Zioła jako produkt turystyczny.
Wykorzystanie ziół w tworzeniu oferty
gospodarstwa agro- i ekoturystycznego
Skład i druk:
Wydawnictwo i Drukarnia Świętego Krzyża 45-007 Opole, ul. Katedralna 8A
Tel. 77 44 17 140, e-mail: sekretariat@wydawnictwo.opole.pl Sklep internetowy: www.wydawnictwo.opole.pl
Drukarnia: www.drukujunas.eu
ISSN 978-83-60304-84-6 Opracowanie: dr Barbara Woś
© Copyright by Opolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Łosiowie, 2018
Zmieniające się warunki środowiskowe, ciągły pośpiech i stres, wzrastająca liczba zachorowań na choroby cywilizacyjne, alergie i zaburzenia metaboliczne wymuszają poszukiwanie alternatywnych metod leczenia i odzyskiwania sił wi- talnych. Powrót do naturalnych metod leczenia i suplementacji oraz wypoczynku w kontakcie z przyrodą jest odpowiedzią na potrzeby obecnego społeczeństwa.
Stąd też duże zainteresowanie ziołami jako cennymi surowcami pokarmowymi, leczniczymi i kosmetycznymi. Polska wieś to obszar, na którym od wieków wykorzystywane były zioła i substancje zielarskie; to także region, w którym ciągle jeszcze wiele cennych ziół występuje na naturalnych stanowiskach.
W wielu wypadkach ich lecznicze zastosowanie, poparte wielowiekową trady- cją, zostało zapomniane i wyparte ze świadomości, a same rośliny traktowane jako niepożądane chwasty. Promowany obecnie powrót do natury pozwala na ponowne odkrycie zastosowania wielu ziół w medycynie, kosmetyce, kuchni lub jako element edukacyjny.
1. Ziołowy ogród edukacyjny – „Ziołowy Zakątek”, Koryciny. (Fot. B. Woś)
Mówiąc o ziołach należy właściwie je zdefiniować: zioła, a właściwie rośliny zielarskie, to wszystkie rośliny, które podawane człowiekowi lub zwierzęciu w jakiejkolwiek postaci wywierają działanie fizjologiczne. Grupa ta obejmuje przede wszystkim jednoroczne i dwuletnie rośliny zielne (bazylia, kolendra, ogórecznik), ale także drzewa (wierzba, brzoza, lipa, akacja, głóg), krzewy (dzika roża, berberys, czarny bez), warzywa (papryka, seler, pietruszka, chrzan).
W zależności od sposobu użytkowania rośliny zielarskie dzielimy na: lecznicze, przyprawowe oraz olejkodajne1.
Spragnieni nowych doświadczeń turyści poszukują na wsi obiektów oferują- cych ciekawe usługi pozwalające na regenerację sił, wypoczynek po stresujących dniach w pracy oraz doświadczenie bezpośredniego kontaktu z przyrodą.
Wszystkie te elementy wykorzystać można w tworzeniu ciekawej oferty z zakresu turystyki zielarskiej.
1 M. Pisarek, M. Gargała-Polar, Z.W. Czerniakowski 2017. Zioła jako atrakcja produktów sieciowych w agroturystyce. [w:] J. Wojciechowska (red.), Sieci współpracy w turystyce wiejskiej stan obecny i nowe wyzwania. Wyd. Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie.
2. Ziołowa gra terenowa „Ziołowy zakątek”, Koryciny (fot. B. Woś)
Turystyka zielarska to forma turystyki związana z roślinami ze szczególnym uwzględnieniem ziół, ich znaczeniem, różnorodnością i rolą w życiu człowie- ka2 w aspekcie ekologicznym, spożywczym i leczniczym. Tak szeroki zakres aktywności poznawczej związanej z turystyką zielarską wpisuje się zarówno w obszar ekoturystyki3, jak i turystyki zdrowotnej. Na uwagę zasługuje fakt, iż turystyka zielarska to dziedzina turystyki, która powstała na bazie potrzeb sygnalizowanych przez turystów, zainteresowanych rolą i znaczeniem ziół, możliwością ich wykorzystania, tradycyjnym zastosowaniem, a także wszelkiego rodzaju produktami regionalnymi powstającymi na ich bazie.
Tworzenie oferty turystyki zielarskiej to powrót do wielowiekowej tradycji polskiej wisi, czerpania z darów natury i wykorzystywania naturalnych substancji roślinnych w kuchni i medycynie ludowej. Zioła i ich zastosowanie znane były na polskiej wsi od wielu wieków. To tu działali lokalni zielarze, pomagający lokalnej społeczności i zastępujący niedostępną przed wielu laty powszechną opiekę zdrowotną. Dzikie rośliny i chwasty niejednokrotnie ratowały życie, kiedy brakowało pożywienia na przednówku, a właściwie zbierane i przechowywane stanowiły źródło witamin i mikroelementów pozwalające na uzupełnienie ubo- giej diety. Znajomość ziół i ich właściwości leczniczych wpisana była w kulturę i tradycję polskiej wsi. Wraz z postępem cywilizacyjnym, upowszechnieniem opieki zdrowotnej, szerokim dostępem do produktów spożywczych, suplemen- tów diety i farmaceutyków, zioła odeszły w niepamięć podobnie jak funkcja wiejskich zielarzy. Obecnie na fali powrotu do natury, zdrowego stylu życia, niskoprzetworzonej żywności, naturalnych substancji leczniczych i wspoma- gających, ponownie odkrywa się właściwości i zastosowanie ziół. Co więcej taki powrót do źródeł i korzystanie z natury staje się modne i pożądane, jako element wiejskiej oferty turystycznej4 .
W gospodarstwach agro- i ekoturystycznych zioła wykorzystać można w różnoraki sposób jako:
• Element dekoracyjny gospodarstwa, jeżeli odpowiednio zaplanujemy ich rozmieszczenie i właściwie je wyeksponujemy (zdj.3).
2 D. Vasiljević, M. Lesjak, I. Beara, N. Mimica-Dukić, M. Vujičić, G. Radivojević, 2012, “Herbal tourism – A new approach to special-interest eco-travels: Lessons and initiative from Serbia”, Planta Medica 78.
3 D. Zaremba, 2013, Ekoturystyka, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa.
4 B. Woś, Turystyka zielarska i uwarunkowania jej rozwoju, „Prace i Studia Geogra- ficzne” Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa, 2017.
Ogrody
• Element edukacyjny, jeśli stworzymy pokazowe ogrody ziołowe lub rabaty, na których ustawimy tabliczki z nazwami ziół i będziemy opowiadać gościom o ich znaczeniu i zastosowaniu.
• Ciekawy dodatek kulinarny, jeżeli dodane zostaną do przygotowywanych potraw.
• Podstawę wszelkiego rodzaju warsztatów zielarskich i kosmetycznych (tworzenie zapachowych kompozycji ziół, warsztaty mydlarskie na bazie ziół i naturalnych olejków eterycznych, komponowanie ziołowych herbat) (zdj. 3).
3. Ogrody pokazowe Hortulus w Dobrzycy (fot. B. Woś)
4. Warsztaty zielarskie
„Iwan Czaj” w gospodar- stwie agroturystycznym
„Organistówka” w Lesz- czawie Dolnej (fot. B. Woś)
• Bazę dla tworzenia wiejskiego SPA oferującego możliwość wypoczynku i relaksu z wykorzystaniem wywarów i mieszanek z ziół (aromaterapia, inhalacje wywarami z ziół, masaż z wykorzystaniem ziół, kąpiele ziołowe).
Wykorzystywać możemy zarówno zioła uprawowe, jak i dziko rosnące – te drugie stanowią doskonałą podstawę dla:
• Edukacji w zakresie bioróżnorodności pokazującej bogactwo i różnorod- ność polskich ziół występujących w bezpośrednim sąsiedztwie człowieka (zdj. 4).
• Warsztatów i zajęć edukacyjnych związanych z pozyskiwaniem i rozpo- znawaniem ziół dziko rosnących.
• Warsztatów zielarskich (suszenie i segregacja materiału zielarskiego, komponowanie i wykonywanie syropów, naparów, odwarów i nalewek na bazie ziół).
• Zajęć terenowych związanych z rozpoznawaniem ziół występujących w różnych warunkach siedliskowych (zioła leśne, chwasty jako pożyteczne rośliny zielarskie).
5. Kwietna łąka ziołowa, okolice Opola (fot. B. Woś)
Poza podziwianiem ziół, ciekawym elementem oferty turystycznej gospo- darstwa mogą być gawędy o ziołach, oparte na legendach i ludowych przekazach dotyczących działania i znaczenia ziół, dawnych obrzędów i zwyczajów i roli, jaką pełniły w nich zioła, ludowej medycyny oraz specyfiki kulturowej danego regionu. W wielu regionach Polski istnieją tradycyjne sposoby wykorzystania ziół, przekazywane z pokolenia na pokolenie, często już zapomniane, a nawią- zujące do pradawnych obrzędów i zwyczajów, które dla turystów mogą być niezwykle interesujące.
Poniżej przedstawione zostaną przykładowe gatunki ziół mogące znaleźć zastosowanie w tworzeniu oferty turystycznej.
Dekoracyjne rośliny zielne
Do najbardziej znanych i najchętniej wykorzystywanych jako element dekoracyjny ziół należą:
– Lawenda w różnych odmianach (Lavendula: officialis, angustifolia) – wieloletni półkrzew z rodziny jasno- towatych, tworzący zwarte regularne kępy dorastające do 60 cm wysokości.
Cenna roślina zielarska o fioletowych kwiatach i intensywnym zapachu. Kwit- nąca od lipca do października. Chętnie oblatywana przez pszczoły, trzmiele i motyle. Preferuje stanowiska suche i nasłonecznione z lekką przepuszczalną glebą zasadową. Surowiec zielarski sta- nowi kwiat i młode liście. Napar z ziela lawendy działa uspokajająco i antysep- tycznie, stosowany jest w zaburzeniach snu i migrenach. Olejek lawendowy ła- godzi stres, ma działanie uspokajające i wyciszające, często stosowany jest w aromatoterapii i kosmetyce.
6. Lawenda wąskolistna (Lavendula angu- stifolia) (fot. B. Woś)
– Jeżówka purpurowa (Echinacea purpu- rea) – bylina wieloletnia z rodziny astrowa- tych dorastająca do wysokości 60–100 cm.
Kwiatostany typu koszyczka w kolorze pur- purowym. Kwitnie od lipca do października.
Preferuje stanowiska nasłonecznione, żyzne, przepuszczalne. Liście i korzenie jeżówki stanowią cenny surowiec zielarski wyko- rzystywany w preparatach wzmacniających odporność. Na polskim rynku ogrodniczym dostępnych jest kilka odmian jeżówki o wy- jątkowo dekoracyjnych różnokolorowych kwiatach.
– Naparstnica purpurowa (Digitalis pur- purea) – dwuletnia roślina lecznicza z rodzi- ny trędownikowatych. Okazałe kwiatostany w postaci dzwonkowatych gron. Gatunek spotykany w ogrodach i na naturalnych sta- nowiskach, niezwykle dekoracyjny. Surowiec zielarski stanowią liście i nasiona. Roślina trująca. Podobnie jak jeżówka naparstnica występuje w wielu odmianach i kolorach, wyjątkowo okazale prezentuje się na raba- tach. W niektórych regionach Polski wy- stępuje także na stanowiskach naturalnych.
Dla potrzeb kulinarnych wykorzystać możemy
– Bazylia pospolita (Ocimum basilicum) – roślina jednoroczna z rodziny jasnotowatych o przyjemnym balsamicznym aromacie. Dorasta do 50 cm wyso- kości. Kwiaty białe w nibyokółkach, zebrane na szczycie łodygi. W nasadzeniach zewnętrznych zakwita od lipca do sierpnia. Preferuje stanowiska nasłonecznione.
Wykorzystywana jako zioło przyprawowe.
7. Jeżówka purpurowa (Echinacea purpurea) (Fot. B. Woś)
8. Naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea)(fot. B. Woś)
– Tymianek właściwy (Thymus vulga- ris) – znany pod nazwami macierzanka zwyczajna lub tymianek pospolity, półkrzew z rodziny jasnotowatych dorasta do wysokości 30 cm. Kwiaty drobne jasnoróżowe lub rożo- wofioletowe zebrane w okółkach u szczytu ło- dygi. Kwitnienie rozpoczyna w maju, a kończy w sierpniu. Cenny surowiec zielarski wykorzy- stywany zarówno jako zioło przyprawowe, jak również jako substancja lecznicza w schorze- niach górnych dróg oddechowych.
– Kolendra siewna (Coriandrum sati- vum) – to przyprawowa roślina jednoroczna z rodziny selerowatych, dorasta do wysokości 40–100 cm, kwiatostany białe lub różowawe zebrane w baldachy. Kwitnie w lipcu i sierpniu przez 4–6 tygodni. Nasiona kolendry wykorzy- stywane są jako przyprawy, a także stanowią składnik kosmetyków i farmaceutyków.
– Szałwia lekarska (Salvia officinalis) – pół- krzew z rodziny jasnotowatych, dorasta do wysokości 40–60 cm. Wykształca wysokie, wzniesione ponad liście pędy kwiatostanowe z niebieskofioletowymi kwiatami. Kwitnie in- tensywnie w okresie od maja do lipca. Preferuje stanowiska nasłonecznione o glebach żyznych, zasobnych w wapń. Liście szałwii stanowią cenny surowiec zielarski o działaniu prze- ciwzapalnym i ułatwiającym trawienie. Liście szałwi stanowią także cenne zioło przyprawowe wykorzystywane głównie w marynatach i po- trawach mięsnych.
9. Bazylia pospolita (Ocimum ba- silicum) (fot. B. Woś)
10. Szałwia lekarska (Salvia offici- nalis) (fot. B. Woś)
– Ogórecznik lekarski (Barago officinalis) – roślina jednoroczna z rodziny ogórecznikowatych, dorastająca do wysokości 60 cm.
Kwitnie od czerwca do końca sierpnia. Surowiec zielarski sta- nowią liście i nasiona wykorzy- stywane w kosmetyce i farmacji.
Świeże liście dodawane są do sałatek, mają świeży, ogórkowy posmak.
– Lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale) – roślina wieloletnia z rodziny selerowatych.
Dorasta do wysokości 50–150 cm. Kwitnie od lipca do sierpnia, kwiaty zebrane w drobne żółte baldachy. Cenny surowiec przyprawo- wy o intensywnym zapachu. W mieszankach przyprawowych wykorzystywany liść i korzeń.
W medycynie ludowej napar z ziela lubczyka stosowano w stanach zapalnych dróg moczo- wych.
– Mięta długolistna (Mentha longifolia) wieloletnia roślina zielna z rodziny wargowych.
Dorasta do 1 m wysokości. Kwiaty jasnoróżowe lub fioletowe, zebrane w kłosowe kwiatostany na szczycie łodyg. Kwitnie od połowy lipca do połowy sierpnia. Doskonale przyjmuje się i rozrasta w ogrodach przydomowych. Jako surowiec leczniczy wykorzystuje się suszone liście, szczególnie pomocne w nie- strawnościach i wzdęciach. Ceniona jako dodatek do napojów i potraw.
12. Mięta długolistna (Mentha longifolia) (fot. B. Woś)
11. Ogórecznik lekarski (Barago officinalis) (fot. B. Woś)
– Melisa lekarska (Melissa officinalis) – byli- na z rodziny wargowych o przyjemnym cytry- nowym aromacie. Dorasta do 1 m wysokości, kwiaty białe zebrane w okółkach na szczycie łodygi. Kwitnie od czerwca do połowy sierpnia.
Surowcem zielarskim są liście zawierające olejek melisowy wykorzystywany w farmacji i ko- smetyce. Świeże liście dodawane są do sałatek, sosów i napojów, suszona melisa stosowana jest do herbatek o działaniu uspokajającym, nasennym.
Zioła wykorzystywane w kosmetyce
– Nagietek lekarski (Calendula officinalis) – roślina jednoroczna z rodziny astrowatych.
Pomarańczowe kwiaty zebrane w koszyczki.
Może dorastać do wysokości 20–50 cm.
Powinien być sadzony na stanowiskach nasłonecznionych, na lekkich żyznych i prze- puszczalnych glebach. Kwitnie od czerwca do października. Kwiaty jadalne. Surowiec zielarski stanowią płatki i młode zielone liście wykorzystywane w medycynie i kosmetyce jako surowiec kremów i maści stosowanych na trudno gojące się rany, posiada działanie przeciwzapalne.
13. Melisa lekarska (Melissa offici- nalis) (fot. B. Woś)
14 . Nagietek lekarski (Calendula officinalis) (fot. B. Woś)
– Mydlnica lekarska (Saponaria officinalis) – roślina wieloletnia z rodziny goździkowatych dorastająca do 30–80 cm. Kwiaty duże różowe lub różowobiałe.
Preferuje stanowiska nasłonecznione na glebach przepuszczalnych. Występuje w nasadzeniach, jak również na stanowiskach naturalnych. Kwitnie od czerwca do września. Surowiec zielarski stanowią kwiaty, liście i korzenie. Wykorzystywana w chorobach górnych dróg oddechowych i schorzeniach skóry. W kosmetyce wyciąg z mydlnicy lekarskiej, dzięki dużej zawartości saponin, wykorzystywany jest jako składnik mydeł i szamponów.
– Chaber bławatek (Centau- rea cyanus) – roślina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny astrowa- tych. Powszechnie uznawany za chwast. Dorasta do wysokości 80 cm. Kwiaty niebieskie zebrane w koszyczki na szczytach łodyg.
Kwitnie od początku czerwca aż do września. Surowcem zielar- skim są kwiaty, wykorzystywane w farmacji i kosmetyce.
Rośliny zielne dziko rosnące
Mniszek pospolity (Taraxacum officiale) – roślina wieloletnia z rodziny astrowatych, występująca powszechnie na łąkach i w ogro- dach. Kwitnie w drugiej połowie kwietnia i na początku maja. Młode liście wykorzystywane są jako dodatek do sałatek (po krótkim namo- czeniu w ciepłej wodzie tracą gorzkawy smak).
Jadalne są także kwiaty mniszka – można je smażyć w cieście naleśnikowym lub bezpo- średnio na maśle. Surowcem zielarskim jest głównie korzeń stosowany jako lek w schorze- niach wątroby i woreczka żółciowego.
15. Chaber bławatek (Centaurea cyanus) fot. B. Woś
16. Mniszek pospolity (Taraxacum officiale) (fot. B.Woś)
– Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus) – bylina z rodziny makowatych, po- spolicie rosnąca na stanowiskach ruderal- nych w wilgotnych zacienionych miejscach.
Roślina dorasta do 30–100 cm. Kwitnie od kwietnia do września. Drobne żółte kwiaty skupione w baldaszkach, łodyga wytwarza charakterystyczny pomarańczowy sok.
Cenna roślina lecznicza wykorzystywana w mieszankach ziołowych wspomagają- cych pracę wątroby i woreczka żółciowego.
Sok z glistnika wykorzystywany jest do usuwania kurzajek.
– Bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea) – bylina z rodziny jasnotowatych, pospo- lita na stanowiskach naturalnych na obrzeżach łąk, na polach, przy drogach w pobliżu siedzib ludzkich, a także w wilgotnych lasach. Roślina płożąca dorasta- jąca do 10–25 cm. Sercowate liście z karbowanym brzegiem, niebie- sko,-fioletowe wargowe kwiaty osadzone na krótkich szypułkach.
Kwitnie od marca do kwietnia.
Jadalne liście i kwiaty, stanowią doskonały dodatek do sałatek, mają delikatny orzechowy posmak. Suszone liście mogą być wykorzystywane jako przyprawa.
Surowiec zielarski stanowią nadziemne pędy. Bluszczyk kurdybanek stosowany jest w nieżytach przewodu pokarmowego, problemach wątroby i pęcherzyka żółciowego, astmie oraz w chorobach górnych dróg oddechowych. Występuje też w mieszankach służących ogólnemu wzmocnieniu organizmu.
17. Glistnik jaskółcze ziele (Chelido- nium majus) (fot. B. Woś)
18. Bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea) (fot. B. Woś)
– Żywokost lekarski (Symphytum officinale) – bylina wieloletnia nale- żąca do rodziny ogórecznikowatych.
Długie lancetowate liście, drobne dzwonkowate fioletowe kwiaty. Ro- ślina dorasta do 60–120 cm. Preferuje żyzne, wilgotne, lekko zacienione sta- nowiska. Kwitnie od maja do lipca.
Surowiec zielarski stanowią korzenie.
Wyjątkowo cenna roślina lecznicza stosowana w okładach na urazy ko- ści, mięśni i ścięgien. Składnik wielu nalewek i maści.
– Krwawnik pospolity (Achillea millefolium) bylina z rodziny astrowatych.
Drobne pierzastodzielne liście i wysoki pęd zakończony białymi kwiatami zebranymi w baldachogrono. Roślina dorasta do 80 cm. Występuje na mocno nasłonecznionych stanowiskach na glebach ubogich. Młode liście stosowane są jako dodatek do sałatek, twarogów i past. Surowcem zielarskim jest nadziemna część rośliny posiadająca właściwości: przeciwzapalne, przeciwkrwotoczne i bakteriostatyczne. Suszone ziele jest też składnikiem herbatek podawanych przy zaburzeniach pracy układu pokarmowego.
Materiał zielarski to nie tylko rośliny zielne to także drzewa i krzewy, np:
– Robinia Akacjowa (Robinia pseudoaca- cia) – popularnie zwana akacją, kwiaty białe, mocno pachnące, zebrane w zwisające grona, kwitnie na przełomie maja i czerwca przez 10 do 12 dni. Kwiaty robinii są jadalne, można je podawać smażone w cieście naleśnikowym lub przygotowywać na ich bazie syropy, nalewki i napoje orzeźwiające. Mimo iż kora, liście i nasiona robinii są dla człowieka trujące, kwiaty stanowią surowiec zielarski. Napary z kwiatów działają moczopędnie, uspokajająco i żółciopędnie. Picie herbaty z kwiatem akacji zaleca się przy bólach głowy i nudnościach.
19. Żywokost lekarski (Symphytum officinale) (fot. B. Woś)
20. Robinia akacjowa (Robinia pseudo- acacia) (fot. B. Woś)
– Lipa (Tilia) – drzewo nieodłącznie związane z polskim krajobrazem. Dwa rodzime gatunki to lipa szerokolistna (Ti- lia Platyphyllos), zakwitająca na początku czerwca, i lipa drobnolistna (Tilia Corda- ta), zakwitająca dopiero na początku lipca.
Głównym surowcem zielarskim są kwiato- stany lipy (zbierane w początku kwitnienia zbierane wraz z szypułką i podkwiatkiem), które działają uspokajająco, wykrztuśnie i przeciwgorączkowo. Napary z kwiatów lipy stosuje się jako środek napotny w czasie przeziębienia, anginy czy grypy. Działanie lecznicze ma także miód lipowy produ- kowany przez pszczoły na bazie nektaru z kwiatów lipy. Miód ten ma właściwości uspokajające, zalecany jest kobietom w ciąży i osobom cierpiącym na bezsenność, z powodzeniem stosowany jest także u dzieci z ADHD. Polecany jako domowy środek wspomagający leczenie przeziębień, nieżytów górnych dróg oddechowych.
Zarówno suszony kwiat lipy, jak i miód lipowy stosowany jest w zabiegach SPA, zwłaszcza w kąpielach relaksacyjnych.
– Głóg dwuszyjkowy (Crataegus levigata) – Ciernisty krzew liściasty, osiągający wysokość 4 m. Kwiaty drobne, białe lub różowe zebrane w baldachogrona. Gatunek chętnie oblatywany przez owady zapylające.
Kwitnie na przełomie maja i czerw- ca. Surowcem zielarskim są kwiaty i owoce, zawierające związki działające rozkurczowo na naczynia wieńcowe serca, wzmacniające siłę skurczu mięśnia sercowego oraz wpływające dobroczynnie na naczynia mózgowe. Preparaty z głogu stosowane są w nerwi- cach, bezsenności, miażdżycy, ogólnym zmęczeniu i nadmiernej pobudliwości.
Z owoców głogu można robić dżemy, konfitury, nalewki, syropy i wina (zdj. 22).
21. Lipa szerokolistna (Tilia Platyphy- llos) (fot. B. Woś)
22. Głóg dwuszyjkowy (Crataegus levigata) (fot. B. Woś)
Dużym zainteresowaniem turystów cieszą się różnego rodzaju warsztaty pokazujące możliwości wykorzystania roślin w kuchni i kosmetyce. Udział w warsztatach daje możliwość zdobycia nowych umiejętności połączonych z aktywnym i twórczym wypoczynkiem, wzbogaconym dużą dawką wiedzy z zakresu ekologii, botaniki, a także lokalnej kultury i tradycji. Zajęcia pozwalają na zdobycie nowych doświadczeń, które mogą być wykorzystywane w przy- szłości (komponowanie sałatek z roślin znalezionych w ogrodzie, własnoręczne wykonanie kremu czy mydła) i rozwijane podczas kolejnych wyjazdów lub potraktowane jako jednorazowy, atrakcyjny sposób spędzenia czasu wolnego.
Wykorzystanie naturalnych walorów ziół dla odnowy biologicznej i re- laksu to doskonały sposób na stworzenie ciekawej oferty turystycznej. Na tej bazie powstają obiekty oferujące ziołowe SPA. Powrót do natury, wypoczynek w harmonijnym krajobrazie, wyciszenie i odprężenie, korzystanie z naturalnych olejków roślinnych, kąpieli ziołowych, masaży wzbogaconych wykorzystaniem substancji roślinnych wspomagających odbudowę sił witalnych organizmu to nowa forma oferty turystycznej pojawiającej się na polskiej wsi (Wioska
23. Kulinarne warsztaty zielarskie dla studentów dietetyki, zagroda edu- kacyjna „Uroczysko” w Dylakach (fot. B. Woś)
Rumianku, Camp SPA). Taka oferta spotyka się z dużym zainteresowaniem odbiorców, szczególnie osób, na co dzień intensywnie pracujących zawodowo, potrzebujących oderwania od codzienności, wyciszenia i ekologicznego relaksu z dał od obleganych obiektów Spa i Welness.
Mniej zaangażowani merytorycznie i ekologicznie turyści pragną podziwiać piękno ogrodów ziołowych, dowiedzieć się czegoś o specyfice poszczególnych roślin, spróbować mieszanek zielarskich (herbatek ziołowych, mieszanek przy- prawowych), spędzić miło czas w otoczeniu ogrodów i rabat ziołowych bez potrzeby uprawiania czy zbierania ziół jedynie dla podziwiania ich piękna i różnorodności oraz smakowania walorów spożywczych. Dla nich to tworzone są pokazowe ogrody ziołowe, które dostępne są w ogrodach botanicznych, arbo- retach, skansenach, ale także coraz częściej można je spotkać w gospodarstwach agroturystycznych i publicznej przestrzeni wiejskiej i miejskiej.
Zioła, jak powyżej wykazano, można wykorzystywać w różnoraki sposób zależnie od umiejętności, znajomości ich działania oraz predyspozycji. Na bazie kilku ziół, często rosnących tuż obok domu, można stworzyć ciekawą ofertę tury-
24. Edukacyjna rabata ziołowa, Ekozagroda Jabłoniowy Sad w Szcze- drzyku (fot. B. Woś)
styczną i warsztatową. Podstawą do tworzenia oferty turystycznej może być jeden gatunek rośliny zielnej. Może on stać się motywem przewodnim gospodarstwa i przewijać się w nazwie, różnych elementach dekoracyjnych lub użytkowych, jak również aktywnościach realizowanych na terenie gospodarstwa. Jako modelowy przykład takiego wykorzystania można przytoczyć lawendę (Lavendulla angu- stifolia), która doskonale będzie brzmiała w nazwie gospodarstwa (lawendowy zakątek, lawendowe pole, dom pachnący lawendą, lawendowe SPA). Lawenda będzie się świetnie prezentować jako element rabat kwiatowych lub dekoracji zewnętrznych. Może stanowić podstawę działalności gospodarstwa, jeżeli na większym obszarze założona zostanie plantacja lawendy, którą wykorzystywać można jako źródło surowca zielarskiego lub źródło pożytku dla pszczół lub trzmieli. Ziele lawendy może przewijać się w kulinarnych specjałach gospodarstwa w postaci lawendowych ciasteczek, pieczeni z lawendą czy lemoniady lawendowej, przygotowywanych specjalnie dla gości. Lawenda może stanowić motyw prze- wodni warsztatów organizowanych na terenie gospodarstwa, np. mydlarskich (warsztaty mydlarskie dla poczatkujących – mydła glicerynowe, warsztaty my- dlarskie dla zaawansowanych – mydła sodowe i potasowe), warsztatów rękodzieła, na których goście wykonywać będą lawendowe fasetki, poduszeczki zapachowe, wianki i ozdoby z lawendy. Na bazie lawendy można organizować warsztaty kosmetyczne, tworząc maści i kremy z olejkiem lawendowym, a dla bardziej zaawansowanych pozyskiwać olejek lawendowy. Przy większych plantacjach lawendy można organizować święto lawendy, podczas zbiorów surowca uczyć gości, jak poprawnie zbierać, suszyć i przechowywać zioła. Ciekawym elementem dekoracyjnym i edukacyjnym w gospodarstwie może też być rabata lawendowa, na której posadzić można kilka różnych odmian lawendy, pokazując jej zróż- nicowanie zarówno pod względem pokroju, koloru kwiatów, czasu kwitnienia, jak i zawartości związków eterycznych. Taka rabata będzie też doskonałym miejscem dla obserwacji owadów zapylających, dla których krzaki lawendy są prawdziwym rajem. Idąc dalej tropem lawendy i możliwości jej wykorzystania w ofercie gospodarstwa agroturystycznego, można stworzyć domowe SPA i wykorzystywać olejek lawendowy do aromaterapii, kąpieli relaksacyjnych czy prostych zabiegów kosmetycznych.
Podobnie jak lawendę można wykorzystać inne zioła: melisę, jeżówkę, nagietek, bławatek, lipę, pokrzywę. Każda z roślin daje niezliczone możliwości wykorzystania i zaprezentowania jej zalet.
Ukazana różnorodność przesłanek do uprawiania turystyki zielarskiej pozwala na stworzenie bogatej i różnorodnej oferty turystycznej, która z roku na rok może być rozbudowywana i wzbogacana o nowe elementy.
Tworzenie specjalistycznej oferty warsztatowej związanej z ziołami wymaga zdobycia odpowiedniej wiedzy i doświadczenia. Na polskim rynku edukacyjnym pojawia się coraz więcej szkoleń z zakresu zielarstwa, fitoterapii i hortiterapii.
Mogą to być studia podyplomowe lub specjalistyczne kursy fitoterapeutyczne i zielarskie dostępne na polskich uczelniach.
Poniżej podano wykaz przykładowych uczelni prowadzących studia i kursy z zakresu zielarstwa i fitoterapii:
• Centrum Kształcenia Podyplomowego przy AHE w Łodzi https://www.ckp-lodz.pl/studia/324/zielarstwo-i-fitoterapia
• Wydział Rolnictwa i Biotechnologii UPT w Bydgoszczy
http://wr.utp.edu.pl/ksztalcenie/studia-i-i-ii-stopnia/zielarstwo-i-fitoterapia
• GWSH im W. Korfantego w Katowicach
https://www.gwsh.pl/studia/studia-podyplomowe-ziololecznictwo-w -praktyce.html
• SGGW w Warszawie
http://www.sggw.pl/dydaktyka_/studia-podyplomowe___/rosliny-i-su- rowce-roslinne-dla-zdrowia-jakosc-i-wykorzystanie
• Instytut Medycyny Klasztornej w Katowicach-Panewnikach
https://imk.katowice.pl/kursy-rekrutacja/zielarz-fitoterapeuta-2018-2019.html
• PWSZ w Krośnie
http://www.pwsz.krosno.pl/studia/studia-podyplomowe-i-kursy/kurs -uprawy-i-znaczenia-gospodarczego-roslin-zielarskich/
http://www.pwsz.krosno.pl/studia/studia-podyplomowe-i-kursy/oferta- studiow-podyplomowych/towaroznawstwo-zielarskie-kosmetyczne-i -zywnosci-funkcjonalnej/
• Akademia Medyczna w Poznaniu
http://podyplomowe.ump.edu.pl/pl/kierunki/ziola-w-profilaktyce-i-terapii
• WSEIT w Poznaniu
https://kursy.wseit.edu.pl/rezerwuj/ziololecznictwo-z-kursem-towaro- znawstwa-zielarskiego/
Przykładowe przepisy na proste dania z użyciem ziół
Wiosenna sałatka
pęczek rzodkiewek z natką, duży ogórek, pęczek cebuli dymki, 2 łyżeczki posiekanych liści bluszczyka kurdybanka, łyżka bardzo drobno posiekanych liści krwawnika, ½ szklanki jogurtu, 2 łyżki majonezu, sól, szczypta pieprzu i szczypta cukru.
Składniki umyć, osuszyć i drobno posiekać. Dodać obrany i pokrojony w słupki ogórek, liście bluszczyka kurdybanka. Starannie wymieszać z jogurtem i majonezem, doprawić sola, pieprzem i cukrem, posypać krwawnikiem.
Źródło: Przepis zaczerpnięto z „Z łąki na talerz”, Hanna Szymanderska, Świat Książki, Warszawa 2014
Ciasteczka lawendowe
150 g masła, 2 zółtka, 250 g mąki, 100 g cukru, 1 łyżka śmietany, 1 łyżka suszonych kwiatów lawendy, szczypta soli
Wymieszać masło z cukrem i lawendą, dodać żółtka, mąkę i sól, zagnieść ciasto. Zagniecione ciasto schłodzić w lodówce ok. 30 min. Rozwałkować na grubość ok. 0,5 cm, wycinać ciasteczka i rozkładać je na blasze wyłożonej papierem do pieczenia. Piec w temperaturze 180ºC, aż uzyskają złoty kolor (około 15 minut)
Kwiaty robinii akacjowej w cieście
3 szklanki kwiatów robinii wraz z ogonkami, skórka starta z jednej poma- rańczy, 1 szklanka mleka, 1 szklanka mąki, 1 torebka cukru waniliowego, 1 łyżeczka proszku do pieczenia, 2 żółtka, olej do smażenia, cukier puder do posypania
Z podanych składników przygotować ciasto naleśnikowe, dodać startą skórkę z pomarańczy. Kwiaty robinii dokładnie umyć i osuszyć. Na patelni lub w rondlu rozgrzać olej. Trzymając za ogonki dokładnie zanurzyć w cieście kwiaty robinii i smażyć na oleju z obu stron na złoty kolor, osuszyć z nadmiaru oleju. Podawać posypane cukrem pudrem.
Sok z kwiatów robinii
2 szklanki kwiatów robinii, 500 ml wody, 400 g cukru, sok z 1 cytryny Wodę zagotować, rozpuszczając w niej cukier. Ostudzonym syropem zalać kwiaty robinii, dodać sok z cytryny i pozostawić na 24 h, po czym odcedzić.
Uzyskany syrop można stosować jako dodatek do herbaty i zimnych napojów.
Żródło: przepis zaczerpnięto z „Na początku było drzewo”, praca zbiorowa, Wydawnictwo BAOBAB, Warszawa 2011
Chipsy jarmużowe
3 garści świeżego jarmużu, sól, pieprz, oliwa z oliwek lub olej rzepakowy Młody jarmuż umyć, osuszyć, oddzielić twarde części liścia, rozdrobnić na kawałki podobne wymiarem do chipsów. Skropić oliwą lub olejem, lekko doprawić do smaku. Rozłożyć na blasze wyłożonej papierem do pieczenia. Piec w temp 150°C około 7–10 min.
Źródło: opracowanie własne Pesto ziołowe
2 garści świeżej młodej pokrzywy, 1 garść liści bluszczyka kurdybanka, 1 garść liści czosnku niedźwiedziego, 2 łyżki orzechów włoskich, 1 ząbek czosnku, 1/2 szklanki oleju rzepakowego tłoczonego na zimno lub oliwy z oliwek, 3 łyżki sera feta (wedle uznania można zamienić na kozi lub owczy ser), sól i pieprz do smaku
Składniki ziołowe dokładnie umyć, osuszyć i zblendować, dodając olej, drobno pokrojone lub zblendowane orzechy i ser, dokładnie wymieszać, doprawić do smaku. Przechowywać w lodówce.
Źródło: opracowanie własne Zupa pokrzywowa
3 garści liści młodej pokrzywy, 1 cebula, 2 ząbki czosnku, 2 ziemniaki, 1 marchewka, ¼ selera, 2 łyżki masła klarowanego, sól i pieprz, śmietana Przygotowanie
Na dnie garnka rozgrzać masło, podsmażyć na nim pokrojoną w kostkę cebulkę i czosnek, zalać wodą, dodać pokrojoną w plasterki lub słupki marchewkę i seler oraz ziemniaki pokrojone w kostkę, gotować około 15 min. Następnie
dodać drobno pokrojoną pokrzywę i natkę pietruszki, gotować przez kolejne 10–15 minut doprawić solą i pieprzem, i dokładnie zblendować, wymieszać ze śmietaną i posypać drobno pokrojoną natką pietruszki. Podawać z grzankami
Źródło: opracowanie własne Żywokostowy okład na stłuczenia
100 g żywokostu suszonego, 2 szklanki wody
Susz żywokostowy zalać 2 szklankami wody i gotować na małym ogniu ok 30 min. Wystudzić, rozdrobnić blenderem do uzyskania jednolitej szarej, kleistej masy. Przygotowaną masę nakładać małymi porcjami na lniany lub bawełniany bandaż i ciepłą przykładać na chore miejsca. Po ok. 2 godzinach zmienić okład, dbając, aby miejsce chore nie uległo wychłodzeniu. Pozostałą niewykorzystaną masę żywokostową można zamrozić i stosować do kolejnych okładów. Okłady żywokostowe stosuje się na stłuczenia, skręcenia, zwichnięcia; zmniejszają one opuchliznę i przyspieszają proces gojenia się i regeneracji tkanek.
Literatura, którą warto wykorzystać, poznając zioła i stosując je w ofercie turystycznej:
Małgorzata Mederska, Atlas roślin leczniczych, Wydawnictwo SBM Sp. z o.o.
Warszawa 2013.
Aleksandra Halarewicz, Atlas ziół Wydawnictwo SBM Sp. z o.o. Warszawa 2015.
Magdalena Gorzkowska, Zioła jak zbierać przetwarzać stosować, Wydawnictwo BOSZ , Olszanica 2015.
Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski, Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych , Warszawa 1987.
Łukasz Łuczaj, Dzika kuchnia, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 2013.
Klaudyna Hebda, Ziołowy zakątek. Kosmetyki które zrobisz w domu, Wydaw- nictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 2014.
Małgorzata Kalemba-Drożdż, Pyszne chwasty, Wydawnictwo Pascal Sp. z o.o.
Bielsko Biała 2014.
Małgorzata Kalemba-Drożdż, Jadalne kwiaty, Wydawnictwo Pascal Sp. z o.o.
Bielsko Biała 2016.
Na początku było drzewo, praca zbiorowa pod red. A. Rodak-Śniecińskiej, Wydawnictwo BAOBAB, Warszawa 2011.
Hanna Szymanderska, Z łąki na talerz, Świat Książki , Warszawa 2014 . Małgorzata Kaczmarczyk, Zioła dla smaku i urody, Samo Sedno , Warszawa 2017.
Stephani Tourles, Domowe receptury na naturalne kosmetyki, A-ti Sp. z o.o.
Kraków 2016.
Katharina Bodenstein, Kosmetyki naturalne w moim ogrodzie, Wydawictwo WAM , Kraków 2017.
Burkhard Bohne, Renatei Fridhelm Volk, Renate Dittus-Raer, Zioła w kuchni i domowej apteczce, Wydawnictwo REA, Konstancin-Jeziorna 2014.
Karin Greiner, Zioła w domowej aptece. Kiedy zbierać i jak stosować. Poradnik na wszystkie pory roku, Wydawnictwo REA-SJ, Konstancin-Jeziorna 2016 Teresa Lewnkowicz-Mosiej, Ziołowe SPA. Poradnik urody, Agencja Wydawnicza
Jerzy Mostowski, Janki k. Warszawy 2014.
Adresy internetowe ciekawych blogów o tematyce zielarskiej:
http://ziolowawyspa.pl/
https://klaudynahebda.pl/
http://ziolawpelni.pl/
http://www.herbiness.com/
http://botanicscience.blogspot.com Bibliografia:
1. Pisarek M., Gargała-Polar M., Czerniakowski Z.W., 2017, Zioła jako atrakcja produktów sieciowych w agroturystyce, [w:] Wojciechowska J.
(red.), Sieci współpracy w turystyce wiejskiej, stan obecny i nowe wyzwania.
Wyd. Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie.
2. Vasiljević D., Lesjak M., Beara I., Mimica-Dukić N., Vujičić M., Radivoje- vić G., 2012, Herbal tourism – A new approach to special-interest eco-travels:
Lessons and initiative from Serbia Planta Medica 78.
3. Zaremba D., 2013, Ekoturystyka, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa.
4. Woś B., 2017, Turystyka zielarska i uwarunkowania jej rozwoju, „Prace i Studia Geograficzne” T. 62. Z. 3 ss. 141–156, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa.
