AUTOREFERAT
1. Imię i Nazwisko: Marta Skiba
2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe - z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej:
2.1. 1995 rok – tytuł magistra inżyniera architekta, na kierunku: architektura i urbanistyka, specjalność: architektura, Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury. Tytuł pracy dyplomowej „Rewaloryzacja założenia parkowo-pałacowego w Sadach Górnych”, Promotor:
Barbara Stępniewska.
2.2. 1995 rok – dyplom ukończenia studiów podyplomowych na kierunku: architektura krajobrazu, Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury, Promotor: Alina Drapella- Hermansdorfer. Tytuł pracy dyplomowej „Rekonstrukcja ogrodów wokół klasztoru pocysterskiego w Lubiążu”.
2.3. 2004 rok – stopień doktora nauk technicznych, w dyscyplinie: architektura i urbanistyka, Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury. Tytuł rozprawy „Możliwość i realizacji programu Miasta frontem ku Odrze na obszarze województwa lubuskiego. Aspekty krajobrazowe”.
Promotor: dr hab. inż. arch. Alina Drapella-Hermansdorfer, prof. PWr. Recenzenci: prof. dr hab.
inż. Krzysztof R. Mazurski, dr hab. inż. arch. Wojciech Kosiński, prof. PK.
3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych/artystycznych 3.1. Miejsce zatrudnienia:
od 1995 - obecnie Uniwersytet Zielonogórski
Wydział Budownictwa, Architektury i Inżynierii Środowiska Instytut Budownictwa
ul. prof. Szafrana 1, 65-516 Zielona Góra 3.2. Przebieg zatrudnienia:
od 2017 adiunkt
Instytut Budownictwa
Wydział Budownictwa Architektury i Inżynierii Środowiska Uniwersytet Zielonogórski
2014 – 2017 adiunkt
Zakład Urbanistyki i Planowania Przestrzennego Katedra Architektury i Urbanistyki
Wydział Budownictwa Architektury i Inżynierii Środowiska Uniwersytet Zielonogórski
2011 – 2014 adiunkt
Zakład Architektury i Urbanistyki Instytut Budownictwa
Wydział Budownictwa Architektury i Inżynierii Środowiska Uniwersytet Zielonogórski
2005 – 2008 adiunkt
Instytut Administracji i Turystyki
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sulechowie 2004 – 2011 adiunkt
Zakład Budownictwa Ogólnego i Architektury Instytut Budownictwa
Wydział Inżynierii Lądowej i Środowiska Uniwersytet Zielonogórski
2001 – 2007 inspektor
Biuro Planowania Przestrzennego Departamentu Polityki Regionalnej
Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego w Zielonej Górze 2000 – 2001 inżynier budowy
Zakład Ogólnobudowlany „Mariusz Gruszecki”
Zielona Góra
1998 – 2000 redaktor kolumny „Wokół domu”
Gazeta Lubuska w Zielonej Górze 1998 – 2004 asystent
Zakład Architektury i Budownictwa Ogólnego Instytut Budownictwa
1996 – 1999 asystent projektanta
Autorska Pracownia Architektoniczna „Projekt” sp. z o.o.
Zielona Góra 1995 – 1998 asystent
Zakład Architektury i Budownictwa Ogólnego Instytut Budownictwa
Wydział Budownictwa i Inżynierii Sanitarnej Politechnika Zielonogórska
4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. 2016 r. poz. 882 ze zm. w Dz. U. z 2016 r. poz. 1311):
4.1. Jako osiągnięcie naukowe do oceny przedkładam własną monograficzną publikację książkową:
Marta Skiba, Społeczna percepcja krajobrazu kulturowego. Rozwój metod oceny – Monografia.
Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, seria Architektura, Kraków 2018, ISBN 978-83-7242-990-2,
język polski (ze streszczeniami w językach angielskim i niemieckim). Recenzentami wydawniczymi monografii byli: dr hab. inż. arch. Teresa Bardzińska-Bonenberg, prof. UAP; dr hab. inż. arch.
Zbigniew Myczkowski, prof. PK; prof. dr inż. arch. Adam Szymski.
4.2. Omówienie celu naukowego/artystycznego ww. pracy/
Monografia zatytułowana Społeczna percepcja krajobrazu kulturowego. Rozwój metod oceny jest podsumowaniem wieloletnich badań dotyczących percepcji krajobrazu. Temat rozprawy łączy elementy moich dotychczasowych badań oraz pracy naukowej poświęconej miarom percepcji i ocen jakościowych krajobrazu. W pracy przyjęto założenie, że atrakcyjność przestrzeni i tym samym krajobrazu kulturowego, jest wartością emocjonalną, która w postaci widoku, znaku, wydarzenia lub ich wyobrażeń oceniana jest przez odbiorców (konsumentów).
Pomimo rosnącej w ostatnim dziesięcioleciu liczby badań poświęconych krajobrazowi, ocena zdarzeń związanych z percepcją nadal pozostaje arbitralna i jest w znacznym stopniu ograniczona do oceny usług rynkowych. Pytanie o sposób w jaki można ocenić percepcję jakości informacji (pod względem istotności i wiarygodności) bez korzystania ze wskaźników usług związanych z środowiskiem kulturowym zostaje bez odpowiedzi. Do tej pory jakość wizualna krajobrazu, która istnieje i podlega akceptacji, określa się głównie na podstawie jej wartości ekonomicznej wyliczanej w oparciu o inne korzyści np.: prozdrowotne lub jako dochód z turystyki. Potrzebne są zatem metody wyceny wartości krajobrazu (najlepiej zintegrowane z innymi rodzajami danych), aby można było skutecznie projektować, planować i zarządzać krajobrazem.
Proces oceny krajobrazu jest obecnie uznawany za potężne, interdyscyplinarne narzędzie badań środowiskowych. Stanowi on podstawę do postrzegania obszaru tych badań jako systemu wzajemnie powiązanych jednostek terytorialnych o specyficznych właściwościach środowiskowych.
Nowe krajobrazy, dostosowane do potrzeb społecznych, gospodarczych i środowiskowych XXI wieku wymagają ustalenia metod ilościowej oceny planowanych zmian krajobrazu, w tym zmian wizualnych.
Przedmiotem prezentowanej przeze mnie pracy jest wskazanie znaczenia badań nad percepcją. Za punkt wyjścia przyjęłam ustalenie, że znany obecnie zbiór badań dotyczących percepcji i oceny jakości krajobrazu jest rozproszony. Brak jest teoretycznej struktury integrującej pomocnej w rozwiązywaniu praktycznych problemów planowania przestrzennego, zarządzania i rozwoju ogólnej teorii percepcji krajobrazu, chociaż badania procesu postrzegania środowiska stały się jednym z istotnych elementów programów podnoszenia tzw. jakości życia. W literaturze przedmiotu krajobraz, jego postrzeganie i ocena są bardzo często przedstawiane wspólnie i nierozerwalnie.
Powszechnie stosowana obecnie klasyfikacja i ocena jakościowa krajobrazu według kryteriów ilościowych wydaje się być zbyt dużym uproszczeniem, ponieważ pomija całą sferę interakcji i powiązań pomiędzy człowiekiem a krajobrazem, co starano się w pracy wykazać.
Zasadnicza część pracy związana jest z przedstawieniem i doborem metod oceny jakości krajobrazu (co wydaje się szczególnie istotne np.: przy ocenie różnych konkurencyjnych projektów). Sposób
przedstawiania krajobrazu jako obiektu badań zależy od sposobu komunikacji (także wizualnej) i ma istotne znacznie dla interaktywnego postrzegania (także w architekturze krajobrazu). Począwszy od lat siedemdziesiątych XX wieku, a zwłaszcza od lat dziewięćdziesiątych XX wieku, wzrosło wykorzystywanie cyfrowych technik reprezentacji, wizualizacji krajobrazu, również do interaktywnych możliwości oglądania. Tradycyjne metody konsultacji i komunikacji nie zawsze potrafiły w sposób reprezentatywny i dostatecznie szeroki zaangażować społeczeństwo. Jednym z powodów tego stanu jest złożoność wielu informacji używanych w procesie planowania przestrzennego oraz trudność w ich prezentowaniu. Techniki wizualizacji krajobrazu mogą i powinny być wykorzystywane we wspomaganiu kształtowania krajobrazu i akceptowalnego otoczenia człowieka. Tradycyjnie obejmują one modele, rysunki i obrazy. Od lat sześćdziesiątych XX wieku szeroko stosowane były fotografie i fotomontaże (różne narzędzia wizualizacji, są odpowiednie dla różnych faz procesu planowania przestrzennego. Szkicowanie odręczne i GIS były i są najbardziej skuteczne w celu identyfikacji problemu i burzy mózgów, podczas gdy foto manipulacja za pomocą komputerowego obrazowania jest najbardziej użyteczna w poszukiwaniu rozwiązań wcześniej zaprojektowanych zagadnień projektowych.). Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku ulepszone możliwości łączenia oprogramowania CAD, GIS i wizualizacji krajobrazu znacznie poprawiły możliwości prezentacji cyfrowej (Dyrektywa INSPIRE ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej - jest zespołem środków prawnych i technicznych, które służą budowie standardu polegającego na powszechnym dostępie do zharmonizowanych danych przestrzennych w obrębie UE. Założeniem Dyrektywy jest możliwość łączenia danych przestrzennych o różnym pochodzeniu i formatach. Zintegrowanie danych pozwala na korzystanie z nich przez wielu użytkowników, co ma istotne znaczenie w przypadku danych przestrzennych z zakresu ochrony krajobrazu i środowiska przyrodniczego). Obecnie wspólnym podejściem jest opracowanie informacji dotyczących obszaru badań w bazie danych CAD lub GIS, jako renderowanych obrazów nieruchomych (lub przewijanych panoram) z określonych punktów widzenia, animowanych sekwencji (pokazywanie przebiegów wzdłuż określonych ścieżek lub zmian w czasie) oraz modeli w czasie rzeczywistym (lub wirtualnych światów), w których użytkownik ma możliwość swobodnej nawigacji po krajobrazie. W ciągu ostatniej dekady dostępność bezpłatnego oprogramowania otworzyła dodatkowe możliwości wyświetlania krajobrazów i dowolnych fragmentów przestrzeni w czasie rzeczywistym, szczególnie biorąc pod uwagę możliwość dostosowania i włączenia budynków i roślinności do przestrzeni trójwymiarowej np.: Google Earth.
W pracach planistycznych gdzie wchodzą w grę nakłady finansowe ważnym etapem prac jest waloryzowanie krajobrazu. Powstaje jednak problem oceny skutków tej waloryzacji. W procesie planowania przestrzennego najbardziej przydatne są oceny liczbowe ułatwiające podejmowanie decyzji. Liczby nie są jednak najlepszą miarą wrażeń estetycznych, co starałam się wykazać w rozdziale 8 („Wybór metod oceny jakości krajobrazu”, str. 127) oraz przedstawiając autorską metodę oceny jakości krajobrazu w rozdziale 9 („Zielona Góra – autorska metoda oceny jakości krajobrazu”, str. 156) prezentowanej monografii. Opisane wnioskowanie rozmyte opiera się na założeniu, że człowiek posługuje się wyrażeniami mało precyzyjnymi, które same w sobie nie stanowią miary bez określenia dodatkowych okoliczności. „Ładny” może być „przeciętny” w innych
okolicznościach, użytkownik przestrzeni opisuje ją więc pojęciami nieostrymi. Do tej kategorii należą też pojęcia z dziedziny estetyki. Potrzeba nadawania wartości liczbowych pojęciom nieostrym zaowocowała powstaniem szczególnej formy matematycznej znanej pod nazwą zbiorów rozmytych. Tworzące je elementy mogą jednocześnie należeć do różnych zbiorów. Stopień przynależności, tj. miara spełnienia kryteriów pozwalających zaliczyć element do danego zbioru, stanowi dodatkowa okoliczność, zbliżającą liczby do pojęć nieostrych.
W chwili obecnej nie ma ogólnodostępnych i wdrożonych narzędzi do obiektywizacji wrażeń np.:
estetycznych, kompozycyjnych, itp. Choć odbiór krajobrazu jest wrażeniem chwilowym i subiektywnym to ład i harmonię przestrzeni zawdzięczamy długoletnim działaniom na wskroś racjonalnym i planowym. Czasem powołuje się grupy eksperckie, które przeprowadzają ocenę wrażeń kompozycyjnych, społecznych, estetycznych, jednak w ocenie stosują one zupełnie inne kryteria niż statystyczny mieszkaniec – najczęstszy odbiorca. Ta luka w wiedzy dotycząca trudności stosowania miar ilościowych zamiast ocen jakościowych, właściwych dla doznań estetycznych, wynika z tego, że są one praktycznie nieprzekładalne na język oficjalnych dokumentów. Potrzeby praktyczne wymusiły podjęcie licznych prób nadania doznaniom estetycznym wartości liczbowych, co przedstawiono w pracy, lecz wiele z nich nie zakończyło się sukcesem.
Podstawowymi celami badawczym pracy są:
podkreślenie różnic w społecznej i indywidualnej percepcji przy ocenie jakości krajobrazu kulturowego;
rozpoznanie cech krajobrazów wyodrębnionych w badaniach dotyczących oceny ich jakości, a także wskazanie wpływu oceny widokowej otaczającej przestrzeni na możliwość akceptacji przez społeczeństwo zmian w tych krajobrazach.
Dodatkowymi celami są:
pokazanie możliwości wykorzystania map kognitywnych FCM do oceny jakości krajobrazu oraz jako narzędzia wspomagającego proces podejmowania decyzji w planowaniu przestrzennym;
wskazanie konieczności uczestnictwa społeczności (zwłaszcza lokalnych) w procesie kształtowania krajobrazu dla wzrostu jego jakości i akceptacji oraz wskazanie pozytywnych skutków dla minimalizowania konfliktów przestrzennych.
4.2.1. Osiągnięte wyniki ww. pracy, stanowiące mój wkład w rozwój dyscypliny naukowej:
przedstawienie własnej, autorskiej metody oceny jakości krajobrazu opartej na wnioskowaniu rozmytym, jako wkładu w rozwój dziedziny architektury krajobrazu;
zaproponowanie i przetestowanie możliwości wykorzystania rozmytych map kognitywnych (FCM) jako narzędzia wspomagającego podejmowanie decyzji przestrzennych;
zbadanie pola konfliktów i nieścisłości pomiaru jakości krajobrazu, które było powodem podjęcia badań;
zebranie i przedstawienie większości znaczących badań dotyczących miar percepcji;
ocena przydatności współczesnych metod stosowanych w naukach społecznych do planowania i projektowania obszarów zainwestowanych i krajobrazów;
wykazanie, że definicje i przedstawione modele percepcji nie są spójne;
zestawienie wykorzystywanych w pracach planistycznych narzędzi i metod oceny jakościowej krajobrazów;
przedstawienie kierunków prac i oczekiwanych wyników, światowych badań nad percepcją.
W pracy przyjęłam tezę, że atrakcyjność przestrzeni i tym samym krajobrazu kulturowego, jest wartością emocjonalną, która w postaci widoku, znaku, wydarzenia lub ich wyobrażeń oceniana jest przez odbiorców (konsumentów). W ślad za tym sformułowane zostało pytanie badawcze: w jaki sposób można ocenić jakość informacji (pod względem istotności i wiarygodności) percepcji bez korzystania ze wskaźników usług związanych z kulturowym środowiskiem? Przyjęto założenie, że większość wskaźników wykorzystywanych do projektowania i planowania przestrzennego, dotyczących usług związanych z kulturą jest niewystarczająca, w świetle definicji, celów i zrozumienia procesów, które mają być mierzone i odnoszą się nie tylko do jednorazowo zawieranych kompromisów ale i do całościowych pakietów świadczeń.
Oczywiste trudności w standaryzacji definicji i pomiarów spowodowały zakwestionowanie walidacji narzędzia badawczego (najczęściej do tej pory wykorzystywanych analiz statystycznych) stosowanego w procesach decyzyjnych dotyczących usług kulturalnych. Wydaje się, że dokładność odwzorowywania rzeczywistości za pomocą wskaźników można znacznie zwiększyć, mnożąc wysiłki w kierunku zaangażowania zainteresowanych stron w:
proces konceptualizacji, rozumiany jako proces tworzenia pojęcia i jego doprecyzowanie poprzez ustalenie problematyki oraz definicję danego słowa, które stać się ma jednoznacznym narzędziem w dyskusjach;
wyznaczanie faz komunikowania, rozumiane jako proces mający na celu przekazanie danej treści za pośrednictwem układu umownych komunikatów symbolicznych (dźwięków, liter, gestów) między nadawcą a odbiorcą. Narzędziami komunikacji są (oprócz mowy i pisma):
symbole graficzne, zdjęcia, filmy, wizualizacje;
wykorzystanie narzędzia do mapowania partycypacyjnego stosowanego jako metody i techniki łączące kartografię (rozumianą jako przenoszenie na mapy informacji odnoszących się do przestrzeni) z metodami badań społecznych (wywiadami pogłębionymi, ankietami) lub technikami ułatwiającymi włączanie lokalnych interesariuszy w procesy decyzyjne (partycypacja społeczna);
wnioskowanie w oparciu o nieostre kryteria, rozumiane jako klasyfikacja za pomocą wielu reguł „jeżeli-to” do reprezentacji wiedzy człowieka, w tym terminów lingwistycznych.
Obecność mniej istotnych lub wysoce skorelowanych cech często zmniejsza dokładność klasyfikacji. Selekcja cech, w której wybiera się większość zmiennych informacyjnych do generowania modelu, jest ważnym krokiem w modelowaniu opartym na danych.
W badaniach nad relacjami człowieka ze środowiskiem można wyróżnić dwa nurty teoretyczne metodyki badań: badania jakościowe i badania ilościowe. Badania jakościowe oparte są głównie na metodzie fenomenologicznej, natomiast metody ilościowe czerpią głównie z nauk społecznych.
Fenomenologów interesuje przede wszystkim opis i struktura wewnętrzna zjawiska – istota, a badaczy „ilościowych” zależności przyczynowe i korelacyjne.
Metody badań jakości krajobrazu w literaturze przedmiotu różnią się od siebie podejściem, sposobami oceny i analizy, użytymi parametrami, mierzalnymi cechami widoków, uzasadnieniem dokonanych wyborów i wyciągniętych wniosków. Metody waloryzacji oceny przyjęte w naukach o krajobrazie są uproszczone, choć przydatne do celów eksperymentalnych. Sposoby waloryzacji przyjmowane w badaniach i wycenach środowiskowych, zwłaszcza w ostatnich latach wydają się być trafniejsze i integrujące więcej relacji pomiędzy elementami. Są jednak metodycznie znacznie bardziej zaawansowane i trudniejsze do przeprowadzenia.
Innym rodzajem dobieranych metod są badania ankietowe preferencji krajobrazu, które umożliwiają dopasowanie wyboru i wagi wskaźników użytych do charakterystyki środowiska.
Autorzy opracowań stwierdzają, iż wciąż brak jednolitych i powszechnie uznanych podstaw teoretycznych, a używane techniki nie wyszły poza stadium eksperymentalne. Przedstawione w literaturze przedmiotu próby oceny wrażeń subiektywnych nie odnoszą się także do niektórych deklaratywnych zamiarów respondentów. Dotyczy to zwłaszcza: „zapamiętywalności widoków” czy ich sekwencji, „wykrywalności zmian”, a także „chęci powrotu” do miejsca lub „wprowadzenia zmian”.
W pracy przedstawiłam autorską metodę oceny jakości krajobrazu wraz z zastosowaniem liczb rozmytych (nieostrych). Wprowadziłam też pojęcie percepcji społecznej jako uśrednionej oceny walorów krajobrazowych przez społeczeństwo zróżnicowane pod względem wrażliwości, wykształcenia, nastroju itp. czynników wpływających na ocenę krajobrazu. Z moich teoretycznych rozważań jak i przedstawionych w ostatnim rozdziale pracy zebranych moich autorskich badań z kilkunastu ostatnich lat, wynika, że przy dostatecznie dużej liczbie obserwatorów oceny krajobrazu akceptowanego będą układały się w kształt trójkąta o zboczu nachylonym w kierunku ocen niskich (brak ocen negatywnych). W miarę wzrostu stopnia akceptacji trójkąt „wyostrza” się, a wartość
średnia ocen rośnie. Przy widokach nieakceptowanych trójkąt ocen ma nachylenie w kierunku ocen pozytywnych (brak ocen pozytywnych) a jego wartość średnia maleje przy wzroście braku akceptacji (zob. rys. 1).
Rys. 1. Rysunek przedstawia bazę wiedzy z regułami logiki rozmytej dla wnioskowania oceny jakości krajobrazu
Widoki nie wzbudzające zdecydowanych emocji charakteryzować się będą dzwonowym kształtem zbioru ocen, o wartości średniej zbliżonej do 0,5. Jeśli w rozważanym widoku znajdują się elementy podnoszące walory estetyczne, ale też elementy psujące widok, to ocena całego widoku będzie średnią ocen poszczególnych elementów. Będzie to jednak średnia arytmetyczna wyliczona na podstawie rachunku zbiorów, w którym ważna rolę odgrywa nie tylko sama liczba, ale i jej stopień przynależności do danego zbioru.
Dla zwiększenia akceptacji w procesie projektowym wprowadza się dotychczas rozstrzygnięcia uzyskane przy pomocy konkursów architektonicznych i urbanistycznych, a także studialnych, które coraz częściej są podstawą dla projektów prowadzonych poprzez tzw. budżet obywatelski. Coraz częściej uważa się, że podstawowym błędem jest projektowanie i tworzenie przestrzeni dla użytkownika, a nie z użytkownikiem. Uczestnictwo szerokiego kręgu osób zaangażowanych w projektowanie zmian krajobrazu może prowadzić do wyników, które respektują i wiążą lokalną kulturę, religię lub historię wspólnoty.
W w/w monografii przedstawiłam, że punktem wyjścia dla percepcji krajobrazu powinna być jego akceptacja. Z kolei akceptacja nie może oznaczać, że kształtowanie krajobrazu i wprowadzanie w nim zmian, choćby w odpowiedzi na zmiany klimatu, nie może powodować pogorszenia jego jakości
i doprowadzania do chaosu przestrzennego. Rodzi się zatem pytanie, jak akceptacja może być użyteczna dla kształtowania przestrzennych ram krajobrazowych współczesnych społeczeństw?
Wyniki moich badań prezentowane w pracy zatytułowanej Społeczna percepcja krajobrazu kulturowego. Rozwój metod oceny są wkładem w rozwój dyscypliny naukowej architektura i urbanistyka. Umożliwią architektom, planistom i projektantom użycie narzędzi i metod pozwalających na przewidywanie ocen i unikanie konfliktów, aby dzieła architektoniczne i urbanistyczne były dobrze przyjmowane i akceptowane przez społeczeństwo dla którego są tworzone. Na podstawie przeprowadzonych badań i analiz założono w pracy, że trudność stosowania miar ilościowych zamiast ocen jakościowych, właściwych dla doznań estetycznych, wynika z tego, że są one praktycznie nieprzekładalne na język oficjalnych dokumentów. W praktyce łatwiej operuje się liczbami, stąd liczne próby nadania doznaniom estetycznym wartości liczbowych.
Przedstawiono również wpływ akceptacji i rozpoznawalności miejsc w krajobrazie na jego odbiór, na podstawie wniosków z wieloletnich badań autorki (rozdział 9 „Zielona Góra – Autorska metoda oceny jakości krajobrazu”, str. 156).
Eksperymentem, którym starałam się potwierdzić możliwość rejestracji reakcji ludzi oceniających krajobraz w sposób przekładalny na zdigitalizowane anotacje stosowane w projektach, były badania przeprowadzone dla wybranych fragmentów Zielonej Góry (rozdz. 9.3 - „Zielona Góra i okolice w badaniach jakości krajobrazu kulturowego”, str. 164) oraz zbudowana rozmyta mapa kognitywna FCM (obrazująca zbiór informacji zawartych w karcie terenu zaproponowanej przez zespół prof.
Solona do ustawy o ochronie krajobrazu), która wspiera proces decyzyjny w planowaniu przestrzennym (il. 8.3 – „Autorskie zastosowanie FCM do oceny jakości krajobrazu kulturowego”, str. 138). W ten sposób pokazano, że wszystkie zadania kognitywne mogą być reprezentowane przez obszary problemowe, które są wyszukiwane według reguł zgrupowanych w operatorach.
Prześledzenie przeze mnie wybranych (bo na pewno nie wszystkich) badań nad percepcją krajobrazu, pozwoliło pokazać różne metody i podejścia do oceny wrażeń wzrokowych. Z przeprowadzonych do tej pory analiz wynika, że istnieje różnica pomiędzy percepcją indywidualną a społeczną. Ponadto, znacząco na percepcję wpływają bodźce, które pobudzają grupy neuronów w mózguodpowiadających pojęciu krajobraz. Ponieważ bodźce mogą być bardzo różne np.: może to być hasło, rysunek, zdjęcie, obraz rzeczywisty lub tylko wyobrażenie itp., które powoduje nasze skojarzenia (indywidualne – u każdego inne, choć podlegające wspólnym wyodrębniającym je kryteriom), różna może być i reakcja na nie. Zatem ocena jak i akceptacja, która jest wynikiem i skutkiem percepcji krajobrazu może być różna w zależności od bodźca, jego siły i siły impulsu, który na bodziec odpowiada. Można zatem powiedzieć, że jest to proces dynamiczny i niepowtarzalny, głównie z uwagi na trudno przewidywalne zmienne jak i nieznaną odpowiedź na nie.
Do określania oddziaływań w takiej dynamicznej strukturze doskonale nadają się rozmyte mapy kognitywne FCM, które przedstawiłam w rozdziale 8.2 („Budowa modelu FCM (fuzzy cognitive map), str. 133), jako narzędzie do rozwiązywania złożonych problemów politycznych, ekonomicznych lub społecznych, dostępnych dla szerszej publiczności.
W rozdziale 8.4 („Kierunki dalszych badań”, str. 147) przedstawiłam, że efektem poszerzania świadomości o percepcji w ostatnich latach jest wzrost zainteresowania teorią prawdopodobieństwa, ponieważ większość rzeczywistych prawdopodobieństw jest dalekich od precyzyjnie znanych lub mierzalnych liczb. W rzeczywistości rozumowanie z nieprecyzyjnymi prawdopodobieństwami ma długą historię a kwestia ta ma dziś znaczenie większe niż w przeszłości, głównie dlatego, że ogromny wzrost mocy obliczeniowej systemów przetwarzania informacji umożliwia obliczenia nieprecyzyjnego prawdopodobieństwa. Próbując nadążyć za nowymi teoriami postrzegania i metodami opracowywania informacji, opisanymi w tym rozdziale, przedstawiłam metodę obiektywizacji wrażeń percepcyjnych w formie łatwo stosowanych map kognitywnych FCM, umożliwiających tworzenie alternatywnych i predykcyjnych scenariuszy wspomagania decyzji przestrzennych, co może okazać się dobrym i przyszłościowym podejściem.
Mapę zbudowałam w oparciu o już istniejące ramy oceny jakościowej krajobrazu, aby podkreślić możliwość wykorzystania jej, na praktycznie każdym etapie procesu legislacyjnego. Zgodnie z art.
38a ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2015 r. poz. 199 z późń. zm.), wprowadzonym przez ustawę z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu (Dz. U. z 2015 r., poz.
774 i 1688), przedstawiłam model, który jawnie reprezentuje heterogeniczne procesy decyzyjne (może bazować na przekonaniach i doświadczeniach zainteresowanych stron), które mogą przewidywać społeczno-środowiskowe konsekwencje zagregowanych zachowań indywidualnych – Rys. 2. Czynniki podzieliłam na trzy klasy: przyrodnicze (kolor pomarańczowy), kulturowe (niebieski) i ekonomiczne (kolor różowy) i poddałam badaniom eksperckim zmienność połączeń między podstawowymi komponentami a resztą kategorii, która wpływa na dokładny charakter wyników.
Rys. 2. Mapa kognitywna sporządzona dla hasła „jakość zarządzania krajobrazem” z ustrukturyzowanych danych zawartych w opracowaniu Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, przy wykorzystaniu programu MentalModeler,
www.mentalmodeler.org (lipiec 2017)
Wyodrębniłam listę zmiennych w oparciu o istniejące opracowanie Tadeusza Chmielewskiego z zespołem, w którym zostały wymienione czynniki oceny jakości krajobrazu. Nadmiarowe zmienne (różne nazwy czynników w tej samej kategorii itp.) wyeliminowałam. Subiektywne łączenie zmiennych w większe kategorie na podstawie wspólnych cech, jest procesem zwanym „agregacją jakości”. Gdy dwie zmienne reprezentowały przeciwne kierunki tej samej koncepcji polaryzacja odwróconych oddziaływań była zgodna z przyjętymi praktykami. Przyjęłam silne zależności między zmiennymi wynoszące 0,75, średnie 0,5 i niskie 0,25. Centralność, czyli miarę powiązania kategorii z innymi kategoriami na przedstawionej mapie, jak również ogólną siłę tych połączeń obliczyłam jako sumę wartości bezwzględnych w kolumnie macierzy połączeń wchodzących i wychodzących z danej kategorii (macierz przedstawiłam w tabeli 8.1, str.142).
Model zagregowałam jako wzajemną strukturę trzech czynników: ekonomicznych, przyrodniczych i kulturowych wpływających na siebie. Wzajemne interakcje pomiędzy czynnikami przedstawiłam jako ujemne (brązowe) lub dodatnie (niebieskie) grafy o zmiennych wartościach. W przedstawionych w monografii scenariuszach (il. 8.5 – 8.7, str. 143) wzmacniałam lub osłabiałam rolę grup czynników jako ewentualnych celów strategicznych prowadzonej polityki przestrzennej.
Wykorzystanie zaprezentowanej przeze mnie w monografii mapy kognitywnej FCM przedstawia w formie grafów powiązania przyczynowe między pojęciami. Wykorzystanie FCM jest intuicyjne, można, za jej pomocą przeprowadzać modelowanie np.: partycypacyjne, używając jej do tworzenia wirtualnych agentów z wyszukanymi procesami decyzyjnymi. W monografii pokazałam dla przedstawionego modelu Rys. 2 prezentującego „jakość zarządzania krajobrazem” scenariusze, w których wzmacniałam (poprzez wprowadzenie wag) czynniki wpływające na obrane cele w prowadzonej polityce. Wykazałam, jak te wzmocnienia wpłyną na poszczególne elementy prowadzonej polityki przestrzennej.
4.2.2. Omówienie możliwości wykorzystania wyników prac badawczych przedstawionych w ww.
monografii w praktyce
W tej chwili nie ma ogólnodostępnych i wdrożonych narzędzi do obiektywizacji wrażeń np.:
estetycznych, kompozycyjnych, itp. Choć odbiór obrazu jest wrażeniem chwilowym i subiektywnym to ład i harmonię przestrzeni zawdzięczamy długoletnim działaniom na wskroś racjonalnym i planowym. W związku z tym przedstawiłam metodę, która może być wykorzystana do badań percepcji, ponieważ umożliwia zmierzenie i tym samym porównywanie społecznych ocen jakości krajobrazu. Obecnie, aby zmierzyć percepcję i ocenić jakość krajobrazu powołuje się grupy eksperckie, które przeprowadzają ocenę wrażeń w różnych aspektach np.: kompozycyjnych, społecznych, estetycznych. Oceny eksperckie stosują jednak zupełnie inne kryteria niż statystyczny mieszkaniec – najczęstszy odbiorca. Narzędzie umożliwiające badanie ocen i ich porównanie ułatwiłoby rozwiązanie wielu problemów związanych z różnicami w percepcji społecznej i elitarnej (np.: przy porównywaniu prac konkursowych lub realizacji prac, które nie uzyskują akceptacji społecznej).
W pracy wykazałam, że istnieją sposoby oceny jakościowej percepcji, różne dla różnych grup społecznych, które pomimo uogólnień mogą być dla niej charakterystyczne. Wyodrębnienie różnic w odbiorze widoków, z uwagi na przynależność do grupy społecznej, umożliwi uporządkowanie struktury obejmującej cały system wartości. Umożliwi także włączenie zainteresowanych w tworzenie projektów (proces bottom-up) oraz w proces zarządzania i tworzenia polityki lokalnej (partycypacja) oraz zminimalizuje wpływ konfliktów społecznych, które towarzyszą procesom zmian w krajobrazie (akceptacja) – szerzej opisałam w rozdziale 2.1. („Projektowanie partycypacyjne” i 2.2. „Akceptacja w projektowaniu” – str. 25 i 29).
W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie koncepcją akceptacji społecznej planowanych zmian i inwestycji w krajobrazie, zwłaszcza w wyniku przejścia z nieodnawialnych na odnawialne źródła energii. Społeczną akceptację bada się w bardzo różnych środowiskach i opiera na odmiennych koncepcjach. Głównym powodem obecnego poszukiwania dróg i podejść do „akceptacji” nie jest interdyscyplinarność i wielostronność, ale brak perspektyw przy podejmowaniu decyzji przestrzennych i politycznych, a także brak wiedzy, zwłaszcza o procesach, podmiotach i formalnych etapach decyzyjnych. Oparcie na metodach obiektywizacji wrażeń percepcyjnych np. w formie łatwo stosowanych map kognitywnych FCM, umożliwiających tworzenie alternatywnych i predykcyjnych scenariuszy wspomagania decyzji przestrzennych, może okazać się dobrym podejściem – co starałam się udowodnić w tej pracy.
Rozumienie procesu kształtowania krajobrazu oznacza możliwość wykorzystania w procesie jego planowania udziału społeczeństwa. Oznacza także zrozumienie, że niemożliwe jest kształtowanie krajobrazu w jego skończonej formie. Proces budowy i percepcji krajobrazu kulturowego jest procesem stałym i immanentnym i nie posiada wizji „ostatecznego kształtu”. Może to dowodzić konieczności prowadzania wieloetapowej partycypacji społecznej w procesie planowania przestrzennego i kształtowania krajobrazu. Jednym z proponowanych etapów mogłoby być wykorzystanie rozmytych map kognitywnych, które odpowiadają na przedstawiane dynamiczne właściwości ludzkiej percepcji.
W monografii przedstawiłam przykład budowania rozmytej mapy kognitywnej, która umożliwia ocenę jakościową zdarzeń wpływających na zmiany w krajobrazie, a także w oparciu o którą, możliwe jest budowanie scenariuszy wzmacniających lub osłabiających różne czynniki, na których opiera się polityka planowania i zagospodarowania przestrzennego (wsparcie procesów decyzyjnych).
Przedstawione w pracy usystematyzowane grupy problemowe dotyczące różnic w społecznej i indywidualnej percepcji oraz metody i pomiary jakości krajobrazu kulturowego mogą być wykorzystane w dydaktyce, nie tylko w dziedzinie architektury i urbanistyki, ale także w naukach o charakterze społecznym. Szeroko przedstawione autorskie badania percepcji mogą być powielane i implementowane w mapowaniu behawioralnym przydatnym w społecznych procesach urbanizacyjnych. Natomiast dla przekazywania wiedzy przyszłym architektom i urbanistom przydatne mogą okazać się wnioski dotyczące korzyści wynikających z akceptacji i partycypacji
społecznej dla proponowanych w projektach zmian w zagospodarowaniu przestrzennym wpływających na ocenę jakości krajobrazu. Wykorzystywane mogą być także przedstawione metody identyfikacji jakościowej krajobrazu, które w monografii zostały zebrane i usystematyzowane pod względem cech estetycznych i kompozycyjnych. Dla studentów planowania przestrzennego przydatne mogą być przedstawione wskaźniki i parametry wykorzystywane w monitorowaniu zmian zachodzących w środowisku. A także jako metody wartościujące i umożliwiające mierzenie podaży i popytu usług ekosystemowych.
Wyniki, które przedstawiłam pracy mogą być wykorzystywane zarówno w projektowaniu architektonicznym, urbanistycznym, jak i w planowaniu przestrzennym krajobrazu kulturowego czyli miast i terenów otwartych przez profesjonalistów różnych dyscyplin, a także przez osoby zaangażowane i odpowiedzialne za kształtowanie fizycznej struktury przestrzennej jak też przez osoby jedynie przebywające i nieświadomie oceniające.
Praca, ze względu na aktualną tematykę, szerokie rozeznanie literaturowe oraz bogato ilustrowaną formę schematów procesu percepcji może również służyć popularyzacji nauki poprzez podnoszenie świadomości społecznej. Wartość popularyzacyjną zwiększają prezentowane metody umożliwiające unikanie negatywnych zjawisk i konfliktów przestrzennych związanych z brakiem akceptacji dzieł architektonicznych i urbanistycznych zależnych od różnicy w percepcji indywidualnej i społecznej, którą szeroko omówiono w pracy.
Rys. 3. Schemat podsumowania pracy o percepcji społecznej krajobrazu kulturowego
Przedstawiona w mojej monografii możliwość wykorzystania wyników badań polega na:
implementacji mojej autorskiej metody oceny jakości krajobrazu opartej na wnioskowaniu rozmytym do zastosowań w architekturze i urbanistyce;
implementacji rozmytych map kognitywnych (FCM) jako narzędzia wspomagającego podejmowanie decyzji oraz umożliwiającego unikanie konfliktów w planowaniu przestrzennym;
implementacji projektowania badań umożliwiających pomiar jakości krajobrazu;
popularyzacji wiedzy o różnicach w percepcji indywidualnej i społecznej;
popularyzacji wiedzy o zbiorze metod badań i miar percepcji;
popularyzacji usystematyzowanego zbioru narzędzi i metod oceny jakościowej krajobrazu wykorzystywanego w pracach planistycznych;
popularyzacji zbioru wskaźnikow do identyfikacji i oceny krajobrazowej stosowanego w procesie planowania przestrzennego.
5. Pozostałe osiągnięcia naukowo - badawcze
5.1. Przed uzyskaniem stopnia doktora nauk technicznych
Po studiach magisterskich i podyplomowych, które ukończyłam w 1995 roku rozpoczęłam pracę na Politechnice Zielonogórskiej w Zielonej Górze, na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Sanitarnej jako pracownik naukowo-dydaktyczny zajmujący się przedmiotami: rysunkiem technicznym, geometrią wykreślną i projektowaniem architektonicznym, urbanistycznym i planowaniem przestrzennym. W następnym roku rozpoczęłam także pracę w jednym z większych prywatnych biur projektowych w Zielonej Górze, starając się równocześnie z wiedzą akademicką zdobywać praktyczne doświadczenie zawodowe. Tematami prac projektowych były głównie nowe budynki mieszkalne wielorodzinne, a także jednorodzinne oraz budynki użyteczności publicznej (budynki Uniwersytetu Zielonogórskiego).
Na Politechnice Zielonogórskiej w prowadzonych przeze mnie badaniach starałam się analizować problematykę historycznych obiektów zabytkowych, poszerzając ją o relacje z kontekstem i strukturą urbanistyczną miasta. W 1998 byłam m.in. wraz z dr hab. inż. Wojciechem Eckertem autorem:
pracy badawczej pt.: „Badania techniczno-konserwatorskie wraz z koncepcją zagospodarowania dla celów turystycznych reliktów średniowiecznego systemu obronnego Żar”,
a w roku 2000 zrealizowanego „Projektu koncepcji zagospodarowania ul. Cichej w Żarach”.
Po uzyskaniu uprawnień budowlanych do projektowania bez ograniczeń w specjalności architektonicznej w 2001 roku tę tematykę odzwierciedlają także inne projekty moich indywidualnych prac projektowych (prace zostały wymienione w zał.) :
„Rekonstrukcja wieży widokowej w Słubicach”,
a także badania techniczno-konserwatorskie i projekty remontów lokali użytkowych, elewacji budynków, a także kolorystyki dla kilku historycznych budynków w Zielonej Górze i okolicach,
a także opracowanie „Analiza możliwości adaptacji terenu po nieczynnej linii kolejowej w kierunku Kożuchowa na ciąg pieszo-rowerowy” dla Urzędu Miasta w Zielonej Górze.
Problematyce tej poświęconych było kilka moich publikacji naukowych, spośród których chciałabym przytoczyć następujące recenzowane artykuły:
Eckert W, Skiba M., 2002. Reintegracja reliktów średniowiecznego systemu obronnego Żar - nowe zdefiniowanie przestrzeni architektonicznej starego miasta. W: Definiowanie przestrzeni architektonicznej : projektowanie architektury a teoria: Międzynarodowa konferencja naukowa Instytutu Projektowania Architektonicznego. Kraków, Polska, s. 133-138;
Kochański P., Łotysz S., Skiba M., 2002. Współistnienie architektury z naturą na Środkowym Nadodrzu - przykłady Zielonej Góry. W: Architektura współczesna wobec natury. Gdańsk, Polska, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, s. 214-219;
Kochański P., Łotysz S., Skiba M., 2001. Zmiana funkcji użytkowania historycznych obiektów przemysłowych - moda czy konieczność: Przykłady z Zielonej Góry. W: Teoria a Praktyka w Architekturze Współczesnej : Moda w architekturze : Materiały VI Sympozjum. Rybna, Polska, Gliwice: Wydaw. Sympozjalne KUiA PAN, 2001, s. 319-322;
Eckert W, Skiba M., 2001. Problem ochrony i wykorzystania reliktów średniowiecznego systemu obronnego Żar dla celów turystycznych w procesie rewitalizacji miasta. W: Archeologia Środkowego Nadodrza w ostatniej dekadzie XX wieku : z badań pogranicza polsko-niemieckiego w aspekcie badań archeologiczno-konserwatorskich. Łagów Lubuski, Polska, Zielona Góra: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski. Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza, z. 1, s. 139-141;
Kochański P., Łotysz S., Skiba M., 2000. Aspekty socjologiczne rewitalizacji małych zespołów zabudowy na przykładzie kwartału śródmiejskiego w Zielonej Górze. W: Teoria a Praktyka w Architekturze Współczesnej: Gra o przestrzeń:
Materiały V Sympozjum. Rybna, Polska, Gliwice: Wydaw. Sympozjalne KUiA PAN, s. 117-120;
Eckert W, Skiba M., 1999. Żary - średniowieczny system obronny. W: Fortyfikacje (T. 6), s. 135-144;
Eckert W, Skiba M., 1999. Ochrona dziedzictwa kultury materialnej na przykładzie średniowiecznego systemu obronnego Żar. Rocznik Lubuski: Przeszłość i teraźniejszość pogranicza lubuskiego, T. 25, s. 177-191;
Chmieliński K., Eckert W, Skiba M., 1998. Losy założeń pałacowo-folwarcznych w dobie przekształceń własnościowych w województwie zielonogórskim. W: Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu - (Konferencje; 20), nr 338, s.
239-244;
Skiba M., 1998. Zachowanie wartości krajobrazu jako dziedzictwa kulturowego. W: Zeszyty Naukowe Politechniki Zielonogórskiej, Budownictwo 32, nr 120, s. 79-82.
Drugim wątkiem moich badań zapoczątkowanych w 2001 roku wraz z podjęciem pracy w Biurze Planowania Przestrzennego Departamentu Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego w Zielonej Górze było kształtowanie polityki przestrzennej na poziomie gminy i województwa. Dzięki tej pracy, miałam możliwość uczestniczenia w realizacji takich opracowań jak:
Projekt dla Odry 2006 dla województwa lubuskiego,
ale również pierwszy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubuskiego, powstający pod kierunkiem prof. dr hab. inż. arch. Tadeusza Sumienia.
Złożoność problematyki kształtowania środowiska i praktyczny zakres ustaleń dokumentów planistycznych poznałam opiniując zgodność gminnych Studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin lubuskich z wojewódzkimi programami i planami rozwoju, które głównie w tym czasie powstawały.
Podsumowaniem tego okresu pracy i prowadzonych badań, była dysertacja doktorska zatytułowana „Możliwość i realizacji programu Miasta frontem ku Odrze na obszarze województwa lubuskiego. Aspekty krajobrazowe”, opracowana pod kierunkiem dr hab. inż. arch.
Aliny Drapelli-Hermansdorfer, obroniona przeze mnie w styczniu 2004 roku.
Część przedstawionej w doktoracie problematyki, została poprzedzona recenzowanymi publikacjami:
Skiba M., 2002. Krajobraz widziany z Odry na przykładzie nabrzeży Nowej Soli i Krosna Odrzańskiego. W: Studium zagospodarowania przestrzennego pasma Odry. Wrocław, Polska, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne, s. 42-49;
Skiba M., 2001. Krajobraz Nowej Soli widziany od Odry. Architektura Krajobrazu: studia i prezentacje, nr 2-3, s. 23-26;
5.2. Po uzyskaniu stopnia doktora nauk technicznych
Prowadzona przeze mnie po uzyskaniu stopnia doktora nauk technicznych działalność naukowa, skupiała się w latach 2004 - 2018 wokół różnorodnych zagadnień związanych z podejmowanymi tematami badań zarówno w Instytucie Budownictwa jak i Katedrze Architektury i Urbanistyki, mającymi wpływ na współczesne kształtowanie krajobrazu miejskiego. Wraz z gromadzonym doświadczeniem i rozwijaniem zainteresowań naukowych oraz uczestnictwem w grantach badawczych w polu moich zainteresowań znalazły się idee zrównoważonego rozwoju, procesy rewitalizacji i modernizacji obszarów zabudowanych z uwzględnieniem budynków historycznych i możliwość ich ochrony poprzez formułowanie zapisów dokumentów polityki planowania przestrzennego. W każdym z analizowanych obszarów tematycznych szczególną uwagę poświęcono partycypacji społecznej i akceptacji dla wprowadzanych zmian. Prowadzone w opisanym okresie badania dotyczyły kilku grup problemowych:
1) Percepcja oraz miary i oceny jakościowe krajobrazu,
2) Elementy kompozycji przestrzeni miejskich i wiejskich związane z tożsamością, rozpoznawalnością i ich akceptacją. Przemiany w obrazie przestrzeni miejskiej,
3) Współczesna polityka rozwoju miast w odniesieniu do wymagań zmniejszania zużycia energii,
4) Modernizacja historycznych obiektów i terenów wiejskich,
5) Trendy w kształtowaniu miast. Rewitalizacja, modernizacja i odbudowa zdegradowanych obszarów miejskich. Partycypacja społeczna.
6) Rola zieleni w mieście. Ochrona terenów zieleni w dokumentach planistycznych.
Grupa problemowa 1: Percepcja oraz miary i oceny jakościowe krajobrazu. Wspólną myślą przewodnią badań i problemów naukowych była rola odbioru przez człowieka widoku, wizerunku i obrazu poszczególnych omawianych elementów kompozycji urbanistycznej miasta, lub jego fragmentu (dzielnicy, rejonu). Badania prowadzone były z wykorzystaniem metod i narzędzi:
statystycznych (program Statistica), doboru i funkcji zmiennych (za Wojciechowski) oraz tworzenia map mentalnych. W toku prac stworzyłam model oceny jakościowej przedstawiony jako znaczący wkład w rozwój dziedziny architektura i urbanistyka. Model oparty jest na wnioskowaniu rozmytym, dla którego założono, że odpowiedzi w ankietach będą określone poszczególnymi liczbami rozmytymi, przedstawionymi za pomocą funkcji przynależności, gdzie wykres reprezentuje pojęcia rozmyte określone i warunkowane w konkluzyjnych regułach. Defuzyfikacja wynikowej funkcji przynależności dla konkluzji bazy reguł została określona metodą średniej arytmetycznej. W tej metodzie ostry reprezentant ywyn wynikowego zbioru rozmytego konkluzji zdefiniowany jest funkcją przynależności µwyn(y)=µAUB(y), przyjmuje wartość ywyn średniej arytmetycznej powierzchni pod krzywą określoną funkcją. Zaletą tej metody wyostrzania jest zaktywizowanie wszystkich aktywnych reguł, co gwarantuje większą czułość modelu rozmytego na zmiany danych wejściowych. Z uwagi na niedostateczne środki finansowe respondentami prowadzonych badań często byli studenci kierunków budownictwo i architektura. Efekty badań przedstawiają w publikacje:
Skiba M., 2017. Ramy interpretacyjne w ocenie jakościowej krajobrazu. Krajobraz rodzimy. W: Krajobraz Polski. Cudze chwalicie: ochrona i kształtowanie rodzimego krajobrazu, red. P. Patoczka. Wydaw. A. A. Sieworek, Topiarius. Studia Krajobrazowe. Wydanie Monograficzne, T. 2, s. 42-57;
Skiba M., 2016. Ocena atrakcyjności krajobrazu. Przestrzeń i Forma = Space & Form [on line] Vol. 23, nr 26, s. 293-304;
(załącznik nr 7 Kopie wybranych publikacji naukowych….)
Skiba M., 2012. Percepcja i rozpoznawalność przestrzeni publicznych. Studium przypadku czterech placów w Zielonej Górze. Czasopismo Techniczne: Architektura R. 109, z. 15, s. 549-554;
Skiba M., 2008. Rozmyte miary percepcji krajobrazu. W: Zarządzanie krajobrazem kulturowym = Cultural landscape management, red. U. Myga-Piątek, K. Pawłowska. Sosnowiec, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 10, s. 123-130; (załącznik nr 7 Kopie wybranych publikacji naukowych….)
Skiba M., 2007. Zielona Góra - percepcja miasta. W: Renowacja budynków i modernizacja obszarów zabudowanych T. 3, red. T. Biliński. Zielona Góra, Oficyna Wydaw. Uniwersytetu Zielonogórskiego, s. 361-370;
Skiba M., 2007. Rozmyte miary przestrzeni miejskiej - w poszukiwaniu piękna. Czasopismo Techniczne: Architektura z.
6-A, s. 404-408;
Skiba M., 2007. Obraz Zielonej Góry w badaniach preferencji mieszkańców oraz studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego sporządzonych na podstawie map mentalnych. W: Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej.
Architektura i Urbanistyka nr 11, s. 81-91.
Skiba M., 2006. Krajobraz kulturowy Zielonej Góry. Preferencje mieszkańców na podstawie map mentalnych. Rocznik Lubuski: Dziedzictwo kulturowe Środkowego Nadodrza T. 32 cz. 1, s. 189-198;
Skiba M., 2005. Miary atrakcyjności krajobrazu na obszarach miast. W: Renowacja budynków i modernizacja obszarów zabudowanych T. 1, red. Tadeusz Biliński. Zielona Góra, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, s. 397-407;
Skiba M., 2005. Obraz Zielonej Góry w badaniach preferencji mieszkańców, na podstawie map mentalnych sporządzonych przez studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego. Czasopismo Techniczne : Architektura z. 11-A, s. 392- 395;
Skiba M., 2004. Wartość akceptowana społecznie na podstawie map mentalnych mieszkańców Zielonej Góry.
Czasopismo Techniczne: Architektura z. 10/A, s. 342-345;
Grupa problemowa 2: Elementy kompozycji przestrzeni miejskich i wiejskich związane z tożsamością, rozpoznawalnością i ich akceptacją. Badania koncentrowały się na kształtowaniu przestrzeni urbanistycznej w skali miasta. Metody badawcze koncentrowały się na wywiadach i wywiadach pogłębionych (badania ankietowe), rysunku map mentalnych i często dotyczyły wyodrębniania w krajobrazie znaków, symboli, elementów koordynacji przestrzennej oraz sposobu ich ochrony z uwzględnieniem zapisu w dokumentach planistycznych. W badaniach ważnym elementem był odbiór miejsc szczególnych przez mieszkańców i przyjezdnych. Narzędziami badawczymi były programy statystyczne (np. Statistica). Prowadzone badania często były uzupełnieniem komercyjnych opracowań (w tym: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Świebodzin i gminy Krotoszyce oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego m.in. Gubina). Efekty badań były publikowane, są to m.in.:
Skiba M., 2016. Rozpoznawalność i akceptacja przestrzeni publicznych w krajobrazie miasta Zielona Góra. W: O różnorodności współczesnego krajobrazu, red. M. Kłopotowski, D. Gawryluk T. 4. Białystok: Agencja Wydaw. EkoPress, s.
20-30;
Bazan-Krzywoszańska A., Mrówczyńska M., Skiba M., 2015. Badania percepcji mieszkańców Zielonej Góry - mapy mentalne. Czasopismo Inżynierii Lądowej, Środowiska i Architektury = Journal of Civil Engineering, Environment and Architecture T. 32, z. 62 (4/15), s. 19-32; (załącznik nr 7 Kopie wybranych publikacji naukowych….)
Skiba M., 2013. Kształtowanie obrazu miasta. Rola prawa i mechanizmów ekonomicznych. W: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Zielonogórskiego. Inżynieria Środowiska nr 150 (30), s. 143-154; (załącznik nr 7 Kopie wybranych publikacji naukowych….)
Bazan-Krzywoszańska A., Skiba M., 2010. Culture of village public spaces - exemplified by the commune of Krotoszyce.
Architectus Nr 2(28), s. 77-81;
Bazan-Krzywoszańska A., Skiba M., 2010. Problem ekspozycji widokowej miasta - zapisy w dokumentach planistycznych, przykład Świebodzina. W: Obwarowania miast - problematyka ochrony, konserwacji, adaptacji i ekspozycji:
międzynarodowa konferencja naukowa. Kożuchów, Polska, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kożuchowskiej, s. 54-60;
Skiba M., 2009. Mała ojczyzna - w poszukiwaniu wspólnoty i odrębności na przykładzie gminy Świebodzin w województwie lubuskim. W: Polskie krajobrazy wiejskie dawne i współczesne = Polish rural landscapes former and contemporary. Sosnowiec, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, (Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG 12), s. 109- 116;
Skiba M., 2007. Współczesne bramy miasta na podstawie map mentalnych mieszkańców Zielonej Góry. W: Odnowa krajobrazu miejskiego : bramy i granice miasta = Urban Landscape Renewal: gates and urban borders: międzynarodowa konferencja naukowa. Gliwice, Polska, Politechnika Śląska, Wydział Architektury, 2007, s. 423-430;
Grupa problemowa 3: Współczesna polityka rozwoju miast w odniesieniu do wymagań zmniejszania zużycia energii. Podjęcie tematu było ściśle związane z pracą w 2010-2011 ramach rozbudowanego, interdyscyplinarnego projektu badawczego - Zintegrowany system zmniejszania eksploatacyjnej energochłonności budynków – strategiczny projekt NCBiR – gdzie brałam udział jako członek zespołu badawczego w dwóch zadaniach: Zad. 1.– Analiza możliwości i skutków socjoekonomicznych wzrostu efektywności energetycznej w budownictwie; Zad. 8.– Warunki i możliwości oszczędzania energii za pomocą instrumentów polityki miejskiej; Kierownikiem projektu
przedsięwzięcia zrealizowane zostały konferencje naukowe w Zielonej Górze i Warszawie. Efektem pierwszego zadania projektu było sporządzenie strategii działań dla polityki energetycznej w miastach w poszczególnych obszarach przestrzennych uwzględniającej lokalne warunki dla miast Zielona Góra i Lublin. Efektem drugiego zadania projektu było stworzenie metody analizy zużycia energii w mieście na podstawie danych mapowych oraz dokumentu Energetyczny Audyt Miejski dla miasta Zielona Góra wskazującego metody implementacji dyrektyw UE oraz rozwiązań zrównoważonych i promujących OZE w budownictwie mieszkaniowym do prawodawstwa polskiego z uwzględnieniem samorządności gmin. Badania prowadzone w ramach projektu obejmowały analizę zużycia energii pierwotnej i końcowej w kontekście rozwiązań technicznych, technologicznych i funkcjonalnych budynków. Poniżej przedstawiono cykl publikacji prezentujący rezultaty wykonanych w ramach projektu strategicznego badań:
Skiba M., 2011. Możliwość wdrożenia instrumentami polityki miejskiej celu krajowego efektywności energetycznej.
Przegląd Budowlany nr 12, s. 65-68;
Skiba M., 2011. Dokumenty planistyczne gospodarki energetycznej w gminie. Przegląd Budowlany nr 12, s. 52-53;
Bazan-Krzywoszańska A., Skiba M., 2011. Wskaźniki urbanistyczne a oszczędność energetyczna. Przegląd Budowlany nr 12, s. 59-64;
Skiba M., 2011. Dokumenty strategii kształtujące politykę przestrzenną i energetyczną na poziomie gminy. Przegląd Budowlany nr 9, s. 30-33;
Skiba M., 2011. Produkcja biomasy a system dokumentów polityki przestrzennej miast. Przegląd Budowlany nr 9, s. 41- 46;
Skiba M., 2011. Kształtowanie polityki przestrzennej i energetycznej na poziomie gminy w obowiązującym ustawodawstwie. Przegląd Budowlany nr 5, s. 47-52;
Skiba M., 2011. Projekt strategiczny narodowego centrum badań i rozwoju pt.: Zintegrowany system zmniejszania eksploatacyjnej energochłonności budynków. Przegląd Budowlany nr 3, s. 22-24;
Umiejętność stworzenia metody analizy zużycia energii w mieście na podstawie danych mapowych posłużyła do dalszych prac badawczych. Współpraca z dr hab. inż. Marią Mrówczyńską, dr inż. Anną Bazan-Krzywoszańską i dr Andrzejem Łączakiem umożliwiła przedstawianie modelowania potencjału i predykcji zużycia energii w mieście Zielona Góra, także z wykorzystaniem środków finansowych wspierających wykorzystanie energii odnawialnej OZE, z wykorzystaniem sztucznych sieci neuronowych, artykułów opublikowanych w najbardziej prestiżowych czasopismach na Web of Science. Publikacje naukowe w czasopismach z listy A Journal Citation Reports (JCR):
Skiba M., Mrówczyńska M., Bazan- Krzywoszańska A., 2017. Modeling the economic dependence between town development policy and increasing energy effectiveness with neural networks. Case study: The town of Zielona Góra.
Applied Energy, Vol. 188, s. 356-366. (45 pkt) ISSN: 0306-2619, DOI: 10.1016/j.apenergy.2016.12.006, Impact Factor:
5,746 (2017), 5-Year Impact Factor: 6,222, (współudział : 33%);
Bazan- Krzywoszańska A., Mrówczyńska M., Skiba M., Łączak A., 2016. Economic conditions for the development of energy efficient civil engineering using RES in the policy of cohesion of the European Union (2014-2020). Case study:
the town of Zielona Góra. Energy and Buildings Vol. 118, s. 170-180. (40 pkt) ISSN: 0378-7788, DOI:
10.1016/j.enbuild.2016.02.048, Impact Factor: 2,973 (2017), 5-Year Impact Factor: 3,666, (współudział : 25%); (załącznik nr 7 Kopie wybranych publikacji naukowych….)
A także w innych czasopismach międzynarodowych i polskich, publikacjach konferencyjnych i jako rozdziały w monografiach. W poniższym zestawieniu znalazły się najważniejsze publikacje, odnoszące się do czynników urbanistycznych wpływających na zmniejszanie konsumpcji energii ale także do czynników materiałowych i użytkowych wpływających na architekturę budynków i szerzej kształtowanie przestrzeni miasta, w tym odznaczony wyróżnieniem Komitetu Naukowego, II Konferencji Dolnośląski Dom Energooszczędny i Odnawialne Źródła Energii (DDE i OZE) przy III Międzynarodowych Targach Budownictwa Energooszczędnego i Ekologicznego BUD-ECO 2013 we Wrocławiu, artykuł Energetyczny audyt miejski. Miejskie systemy predykcji zużycia energii.
Bazan- Krzywoszańska A., Łączak A., Mrówczyńska M., Skiba M., 2018. Improving energy efficiency with the risk of investment of reference urban development of Zielona Góra. Tehnički Vjestnik = Technical Gazette Vol. 25, no. 3, s. 1-2;
Bazan- Krzywoszańska A., Łączak A., Mrówczyńska M., Skiba M., 2017. Stymulowanie efektywności energetycznej budynków oraz zarządzanie ryzykiem inwestowania w OZE w polityce zrównoważonego rozwoju miast, na przykładzie Zielonej Góry. W: Technological innovations and sustainability development in architecture and construction, ed. J.
Sokołowska-Moskwiak, Racibórz, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, s. 441-457;
Skiba M., Rzeszowska N., 2017. Analysis of the dependence between energy demand indicators in buildings based on variants for improving energy efficiency in a school building. W: Civil and Environmental Engineering Reports No. 26 (3), s. 31-41;
Bazan- Krzywoszańska A., Mrówczyńska M., Skiba M., Sztubecka M., 2017. Sustainable urban development on the example of the housing development of Zielona Góra (Poland), as a response to the climate policy of the European Union. W: 10th International Conference on Environmental Engineering. Vilnius, Litwa, Vilnius Gediminas Technical University, s. 1—8
Skiba M., Rzeszowska N., 2017. Warianty poprawy efektywności energetycznej budynku szkolnego w Słubicach. W:
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Zielonogórskiego. Inżynieria Środowiska Nr 166 (46), s. 36-47;
Bazan- Krzywoszańska A., Łączak A., Mrówczyńska M., Skiba M., 2016. Modelling changes in the energy efficiency of buildings using neural networks on the example of Zielona Góra. W: 1st International Conference on the Sustainable Energy and Environment Development – SEED 2016. Kraków, Polska, Les Ulis: EDP Sciences, E3S Web of Conferences, Vol.
10, s. 1-9; (załącznik nr 7 Kopie wybranych publikacji naukowych….)
Skiba M., Mrówczyńska M., Bazan- Krzywoszańska A., 2016. Potencjał rynkowy remontów energooszczędnych w budownictwie mieszkaniowym Zielonej Góry. Budownictwo i Inżynieria Środowiska = Civil and Environmental Engineering Vol. 7, s. 111-117;
Alsabry A., Mrówczyńska M., Bazan- Krzywoszańska A., Skiba M.,2016. Potencjał termomodernizacji osiedli z wielkiej płyty na przykładzie budynków mieszkalnych w Zielonej Górze. Materiały Budowlane nr 8, s. 84-85;
Bazan- Krzywoszańska A., Łączak A., Mrówczyńska M., Skiba M., 2016. Pozycja gminy w polityce zrównoważonego rozwoju energetyki w kontekście realizacji strategii Europa 2020. W: Zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy gmin i województw, red. nauk. E. Sobczak. Warszawa, Oficyna Wydaw. Politechniki Warszawskiej, s. 168-184;
Bazan- Krzywoszańska A., Łączak A., Mrówczyńska M., Skiba M., 2015. Przyszłość budownictwa energooszczędnego w świetle nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej (2014-2020) na przykładzie miasta Zielona Góra. W: Wybrane problemy budownictwa, red. nauk. J. Sobczak-Piąska. Bydgoszcz, Wydaw. Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno- Przyrodniczego, s. 65-75;
Mrówczyńska M., Alsabry A., Skiba M., Bazan- Krzywoszańska A., 2014. Research on energy consumption in the city. A system of modelling potential for energy effectiveness using artificial intelligence. International Journal of Engineering Science and Innovative Technology (IJESIT) Vol. 3, no. 5, s. 373-384;
Skiba M., 2014. Energetyczny audyt miejski. Czy można skutecznie zarządzać zyżyciem energii w mieście? Rynek Instalacyjny nr 4, s. 58-63; (załącznik nr 7 Kopie wybranych publikacji naukowych….)
Skiba M., 2013. Energetyczny audyt miejski. Miejskie systemy predykcji zużycia energii. W: Kierunki rozwoju budownictwa energooszczędnego i wykorzystania odnawialnych źródeł energii na terenie Dolnego Śląska [dokument elektroniczny], red. A. Bać, J. Kasperski .- Wrocław, Oficyna Wydaw. Politechniki Wrocławskiej, s. 259-268;
Skiba M., 2013. Urbanistyczny wymiar architektury energooszczędnej. W: Kierunki rozwoju budownictwa energooszczędnego i wykorzystania odnawialnych źródeł energii na terenie Dolnego Śląska [dokument elektroniczny], red. A. Bać, J. Kasperski. Wrocław, Oficyna Wydaw. Politechniki Wrocławskiej, s. 269-282;
Grupa problemowa 4: Modernizacja historycznych obiektów i terenów wiejskich. Moje zainteresowania skupiły się na analizach kompozycyjnych obiektów historycznych i analizach problemowych dotyczących adaptacji obiektów oraz nowej propozycji kształtu przestrzeni zurbanizowanej odpowiadającej na potrzeby użytkowników.
Skiba M., 2013. Intensyfikacja niekorzystnych form zabudowy wzdłuż dróg na tle historycznych i administracyjnych przekształceń terenów miasta Zielona Góra. Teka Komisji Urbanistyki i Architektury T. 41, s. 239-253; (załącznik nr 7 Kopie wybranych publikacji naukowych….)
Skiba M., 2008. XVIII-wieczna modernizacja układu przestrzennego wsi Bojadła, W: Renowacja budynków i modernizacja obszarów zabudowanych. T. 4, red. T. Biliński. Zielona Góra, Oficyna Wydaw. Uniwersytetu Zielonogórskiego, s. 347-356;
Skiba M., 2007. Adaptacja barokowego założenia pałacowo-ogrodowego w Bojadłach na centrum hotelowo- konferencyjne, W: Rekreacja, turystyka i agroturystyka w gospodarce przestrzennej - wyzwanie XXI wieku, red. W.
Czarnecki. Białystok, Wydaw. Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, s. 189-196;
Skiba M., 2006. Pałac Kottwitzów w Bojadłach. W: Lubuskie Materiały Konserwatorskie T. 3, 2005-2006, s. 165-175;
Grupa problemowa 5: Trendy w kształtowaniu miast. Rewitalizacja, modernizacja odbudowa zdegradowanych obszarów miejskich. Partycypacja społeczna. Zainteresowanie tematyką wynikało z rozszerzenia wcześniejszych badań i wywiadów dotyczących zaspokajania potrzeb mieszkańców i użytkowników przestrzeni. Celem nowych idei kształtujących wygląd miasta jest poprawa jakości przestrzeni, w tym przestrzeni publicznych. Cele planowania przestrzennego nie zawsze nadążają za zmianami w sposobie użytkowania miasta, zwiększa się liczba potencjalnych konfliktów przestrzennych. W tym czasie byłam wieloletnim członkiem komitetu organizacyjnego konferencji Renowacja budynków i modernizacja obszarów zabudowanych pod kierunkiem prof.
dr hab. inż. Tadeusza Bilińskiego. Ten obszar moich zainteresowań rozszerzał się wraz z uczestnictwem w projekcie Bottom-up. Nowatorskie narzędzie kształtowania przestrzeni publicznej współfinansowanym ze środków Unii Europejskiej w ramach Priorytetu VIII Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.2. Transfer wiedzy – 2013-2014. Celem projektu była popularyzacja idei przeprowadzania procesów projektowych bottom-up, jako narzędzia poprawy jakości przestrzeni publicznych. Projekt bazował na wymianie doświadczeń polsko-duńskich oraz zaadaptowaniu metod wypracowanych w projekcie duńskich „planów wiejskich”, opierających się na procesie projektowania architektonicznego razem z mieszkańcami (stymulacja „bottom up”), do polskich warunków. Kształtowanie przestrzeni miejskich we współczesnym świecie jest ważne, zwłaszcza wobec potrzeb rewitalizacji zdegradowanych obszarów oraz zjawisk metropolizacji, suburbanizacji i eksurbanizacji. Problem urban sprawl i innych niekorzystnych sposobów
niekontrolowanego rozwoju spowodowany jest niespotykanym w poprzednich stuleciach tempem wzrostu miast. Opublikowałam:
Bazan- Krzywoszańska A., Mrówczyńska M., Skiba M., 2017. A policy of development of post-mining land on the example of Zielona Góra. Czasopismo Inżynierii Lądowej, Środowiska i Architektury = Journal of Civil Engineering, Environment and Architecture, T. 34, z. 64 (2/II/17), s. 121-130;
Bazan- Krzywoszańska A., Mrówczyńska M., Skiba M., 2015. Połączenie terenów miasta i gminy Zielona Góra w świetle problemu rozlewania się miast. Logistyka nr 4, s. 2433-2441;
Skiba M., 2013. Zielona Góra - miasto kompaktowe = Zielona Góra - compact city. W: 7ULAR : Odnowa krajobrazu miejskiego : przyszłość miast średniej wielkości, monografia = Urban landscape renewal, middle-sized cities of tomorrow, monograph, red. nauk. N. Juzwa, A. Sulimowska-Ociepka T. 1. Gliwice, Wydział Architektury Politechniki Śląskiej, s. 67-74;
Skiba M., 2012. Polityka trwałego rozwoju miasta. Przegląd Budowlany nr 12, s. 33-40;
Skiba M., 2012. Partycypacja społeczna w kształtowaniu przestrzeni kulturowych miasta na przykładzie Zielonej Góry.
W: Miasto w kulturze, red. E. Trocka-Leszczyńska, E. Przesmycka. Wrocław, Oficyna Wydaw. Politechniki Wrocławskiej, s.
453-460;
Bazan- Krzywoszańska A., Skiba M., 2009. Potrzeba modernizacji struktury miasta jako odpowiedź na zmiany cywilizacyjne. Przypadek Świebodzina. W: Renowacja budynków i modernizacja obszarów zabudowanych T. 5, red. T.
Biliński. Zielona Góra, Oficyna Wydaw. Uniwersytetu Zielonogórskiego, s. 531—542;
Skiba M., 2006. Możliwość zwrócenia się miast nadodrzańskich frontem ku rzece (woj. lubuskie). W: Problemy rewitalizacji w gospodarce przestrzennej XXI wieku, red. W. Czarnecki. Białystok, Wydaw. Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, s. 125-133;
Skiba M., 2006. Nabrzeża miast lubuskich: walory i degradacje krajobrazu. W: Renowacja budynków i modernizacja obszarów zabudowanych T. 2, red. T. Biliński. Zielona Góra, Oficyna Wydaw. Uniwersytetu Zielonogórskiego, s. 419-435;
Grupa problemowa 6: Rola zieleni w mieście. Ochrona terenów zieleni w dokumentach planistycznych. Problematyka badawcza była związana z moim uczestnictwem w opracowaniu
"Zielona" Zielona Góra. Strategia rozwoju terenów zieleni w mieście Zielona Góra pod kierunkiem dr hab. inż. Andrzeja Greinerta, prof. UZ. W tej części problematyki badawczej mieszczą się różne analizy dotyczące sposobu kształtowania miasta w nawiązaniu do fizjografii, przewietrzania, dostępu do terenów rekreacyjnych, chłonności terenów zieleni. Efektem badań są analizy możliwości ochrony terenów zieleni, lasów i terenów niezabudowanych poprzez zapisy w dokumentach planistycznych polityki przestrzennej. Działania powinny być skoncentrowane na podnoszeniu jakości życia mieszkańców, które coraz częściej jest jednocześnie miernikiem jakości działań urbanistycznych. Współpraca z dr inż. Małgorzatą Sztubecką specjalistą w dziedzinie akustyki, zaowocowała badaniami nad mapą akustyczną i jej wpływem na zdrowie ludzkie. Badania objęły parki w miastach i uzdrowiskach. Efekt badań został już w części opublikowany:
Skiba M., Bazan- Krzywoszańska A., 2016. Walory środowiska. Kształtowanie zieleni w mieście. Studium przypadku Zielona Góra. W: O terenach zieleni we współczesnym mieście, red. M. Kłopotowski, D. Gawryluk T. 3. Białystok, Agencja Wydaw. EkoPress, s. 59-71.
Bazan- Krzywoszańska A., Skiba M., 2016. Ochrona zieleni w mieście. Studium przypadku - Zielona Góra. W: O terenach zieleni we współczesnym mieście, red. M. Kłopotowski, D. Gawryluk T. 3. Białystok, Agencja Wydaw. EkoPress, s. 125- 142.
