8 0 m). B udynek w kopany był w podłoże ok. 0,70 m - 0,80 m. W ew nątrz ch aty wzdłuż ścian zarysował się stopień utw orzony w calcowej glinie szerokości 0,30 m, k tó ry znajdow ał się ok. 30 cm powyżej dn a wypełniska.

/ / ' i

R y c. 16. L ublin — C zw artek. C eram ika o b taczan a, o rn am e n to w an a z c h a ­ t y n r 14. R y s. S. H oczyk-Siw kow a

F ig. 16. L u b lin — C zw artek. C éram ique to u rn ée e t o rnem entée, p ro v en a n t de la hutte 14

Z a w a r t o ś ć :

1) U łam ek dna jasnobrunatnego, płaskiego bez podsypki. Ślady pod­ ważania układające się w jodełkę n a spodzie dna. Domieszka średnioziar- nista, mało (ryc. 16, 2).

2) N astępny fragm ent dna płaskiego na podsypce ( 0 9 cm). Barw a brunatna, powierzchnie ze spękaniam i. Domieszka gruboziarnista, przełom kruchy (ryc. 16, 4).

3) Sześć fragm entów z naczynia grubościennego ( 0 30 cm). Domieszka średnioziarnista. W ygładzanie pionowe powierzchni wewnętrznej aż do za­ łomu szyjki. Brzeg ścięty pionowo, zdobiony nacięciami. Otworek do zawie­ szania tuż pod załomem (ryc. 17, 1).

4) Jedenaście fragm entów ze śladam i w tórnego lekkiego przepalenia. Barw a szarawa. Głęboko ry ty w wilgotnej glinie ornam ent żłobków grze­ bykowych prostych i falistych, niżej rylcowych (podobne w ystąpiły w chacie n r 6!).

5) Dolna część naczynia jasnobrunatnego. Dno prawie płaskie ( 0 10 cm), n a podsypce. Powierzchnie ścianek ze śladam i pionowego wygładzania i dro­ binam i tłucznia gruboziarnistego. O rnam ent płytkich, ledwo widocznych żłobków (ryc. 16, 3).

0 ₁ 2 4 cm

R yc. 17. L ublin — C zw artek. C eram ika o b ta c z a n a o rn am en to w an a z c h a ty n r 14. R y s. R . Galej

6) Górna część naczynia ( 0 23 cm) zdobionego na brzegu. Domieszka gruboziarnista, barw a w ypału b ru n atn a (ryc. 16, 1).

7) 96 m niejszych ułomków ceramiki, z naczyń grubościennych 6, po­ zostałe z średniościennych. Ja sn o b ru n atn y ch 67, pozostałe szarobrunatne; z ornam entem falistym 52, żłobków rylcowych 8, domieszka przeważnie średnioziarnista.

A N A L IZ A M A T E R IA Ł U

Grupa A . W n ajstarszym stratygraficznie zespole ceramiki lepionej ręcznie, nie obtaczanej z ch aty n r 18 m ożna wyróżnić dwa ty p y naczyń:

1) naczynia o słabo w ykształconym profilu esowatym . Największa wy- dętość brzuśca znajduje się w połowie lub n a 2/3 wysokości (ryc. 5, 1 i 2),

2) naczynia jajow ate o zwężonym wylocie, z brzegiem krótkim prostym lub odgiętym (ryc. 5, 3 i 4).

Technika w ykonania naczyń nie w ykazuje większych różnic zarówno co do form owania, ja k i co do składu m asy ceramicznej. Do gliny żelazistej dodawano tłuczeń (pokruszony granit) przeważnie grubo- i średnioziarnisty, rzadziej drobnoziarnisty. Oba składniki nie były ze sobą dokładnie wymie­ szane, co w przeważającej liczbie naczyń dawało przełom kruchy. Ścianki naczyń formowane były ze spłaszczonych taśm gliny rozciągniętych od 3,5 do 4,5 cm. Grubość ich w aha się od 0,6 cm do 0,8 cm. J e s t to więc ceram ika zbli­ żona do cienkościennej. N a powierzchni zewnętrznej i w ew nętrznej, poza śladam i wyrów nyw ania ręką, widoczne są też smużki po wygładzaniu wiech­ ciem. Nie wpływało to specjalnie n a stan powierzchni, które są z reguły szor­ stkie, chropowate, często z wychodzącymi n a wierzch drobinam i tłucznia. B arw a w ypału naczyń nierównom ierna, przeważnie brunatnoszara. Jedno z zachowanych den jest płaskie, lekko k u środkowi wgłębione (0,3 cm) z pod­ sypką. Analogiczne cechy w ystępow ały w m ateriale z chaty n r 20 n a Czwartku i n r 29 n a K irkucie. F ragm en t górnej części naczynia z chaty n r 20 zaliczyć należy do ty p u pierwszego (ryc. 6, 1). Surowiec, sposób obróbki powierzchni, barw a nie w ykazują specjalnych różnic. Zw racają uwagę jedynie bardzo grube dna. Ceramika z ch aty n r 29 jest bardziej zróżnicowana. Domieszka wyłącznie drobnoziarnista dodaw ana w mniejszej ilości w ystępuje często. Oprócz naczyń ty p u 1 i 2 reprezentow ane jest naczynie jajow ate o brzegu nachylonym do środka (ryc. 7, 4).

Zdecydowaną przewagę w grupie A m ają naczynia o 0 brzegów 17 cm - 19 cm.

Grupa B. W spólną cechą naczyń zaliczonych do grupy B jest obtaczanie. Ze względu n a stopień obtaczania wyróżniono grupy: B x, B 2, B 3.

J a k o przewodnie dla grupy B x tra k tu je m y m ateriały z chaty n r 17, po­ nieważ z pozostałych obiektów są one nieliczne. W ystępow ały tu ta j wyłącznie naczynia o profilu esow atym z kraw ędzią ukośnie ściętą lub zaokrągloną.

Ewentualnego powiązania pod względem form y z typem pierwszym z grupy A można się dopatryw ać w naczyniu 2 (ryc. 8), a z typem drugim w naczyniach

1, 3 i 4 (ryc. 8).

Duża ilość domieszki grubo- i średnioziarnistej widoczna jest w naczyniach 1 i 2 (ryc. 8), natom iast w naczyniu 3 dom ieszka jest drobnoziarnista. Ślady wygładzania wiechciem sięgały we w szystkich egzem plarzach do szyjki lub nieco poniżej po stronie zewnętrznej, w ew nątrz do odgięcia brzegu. Poziome smużki po obtaczaniu obejm ują brzeg i szyjkę (od 3 cm do 5 cm, mierząc od krawędzi brzegu). Grubość ścianek w aha się od 0,6 cm do 0,9 cm, nie jest to więc podobnie ja k w grupie A ceram ika grubościenna. 0 brzegów: 13,

14, 20, 22 cm.

Grupa B 2 (ceramika z chaty n r 28 i obok niej). Je d n a z cech (obtaczanie) pozwala włączyć ją w ram y grupy B, n atom iast inne cechy i b rak powiązania z ciągiem stratygraficznym skłaniają do podkreślenia jej odrębności w stosunku do pozostałych m ateriałów . W ystępowały tu ta j dwa ty p y naczyń: 1) o profilu esowatym z krawędzią ukośnie ściętą, 2) szerokootworowe „w orkow ate” , z brzegiem zaokrąglonym (ryc. 11, 1 i 2).

Naczynia obu typów w ykonano ze słabo spłaszczonych wałków gliny, co dało w konsekwencji ściankę dosyć mocną, grubą (1 cm i powyżej). Przełom spoisty z widocznymi śladam i zlepień. Ścianki wygładzane niekiedy aż do wyświecenia, b rak domieszki na powierzchni, mimo że dodawano ją w dużych ilościach. W ielokierunkowe wygładzanie sięgało do szyjki (ryc. 10, 1) lub do brzegu (ryc. 10, 2). J e s t tu więc ceram ika obtaczana i nieobtaczana. B arw a wypału spotykana rzadko — jasnożółta, rzadziej w ystępuje barw a b ru n atn a lub ciemnoszara (ryc. 10, 7). Przew ażają naczynia duże ( 0 22 cm, 26 cm, 28 cm).

Grupa B 3. M ateriały przewodnie pochodzą z wypełniska chaty n r 19. W ystępują tu ta j wyłącznie smukłe naczynia o profilu esowatym z brzegiem ukośnie ściętym, obtaczane do największej wydętości brzuśca w 3/4 wyso­ kości. Glina przeważnie z domieszką średnioziarnistą. Przełom spoisty, sko­ rup y odznaczają się swoistą twardością, przeciętna grubość ścianek od 0,8 cm do 1 cm.

Podobne cechy w zakresie surowca, w ykonania, obróbki powierzchni i wypału wykazuje ceram ika z ch aty n r 5 (por. str. 205). N a uwagę zasługuje fragm ent naczynia zdobionego dookolnymi żłobkami w ykonanym i grze­ bieniem garncarskim (ryc. 13, J). Oprócz den płaskich w ystępują w tej grupie dna z pierścieniem dookolnym wykonane na podkładce. 0 brzegów naczyń wynosi: 19, 20, 2 x 2 2 , 28 i 30 cm.

Grupa C. M ateriały zaliczone do tej grupy pochodzą z najpóźniejszego stratygraficznie budynku n r 14 oraz z chat 3 i 6, które, mimo że należą do niższego horyzontu zabudowy, zaw ierają ceramikę o ty ch sam ych cechach.

z brzegiem ukośnie ściętym , ornam entow ane bogato pasm am i linii falistych i prostych. Domieszka gruboziarnista w większych ilościach stosowana jest rzadziej i używano jej przeważnie do w ykonania naczyń dużych. Około 96% fragm entów ceramiki zawiera średnią ilość domieszki średnioziarnistej. Prze­ łom naczyń w ykazuje znaczną spoistość, do w yjątków należą skorupy z k ru ­ chym, łam iącym się wnętrzem . D na płaskie n a podsypce łub bez niej w y­ stępu ją obok den wklęsłych łub z pierścieniem dookolnym (ryc. 16). Ścianki boczne budowane są z taśm od 1 cm do 3 cm, bardziej rozciągnięty cli w dol­ nych p artiach naczyń. Uformowanie brzuśca i partii przybrzeżnych wskazuje n a znaczny stopień opanowania um iejętności garncarskich. Zachowane ślady palców po stronie wewnętrznej (ryc. 15, 2) układające się w równych odstę­ pach na linii prostej w skazują n a zdecydowane, oszczędne w ruchach przepro­ wadzenie zabiegu odginania wylewu. Pow ierzchnia w ew nętrzna wygładzana była szm atką przeważnie aż do załomu brzuśca, zew nętrzna w p artii przyden- nej. Dobrze widoczne ślady obtaczania obejm ują górną część naczyń, niżej są one za ta rte przez ornam ent, k tó ry zajm uje praw ie zawsze brzusiec sięgając niekiedy do p artii przydennej. Motyw linii falistych i prostych występuje w różnych kom binacjach: linie faliste w obram ow aniu linii prostych kilka­ krotnie powtórzone, linie faliste nałożone na tło linii prostych itp. Żłobki poziome w ystępują jako uzupełnienie powyższego ornam entu. 0 brzegów: 14 cm, 18 cm, 21 cm, 23 cm, 25 cm, 30 cm, 38 cm. Barw a Ayypału żółtawa, szarobrunatna lub b ru natna.

Różnice pom iędzy wydzielonymi grupam i są odbiciem przem ian zacho­ dzących w rozwoju ceramiki lubelskiej. W ynikają one m iędzy innym i z od­ m iennych form organizacji produkcji. Sposób przygotow ania m asy ceramicz­ nej, np. w grupie A, wskazuje n a raczej słabe opanowanie niezbędnych um ie­ jętności w arsztatow ych. P rzy słabszym' wypale dawało to w efekcie naczynia kruche, o niskiej wytrzym ałości. Pew ną nieporadność odczytać m ożna w przy­ gotowaniu surowca, w ykonaniu naczyń, obróbce powierzchni czy wypale. W rezultacie pow stały p ro d u k ty zróżnicowane o niezbyt wysokim poziomie ■wykonania. W grupie A m am y też stosunkowo większą ilość form aniżeli w późniejszych. O ile zróżnicowanie form y wiązać się mogło z tradycjam i obowiązującymi wytwórcę, o tyle niska jakość ceramiki określa jego kwalifi­ kacje zawodowe. P rzy jąć też można, że zapotrzebow anie n a naczynia zaspo­ kajane było w ram ach możliwości własnych mieszkańców jednego lub kilku domostw. Tym tłum aczyć należy różnice w ystępujące w ceramice poszczegól­ nych budynków należących do tej samej fazy. Przykładem służyć może cera­ m ika z ch a ty n r 28, zaliczona już do B 2. We w szystkich fragm entach stw ier­ dzono ten sam sposób przygotow ania m asy ceramicznej, w ykonania i obróbki powierzchni. Powyższe cechy i pow tarzający się k ształt naczyń wskazują, że wyszły one z rąk tego samego w ytw órcy stosującego już technikę obtaczania. Bardzo ciekawym przykładem jest naczynie (ryc. 11, 1) z odciskiem osi na dnie wykonane niewątpliwie przy użyciu kola garncarskiego. N atom iast ani n a powierzchni naczynia, ani przy brzegu nie stwierdzono śladów po

obta-czaniu. Można przyjąć, że n a w stępnym etapie zastosowania koła garncarskie­ go obtaczanie nie było regułą. U łatw iało ono niewątpliwie budowę naczynia, nie spełniało jednak swojej roli w form owaniu powierzchni ścianek i brzegu. B rak obtaczania w naczyniu w ykonanym n a kole nasuw a pewne uwagi co do naczyń lepionych ręcznie, nie obtaczanych. Z obserwacji niewielkiej liczby den nie można wyciągać dostatecznie uzasadnionych wniosków. Przeważnie są to dna płaskie, nie zdradzające żadnych szczegółów technicznych. W jed­ nym przypadku (ryc. 7, 1) widoczny jest praw ie sym etrycznie umieszczony odcisk nieregularny. W głębienie to, w przeciwieństwie do gładkiej powierzchni, nosi ślady wykruszonej drobnoziarnistej podsypki, nie powstało więc w spo­ sób przypadkow y, a jest raczej odbiciem celowego zabiegu, w tej chwili jeszcze niezrozumiałego. Również lekko wklęsłe dna w ystępujące w grupie A m ogą wskazywać na stosowanie specjalnej podkładki podobnie jak to działo się później.

W grupie B zarysowały się nowe tendencje, które z większą wyrazistością w ystąpią dopiero w grupie C. W ceramice z chaty n r 17 pojaw ia się obtaczanie przykraw ędne naczyń o profilu esowatym i brzegu ściętym. J e s t to tyj) n a ­ czynia, k tó ry w następnych grupach dom inuje na zasadzie wyłączności. Czy nawiązuje on bezpośrednio do form wcześniejszych? Pojawienie się techniki obtaczania w sposób jednoznaczny musiało wpłynąć na ukształtow anie się górnych p artii naczynia doprow adzając do w ykształcenia się „klasycznego” profilu esowatego występującego wcześniej w różnych w ariantach g ru py A.

Ceramika grupy B zdradza wiele znam ion przejściowości od etap u ceramiki lepionej ręcznie do obtaczanej w znacznym stopniu. W dalszym ciągu u trz y ­ m uje się pewna różnorodność w stosowaniu domieszki, przełom większości fragm entów świadczy jednak o znacznie staranniejszym przygotow aniu m asy ceramicznej i wypale. Cechy postępującego rozwoju w ykazuje ceram ika gru­ p y B 3. Obtaczanie traci swoją przypadkow ość i staje się zabiegiem celowym, system atycznie stosowanym . Zwiększono intensywność obtaczania i jego zasięg. Zostaje ujednolicony sposób wykończenia brzegu naczynia, u stalają się p ro ­ porcje w dodawaniu domieszki i jej gatu nek oraz przeciętna grubość ścianek. Typem przewodnim staje się naczynie o profilu esowatym . Ceramiki lepionej ręcznie w zespole chaty n r 19 nie stwierdzono, w chacie n r 5 (należącej do tego samego poziomu) reprezentow ana jest tylko przez jeden fragm ent. Nie jest to chyba przypadkowe i przem aw ia za zdecydow anym w yparciem ceramiki le­ pionej ręcznie przez obtaczaną. Sposobem przygotow ania surowca, wypałem , uformowaniem profilu ceram ika ta nawiązuje zdecydowanie do grupy C i jedynie sytuacja stratygraficzna wskazuje, że nie są one równoczesne.

W grupie C naczynia o profilu esow atym stały się form ą wyłączną. Do p e r­ fekcji została doprowadzona ornam entacja w ym agająca znacznej precyzji. U stala się w granicach pewnej zmienności skład m asy ceramicznej i sposób jej przygotowania. Obtaczanie w ówczesnych w arunkach w arsztatow ych zos­ tało najpewniej w ykorzystane do m aksim um , mimo że nie objęło jeszcze całej powierzchni naczynia. Ceramika tej grupy może świadczyć o pewnej

standardowości produkcji. P rzyjąć można, że wykorzystanie kola o szybszej rotacji znalazło odbicie w ilości i jakości wytworzonego produktu. Trudno tylko na podstaw ie m ateriałów archeologicznych wysuwać wiążące przypusz­ czenia na te m a t konstrukcji koła. Jednakże zupełne pom ijanie ty ch zagad­ nień w ydaje się również niewłaściwe. N ależy zwrócić uwagę, że na dnach n a ­ czyń grupy C, mimo znacznej liczby przejrzanych egzemplarzy, nie w ystąpił ani razu odcisk osi koła. D na są albo płaskie z podsypką tłucznia, albo wklęsłe po nakładce przymocowanej do tarczy. Gdyby w dalszym ciągu stosowano wcześniejszy ty p koła przypuszczać można, że i w tej grupie zachowałyby się odciski osi. Skoro ich nie ma, najpewniej pierw otna konstrukcja została udos­ konalona. Niewykluczone, że na ten okres przypada przyjęcie koła sponowego n a osi nieruchom ej, umożliwiającego szybszą ro ta c ję 7. C harakterystyczny dla tej grupy ornam ent pochodzenia południowego może wskazywać kierunek rozprzestrzeniania się tej innowacji technicznej8. Posługiwanie się kołem o szybszych obrotach wymagało wyższych kwalifikacji, aniżeli w w arunkach wytwórczości domowej. W szystko wskazuje na to, że ceram ika grupy C pow stała w w arsztatach rzemieślniczych. Organizacja produkcji (rzemieślnicy sezonowi czy stali) zależała najpew niej od wielkości danego skupiska osad­ niczego.

Prześledzenie przem ian, jakim podlegała ceramika lubelska, pozwoliło n a wyodrębnienie trzech kolejnych etapów rozwojowych. Poprawne ich usze­ regowanie umożliwiła sytuacja stratygraficzna. Pierwszy — udokum ento­ w any jest ceram iką lepioną ręcznie, drugi — ceram iką przykraw ędnie i górą obtaczaną, trzeci — ceram iką obtaczaną n a znacznej powierzchni, starannie w ykonaną i ornam entow aną. Należałoby się zastanowić, czy m am y tu ta j do czynienia z szeregiem rozwojowym, ewolucyjnym , czy też powyższy układ nie w ykazuje powiązań genetycznych. N iektóre cechy wspólne dla wszystkich grup (A, B, C) np. ten sam rodzaj gliny i domieszki schudzającej wynikać mogły z w ykorzystyw ania surowców pozostających w zasięgu działalności gospodarczej mieszkańców. Cechy drugorzędne: obróbka powierzchni za po­ mocą w ygładzania szm atką lub wiechciem utrzym ująca się we w szystkich grupach, sposób budow y dna czy kon ty nu acja form zdają się wskazywać na przekazyw anie niektórych trad y cji w ykonania. U derza również jednolitość in­ nych elementów kulturow ych, np. budow nictw a9 w ciągu całego omawianego okresu.

7 W prow adzenie koła sponow ego bez naw iązania do ty p u ceram iki d a tu je n a I X w. K . Jażdżew ski (K. J a ż d ż e w s k i , Garncarstwo w: Słow nik starożytności słow iańskich, 2, 1964, s. 84). N ato m ia st H ołubow icz uw ażał, że o btaczanie silne form ujące pow iązane z te c h n ik ą ślizgową w ykonyw ane było n a kole jed notarczow ym bezsponow ym , p raw d o ­ podobnie z w alcem doln y m n a osi nieruchom ej i d a tu je jego pojaw ienie się n a V I I I w. (W. H o ł u b o w i c z , Garncarstwo wczesnośredniowieczne Słoivian, A cta U n iv ersitatis V ratis- łaviensis n r 31, S tu d ia A rcheologiczne, t. 1, 1965, s. 40 - 43).

8 N a pow iązania z ceram iką k ręg u zakarpackiego uw agę zw racał m . in. A. G a r- d a w s k i , Chodłilc, wczesnośredniowieczny zespół osadniczy, cz. I, W rocław 1970.

przypadlco-Przy poważniejszej infiltracji z zewnątrz m ożna byłoby spodziewać się wprowadzenia odm iennych form budowlanych. Dlatego liczyć się należy raczej z przystosowaniem do w łasnych potrzeb przez ludność miejscową in ­ nowacji technicznych, być może za pośrednictw em wędrownych garncarzy (por. ceramikę z ch aty n r 28).

J a k z tego wynika, rozwój ceramiki od lepionej ręcznie, poprzez fazę przej­ ściową do rzemieślniczej w granicach przestrzennych lubelskiego zespołu osad­ niczego nie budzi większych zastrzeżeń. Obok często preferowanej tezy o dw u­ torow ym rozwoju ceramiki słowiańskiej na początku wczesnego średniowie­ c z a 10 należałoby uwzględnić również ewolucyjny kierunek jej rozwoju. Z po­ łożenia geograficznego L ublina w ynika, że rejonów w ystępow ania tego d ru ­ giego n u rtu spodziewać się m ożna przede wszystkim na obszarze W yżyny Lubelskiej, w strefie dom inow ania ty ch sam ych elem entów kulturow ych.

Najwcześniejsze m ateriały z terenu Lubelszczyzny dają jednak bardzo

ograniczone możliwości dalszego wnioskowania. N a V I w . może być datow ane

naczynie lepione ręcznie ze Strzyżow a11 i najpew niej fragm enty ceramiki z Chełma — Z asłupia12. N a „fazę przejściową” datu je Zoll-Adamikowa ce­ ram ikę z kurhanu nr 161 w Guciowie, woj. zam ojskie13. Podobnie datow ane są m ateriały z Wołajowic (VTI - V I I I w .)14 i z L ipska w woj. zam ojskim 13. Nie jest jeszcze oznaczona chronologia ceramiki z W łostowic, gdzie w jednej jam ie w ystępowały naczynia ręcznie lepione bez obtaczania oraz obtaczane z orna­ m entem pojedynczych linii falistych i p ro sty c h 16 oraz z U ścim ow a17. Do czasu kompleksowego opracowania m ateriałów z Chodlika należałoby się w strzym ać z datow aniem najstarszej ceramiki z grodziska18. Z wym ienionych stanow isk we. Periodyczność zasiedlania osady n a C zw artku w ynikać m ogła z stosow anego rów nież w starszy ch fazach wczesnego średniow iecza sy stem u gospodarki przerzutow ej. M iejsca zajm ow ano przez pow iązane stratygraficznie g ru p y budy n k ó w nie w yró żn iają się niczym specjalnym n a platfo rm ie w zgórza i b ra k bezpośredniego u zasadnienia d la istniejącego zjaw iska w w aru n k ac h m orfologicznych. O puszczanie i ponow ne zajm ow anie ziem i niegdyś pozostaw ionej nie było więc chaotyczne, a najpew niej uregulow ane sw oistym praw em „w łasności” . P or. W . H e n s e l , Polska Starożytna, W rocław , 1973, s. 40.

10 A. G a r d a w s k i , Z zagadnień kultury wczesnego średniowiecza południow ej Polski.

Uwagi dyskusyjne, R ocznik L ubelski 9, 1966, s. 9 - 53.

11 W Z akładzie Archeologii UMCS z n a jd u je się naczynie lepione ręcznie, n ieobta- czane, z b a d a ń doc. d r J . G u rb y w Strzyżow ie.

12 U przejm a inform acja p. U rszuli R uszkow skiej z M uzeum w Chełmie.

13 H . Z o l l - A d a m i k o w a , W y n ik i wstępnych badań zespołu osadniczego w Guciowie,

pow. Zamość, Spr. Arch. 26, 1974, s. 151.

14 A. U z a r o w i c z o w a , W y n ik i badań sondażowych na osadzie wczesnośredniowiecznej

w Wolajowicach pow. Hrubieszów, W iad. A rch. 30, 1964, s. 403.

15 M. D r e w k o , Spraw ozdanie z badań przeprowadzonych w 1955 r. na wczesnośrednio­

wiecznym cm entarzysku kurhanowym we w si L ipsko, pow. Zamość, Spr. A rch. 3, 1957,

s. 165 - 167.

16 M ateriały pochodzące z b ad a ń p rzeprow adzonych przez doc. d r J . G urbę i m gr I. K u ty ło w sk ą we W łostow icacłi, pow. P u ław y w r. 1974.

17 F ra g m e n ty ceram iki lepionej ręcznie z b a d a ń pow ierzchniow ych. 18 A. G a r d a w s k i , Chodlik, op. cit.

dysponujem y (poza Chód likiem) niezbyt wielką ilością m ateriałów, pocho­ dzących najczęściej z krótkiego odcinka czasu, co uniemożliwia przeprowa­ dzenie dokładniejszych porównań.

Z terenu Małopolski najlepiej do tego celu służyć może ceram ika z Nowej H u ty — Mogiły, drugiego po Lublinie co do wielkości i długości trw ania s ta ­ nowiska. W m ateriale mogilskim wydzielić można bez tru d u zespoły z ceramiką:

1) lepioną ręcznie, nieornam entow aną19, 2) obtaczaną górą, nieornamento-

w a n ą 20, 3) obtaczaną, ornam entow aną pasm am i linii falistych i p ro sty ch 21. Oprócz tego notow ane są zespoły, gdzie ceram ika ty ch trzech grup w ystępuje łącznie22, co wskazywałoby n a przeżywanie się wcześniejszych technik w okresie późniejszym . Pew na część ty ch „zespołów” mogła powstać w sposób sztuczny, przez przemieszanie, jednakże są również zespoły o składzie nienaruszonym (np. z głębszych jam ). W ynikałoby z tego, że wcześniejsze techniki garncarskie n a terenie Mogiły trw ały nieco dłużej, nato m iast w Lublinie ceram ika rze­ mieślnicza w yparła stosunkowo szybko lepioną ręcznie23.

Istnieje wiele punktów stycznych m iędzy oboma stanowiskami. Szczególnie bliskie powiązania istnieją m iędzy ceram iką naszej grupy B 2 i B 3 a naczy­ niam i obtaczanym i, nieornam entow anym i z Mogiły. N a obu stanowiskach w ystępują niem al identyczne form y, o ty m sam ym zakresie obtaczania, róż­ nice stw ierdza się jedynie w gatunkach surowca. To samo należy powiedzieć o lubelskiej grupie C i ceramice ornam entow anej z Mogiły. Zbieżności te nie m ogą być przypadkow e, są najpew niej odbiciem pewnych prawidłowości, k tó ry ch m ożna się dopatryw ać w rozwoj u wczesnośredniowiecznej ceramiki n a ty m obszarze.

W publikacjach la t o statnich zwraca się uwagę na wyodrębnienie się Mało­ polski poprzez stanow iska z przew agą ty p u praskiego24. W klasyfikacji cera­ miki małopolskiej E. D ąbrow ska wyróżniła n ajstarszą fazę A reprezentow aną 19 R . H a c h u l s k a - L e d w o s , Wczesnośredniowieczna osada w N ow ej Hucie-M ogile, M ateriały Archeologiczne Nowej H u ty , 3, 1971. C eram ika lepiona ręcznie, niezdobiona w ystępow ała m . in. w n astęp u jący c h obiektach: ja m a 6/54, j. 29/54, j. 67/54, j. 68/54, j. 127/54, 191/54, j. 170/57, 182/57, j. 69/59.

20 C eram ika górą o b ta cz an a n ie o m am en to w a n a w ystępow ała w jam ach : 110/52, 26/54, 46/56, 48/56. Oprócz tego sp o ty k a m y ją razem z ceram iką zdobioną orn am en tem linii grzebykow ych falisty ch i p ro sty c h w jam ach: 3/53, 19/53, 89/52, 189/54, 194/54, 58/58, 73/59, 1/62.

21 A nalogiczna do lubelskiej g ru p y C ceram ika w ystępow ała w jam ach: 98/52, 114/52, 51/54, 135/54, 2/56, 71/59, 18/62.

22 C eram ika lepiona ręcznie obok o btaczanej i ornam entow anej w ystępow ała w j a ­ m ach n astęp u jący c h : 107/52, 7/54, 26/56, 28/56, 49/56, 2/62, 3/62.

23 L u b lin w V I I I w. stanow ił d u ży ośrodek osadniczy ob ejm u jący te re n dzisiejszego S tarego M iasta, C zw artku, częściowo zasiedlonego K irk u tu i w zgórza zam kowego. W d u ­ żych skup isk ach ludzkich innow acje techniczne m ogły się przyjm ow ać szybciej aniżeli w ośrodkach m niejszych.

24 Z. K u r n a t o w s k a , Z e studiów nad zróżnicowaniem terytorialnym kultury p r a ­

przez naczynia w ykonane z gliny schudzonej dużą dom ieszką piasku i g rubo­ ziarnistego tłucznia, całkowicie lepione ręcznie, nie zdobione, zbliżone do ty p u praskiego25. M ateriały z L ublina w ydają się argum entem przem aw iającym za słusznością powyższych ustaleń. Podstaw ą wydzielenia następnych faz ce­ ram iki małopolskiej były również k ry teria technologiczno-typołogiczne. Grupie I I E. Dąbrowskiej (ceramika obtaczana górą z odciskami osi na dnie, nie zdobiona lub tylko częściowo zdobiona) odpowiada ceram ika I I fazy rozwo­ jowej ceramiki lubelskiej, a grupie I I I — ceram ika I I I fa z y 26. W ynika z tego, że m ateriały z Lublina mieszczą się w schemacie rozwojowym ceram iki m ało­ polskiej. Z drugiej stro ny czytelny układ stratygraficzny ceram iki lubelskiej potw ierdza prawidłowość chronologii względnej wydzielonych poziomów.

W ydatow anie bezwzględne poszczególnych grup ceram iki lubelskiej dałoby orientacyjne dane o czasie w ystępow ania produkcji rzemieślniczej w tej strefie kulturow ej.

Ze względu na brak zabytków d atu jący ch w m ateriałach z L ublina p unk tem wyjścia będą d a ty uzyskane dla pobliskiego Chodlika. W Chodliku m am y d atę Ci4 dla wału środkowego w grodzie dużym (790-£50) i drugą d a tę (810^30)

dla małego gródka na stanow isku [V (Chodlik-Żmijowiska)27. Niewielki zespół osadniczy na stanow isku IV (gródek i osada) datow any jest również n a p o d sta ­ wie zabytków m etalow ych na połowę I X w .28 Ceramika z tego stanow iska skła­ da się z naczyń ty p u chodlikowskiego i w równej ilości z naczyń o cechach charakterystycznych dla następnego okresu. Uznano ją też za schyłkow ą fazę ceramiki chodlikowskiej. Pozwala to wyznaczyć górną granicę wyłącznego w ystępowania ceramiki o profilu esowatym z brzegiem prosto łub ukośnie ściętym, ornam entow anej pasm am i linii falistych i prostych, n a połowę IX w .29 N a grodzie dużym jest ona datow ana 7 9 0 ^ 5 0 . Określa to pośrednio m ateriały z Czwartku zaliczone do grupy C, z ty m zastrzeżeniem , że są one nieco wcześ­ niejsze od ceramiki na stanow isku IV w Chodliku, a naw iązują bardzo ściśle do ceramiki z grodu dużego. Stopień „pokrew ieństw a” jest ta k duży, że tru d n o odróżnić naczynia pochodzące z obu ty ch stanowisk.

W określeniu czasu trw ania ceramiki g rupy C może być pom ocna s tr a ty ­ grafia budynków n r 3, 6, 14. C haty n r 3 i 6 zostały p rzy k ry te przez chatę 14. T a o statnia mogła być zbudow ana wówczas, ldedy rumowisko chat z niższego poziomu tworzyło w arstw ę zbliżoną stru k tu raln ie do calca. Jeżeli ocenim y czas użytkow ania chat n r 3 i 6 na ok. 30 lat, to po dodaniu czasu potrzebnego na „scem entowanie” się naruszonej w arstw y gleby (ok. 20 lat?) i czasu eg­

25 E . D ą b r o w s k a , W ielkie grody dorzecza górnej W isły, W rocław 1973, s. 36 - 42. 2<i Ibidem .

27 J . A. B a k k e r , J . C. V o g e l, T. W i ś l a ń s k i , T R B and other Gu Dates fro m Poland (c. 4350 - 1350 B C and 800 - 900 A D ), H elin iu m 9, 1969, s. 3 - 27.

28 S. H o c z y k , Sprawozdanie z badań wczesnośredniowiecznego stanow iska I V w Chod­

liku, pow. Opole Lubelskie, S pr. A rch. 20, 1969, s. 310.