Vol. XXXV-XXXVI 2004-2005, s. 31-52 ISBN 83-88549-51-0 ISSN 0071-6715
Dominika W rońska
WPŁYW PROCESÓW OSUWISKOWYCH
NA DZIAŁALNOŚĆ CZŁOWIEKA ORAZ SZATĘ ROŚLINNĄ MAGURSKIEGO PARKU NARODOWEGO
W NW części p a s m a M ag u ry W ątkow skiej s k a rto w a n o 2 4 o su w isk a . Ich łą c z n a pow ierzch n ia w y n o si 7 ,6 k m 2, co s ta n o w i 10,5% całk o w itej p o w ie rz c h n i sto k o w ej. W a rty k u le p o d a n o c h a ra k te ry s ty k ę m orfograficzn o -m o rfo m etry czn ą w y b ra n y c h o su w is k p o d k ą te m ic h w pływ u n a g o sp o d ark ę człow ieka o raz n a k sz ta łto w a n ie śro d o w isk a przyrodniczego.
Z w ró co n o ró w n ie ż u w ag ę n a w pływ d z ia ła ln o ś c i czło w iek a n a w y k sz ta łc e n ie o su w is k . Z n a c z e n ie b a d a n y c h o su w is k w p rz e k s z ta łc a n iu śro d o w isk a geograficznego j e s t b a rd z o zró żn ico w an e.
S łow a kluczow e: p ro c e sy osuw iskow e, d ziałaln o ść człow ieka, s z a ta ro ś lin n a , p a sm o M a
g u ry W ątkow skiej
Key w o rd s: la n d s lid in g p ro c e s se s, h u m a n activity, v e g eta tio n cover, M a g u ra W ątkow - s k a R ange
WPROWADZENIE
L iteratu ra dotycząca osuw isk je s t bardzo bo gata i p o ru sza zróżnicowane zagadnienia ( S a w i c k i 1917; Ś w i d e r s k i 1932; T e i s s e y r e 1936;
K l e c z k o w s k i 1955; G il i in. 1974; J a k u b o w s k i 1974; Gi l , K o t a r b a 1979; B o b e r 1984; K o t a r b a 1986; S t a r k e l 1996; M a r - g i e l e w s k i 1998; Z a b u s k i i in. 1999; M a r g i e l e w s k i , U r b a n 2000; M a r g i e l e w s k i 2001; Z i ę t a r a 2001; B a j g i e r - K o w a l s k a , Z i ę t a r a 2002; R ą c z k o w s k i , M r o z e k 2002).W śród ta k bogatej lite
ra tu ry stosunkow o niewiele je s t publikacji uwzględniających wpływ o su w isk n a działalność człowieka. Tej problem atyce pośw ięca się w iększą uw agę dopiero od 1997 roku. Wtedy to w całych K arpatach fliszowych po intensyw nych opadach uaktyw niły się sta re o suw iska oraz pow stały nowe. R uchy osuwiskowe spowodowały liczne uszkodzenia i zniszczenia:
zabudow ań, dróg, linii kom unikacyjnych, urząd zeń hydrotechnicznych, pól upraw nych i lasów ( M r o z e k i in. 2000; P o p r a w a i in. 2000).
32
Zniszczenia te były przede w szystkim spowodow ane b rak iem uśw iado
m ienia miejscowej ludności, ja k dużym zagrożeniem dla ich m ienia i ży
cia mogą być procesy osuwiskowe. Wiele miejscowości w K arpatach fliszo
wych nie m a planów przestrzennego zagospodarow ania, które uwzględnia
j ą tereny osuwiskowe. Działalność gospodarcza człowieka w większości przypadków je s t nieprzem yślana i może powodować zaburzenie rów no
wagi stoków ( O s z c z y p k o i in. 2002; R ą c z k o w s k i , M r o z e k 2002;
P o p r a w a , R ą c z k o w s k i 2003; R ą c z k o w s k i 2003). J e d n a k proce
sy osuwiskowe to nie tylko zagrożenie dla gospodarki człowieka. Z. A l e - x a n d r o w i c z i W. M a r g i e l e w s k i (2001) zw racają uw agę n a to, że osuw iska i związane z nim i mezo- i mikroformy tworzą swoistego rodza
j u ostoje dla różnych gatunków roślin i zwierząt. Istnienie osuw isk po
zytywnie wpływa n a podwyższanie bioróżnorodności obszarów górskich.
Celem pracy je s t ch ara k tery sty k a i analiza osuw isk pod k ątem ich potencjalnego destrukcyjnego wpływu n a szeroko rozum ianą działalność człowieka, wpływu gospodarki człowieka n a zm ianę param etrów morfo
m etrycznych form osuwiskow ych oraz wpływu procesów osuwiskowych n a szatę ro ślin n ą M agurskiego P ark u Narodowego (MPN).
CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ
O bszar b a d a ń obejmuje NW część p asm a M agury Wątkowskiej położonej w Beskidzie Niskim ( S t a r k e l 2001). Pasm o to leży n a wysokości od po nad 600 do po n ad 800 m n.p.m . i m a przebieg z NW n a SE (ryc. 1).
O bszar b a d a ń pokryw a się niem al w całości z w ystępow aniem je d n o stk i m agurskiej. Jedy nie SE część o bszaru zb u d o w an a je s t z serii okiennej je d n o stk i dukielskiej. C echą charaktery sty czn ą tektoniki tego ob szaru je s t naprzem ienne w ystępow anie s tru k tu r synklinalnych z b u dow anych z odpornych piaskowców m agurskich rozdzielonych sfałdowa- nymi utw oram i łupków pstrych i w arstw inoceramowych, tworzących ją d ra s tru k tu r antyklinalnych. W obrębie istniejących s tr u k tu r synklinal- nych i antyklinalnych liczne s ą złuskow ania i zluźnienia tektoniczne.
Przyczynia się to do zm niejszenia spójności masywów skalnych, a w kon
sekwencji do pow staw ania głębokich osuw isk stru k tu ra ln y c h (Jankow ski i in. 1997).
Płaszczowina m a g u rsk a n a tym obszarze zb udow ana je s t z ogniw litologiczno-stratygraficznych o różnej odporności n a procesy masowe.
Najbardziej odporne s ą piaskow ce m agurskie, w dalszej kolejności — w arstw y inoceram ow e i w arstw y podm agurskie. N atom iast najm niej odporne n a ru ch y m asow e s ą łu p k i p stre ( Ś w i d z i ń s k i 1936).
Ryc. 1. A — L okalizacja o b sz a ru b a d a ń (Źródło: I z m a i ł o w i in. 2003), B — M ap a lokalizacji osu w isk . 1 — k raw ęd ź niszy, 2 — k raw ęd ź b o c z n a o su w isk a, 3 — koluw ia, 4 — poziom ice, 5 — g ran ice osu w isk , 6 — cieki, 7 — z a b u d o w a n ia , 8 — drogi; 1, 2 ...2 4
— kolejne n u m e ry o su w isk (patrz ta b . 2)
Fig. 1. A — L ocalization of s tu d y a r e a (Source: I z m a i ł o w e t al. 2003), B — Localization of th e la n d s lid e s. 1 — edge of n ic h e s, 2 — flan k ed edge of th e la n d s lid e s, 3 — colluvia, 4 — c o n to u r-lin e s, 5 — la n d s lid e b o u n d a ry , 6 — stre a m s , 7 — b u ild in g s, 8 — ro a d s ;
1, 2 ...2 4 — su c c e ssiv e n u m b e r of la n d s lid e s (see T ab le 2)
34
W b ad an y m obszarze stoki s ą zróżnicowane pod względem w ykształ
cenia profilu podłużnego, kształtów i w artości nachyleń. N achylenia stoków uw arunkow ane są głównie u k ład em i odpornością skał ( S t a r k e l 2001; I z m a i ł o w i in. 2003). Stoki w analizow anym obszarze są w dużym sto p n iu przekształcane przez procesy osuwiskowe. W iększość z osuw isk zw iązana je s t ze strefą k o n ta k tu gruboławicowych piaskow ców m agu rsk ich z podścielającym i je łu p k am i pstrym i i w arstw am i ino- ceramowymi.
W NW części p asm a M agury Wątkowskiej obserwowałam liczne przy
kłady nieprawidłowo zagospodarow anych stoków osuwiskowych. W n ie
których częściach o b szaru b a d a ń n a osuw iskach zlokalizowane s ą frag
m enty wsi. J e s t to je d n a k dość specyficzny obszar b ad ań , gdyż znaczna część jego leży w granicach MPN. Pozwala to n a rozpatrzenie zróżnico
w anej roli procesów osuwiskow ych w kształtow aniu środow iska geogra
ficznego oraz jednocześnie wpływu działalności człowieka n a przekształ
canie osuw isk. O suw iska, które leżą w granicach p a rk u nie stanow ią zagrożenia d la działalności człowieka. N atom iast te poza granicam i, lub tylko częściowo w jego granicach, zostały przew ażnie w nieodpowiedni sposób zagospodarow ane i zn ajd ują się pod ciągłym wpływem ingerencji człowieka.
METODY BADAŃ
W lipcu i sierp n iu 2003 r. w ykonałam szczegółowe kartow anie geom or
fologiczne osuw isk p a sm a M agury Wątkowskiej w skali 1: 10 000 z wy
korzystaniem sporządzonego „raptularza do kartow ania osuwisk". Wyko
n ałam profile podłużne oraz plany analizow anych osuw isk w skali 1: 10 000 i 1:5000. W celu rozpoznania aktyw ności osuw isk zastosow a
łam m etodę „analizy drobnej tektoniki". Polega o n a n a rejestracji form nieciągłych (szczelin, rozpadlin, sp ęk ań i pow ierzchni poślizgu) oraz cią
głych (wałów i nabrzm ień). Podczas b a d a ń terenow ych przeprow adziłam również ankietę z miejscową ludnością. Podstawowym celem ankiety było rozpoznanie uszkodzeń obiektów zw iązanych z aktyw nością procesów osuwiskowych. D rugorzędnym celem było poznanie poziom u świadom o
ści zagrożenia miejscowej ludności, jak ie je s t związane z zam ieszkiw a
niem n a pow ierzchni stokowej objętej procesem osuw ania.
CHARAKTERYSTYKA MORFOGRAFICZNO-MORFOMETRYCZNA WYBRANYCH OSUWISK
Na b ad an y m obszarze skartow ałam 24 osuw iska, których łączna po
w ierzchnia w ynosi 7,6 km 2, co stanow i 10,4% całkowitej powierzchni stokowej. N adałam im nazwy pochodzące od nazw grzbietów górskich lub miejscowości, w obrębie których się znajdują. Jeżeli w obrębie grzbie
tu lu b miejscowości położone je s t więcej niż jedn o osuwisko, przy
porządkow ałam im kolejne n u m ery zachow ując k ieru n ek od E n a W (tab. 1, ryc. 1).
T a b e l a 1 — T a b l e 1
N azwy o su w isk L an d slid e n a m e s N u m e r o su w is k a
N u m b e r o f la n d slid e
L okalizacja L ocalization
N azw a o su w is k a N am e o f la n d slid e
1 n a SW s to k u G óry O stry sz O stry sz
2 n a W o d Św iątkow ej W ielkiej Ś w iątk o w a 1
3 n a NW o d Św iątkow ej W ielkiej Ś w iątk o w a II
4 w o d c in k u ujścio w y m p o to k u Ś w ierzów ka Św ierzów ka I
5 w o d c in k u ujścio w y m p o to k u Ś w ierzów ka Św ierzów ka II
6 n a E s to k u góry M a jd a n M a jd a n I
7 n a S s to k u góry M a jd a n M a jd a n II
8 n a E i E S E s to k u góry M a reszk a M a re sz k a I
9 n a NE s to k u góry M areszk a M a re sz k a II
10 w m iejscow ości F o lu sz F o lu sz
11 n a NW s to k u góry M areszk a M a re sz k a III
12 w m iejscow ości B a rtn e B a rtn e I
13 w m iejscow ości B a rtn e B a rtn e II
14 n a SW s to k u góry P e re h y b a P e re h y b a
15 n a SW s to k u góry K o rn u ty K o rn u ty I
16 n a SW s to k u góry K o rn u ty K o rn u ty II
17 w m iejscow ości B odaki B o d ak i I
18 w m iejscow ości B odaki B o d ak i II
19 n a NNW s to k u góry M ały F erd el M ały F erdel
2 0 w m iejscow ości W ap ie n n e W a p ie n n e I
21 w m iejscow ości W ap ie n n e W a p ie n n e II
2 2 w m iejscow ości W ap ie n n e W a p ie n n e III
2 3 w m iejscow ości Rozdziele Rozdziele I
2 4 w m iejscow ości Rozdziele Rozdziele II
36
Niektóre ze skartow anych osuw isk są położone całkowicie w grani
cach MPN, inne poza nim. S ą również takie, które częściowo leżą w gra
n icach p ark u , a częściowo poza n im (tab. 2). W celu charakterystyki osuw isk pod k ątem ich zróżnicowanego wpływu n a środowisko geogra
ficzne w ybrałam trzy przykładowe formy o odm iennej lokalizacji. Te trzy w ybrane osuw iska to: K ornuty II, Rozdziele II oraz M areszka I.
K ornuty II — to osuw isko pow stałe n a SW sto k u Góry Kornuty.
Częściowo je s t położone w granicach p ark u , a częściowo poza nim . Ze względu n a p aram etry m orfom etryczne oraz morfografię, osuw isko to podzieliłam n a kilka, części: niszę główną, system nisz w tórnych do wysokości około 600 m n.p.m . w raz z pakietam i zbudow anym i z bloków skalnych oraz jęzor osuw iska.
Nisza główna osuw iska K ornuty leży w gran icach MPN i je s t dobrze wykształcona. Założona je s t w piaskow cach m agurskich. Wychodnie tych w arstw skalnych są pocięte szczelinam i ciosowymi i tw orzą bardzo in teresujące, z p u n k tu w idzenia krajobrazowo-przyrodniczego, m u ry sk al
ne oraz in ne formy sk alne o różnych k ształtach np.: am bon, b aszt i iglic. C harakterystycznym i mezoformam i zlokalizowanymi w niszy o su w iska są jask in ie szczelinowe oraz rowy rozpadlinowe (ryc. 2). Ze wzglę
d u n a duże walory przyrodnicze, ta część osuw iska objęta je s t ochroną ścisłą w ram a c h rezerw atu przyrody nieożywionej „Kornuty" i je s t wy
łączona spod działalności gospodarczej.
Nisze w tórne położone są n a różnych w ysokościach i tw orzą wraz z pakietam i zbudow anym i z bloków skalnych bardzo charakterystyczny u k ład n a sto k u (ryc. 2). Położone s ą w większości ju ż poza granicam i Parku. M a to duży wpływ n a ich w ykształcenie, gdyż w o bszarach nie objętych ochroną, przeprow adzana je s t ścin ka drzew. W większości przy
padków je s t do tego wykorzystywany ciężki sprzęt mechaniczny. Ze ścinką drzew zw iązane je s t pow staw anie licznych dróg leśnych form ow anych przez spychacze w obrębie n abrzm ień osuwiskowych. W te n sposób n a tu ra ln y profil podłużny sto k u osuwiskowego je s t zniekształcany po
przez tworzenie sztucznych spłaszczeń.
Poniżej 6 0 0 -5 9 0 m n.p.m . zaczyna się jęzor osuw iska K ornuty II.
J e s t to część osuw iska w największym sto p n iu zm ieniona przez działal
ność człowieka i jednocześnie w największym sto p n iu może stanow ić zagrożenie dla jego działalności. W obrębie jęzo ra osuw iska K ornuty II zlokalizowana je s t zn aczn a część w si B artne. Lokalizacji zabudow ań w obrębie osuw iska sprzyjały m niejsze n ach y len ia dochodzące do 2 0 o oraz obecność licznych spłaszczeń i skoncentrow anych wypływów wody.
Profil podłużny jęzo ra osuw iska w dużym sto p n iu je s t przekształcony.
Przez całą szerokość ję zo ra przebiega droga asfaltowa, a n a tu ra ln e roz
cięcia w wielu m iejscach są obetonowane. Pod zabudow ę w ykonywane
Ryc. 2. P la n o su w is k a K o rn u ty II. 1 — k raw ęd ź niszy, 2 — k raw ęd ź b o c z n a o su w isk a, 3 — podcięcie erozyjne, 4 — p a k ie ty z b u d o w a n e z bloków sk a ln y c h , 5 — rozcięcia lin ijn e i niew ielkie form y d o lin n e, 6 — w ały osu w isk o w e z b u d o w a n e z bloków sk a ln y c h , 7 — koluw ia, 8 — b lo k o w isk a s k a ln e , 9 — pojedyncze b lo k i s k a ln e , 10 — szczeliny i rozpadliny, 11 — te re n y po d m o k łe i zab ag n io n e, 12 — progi w m a te ria le koluw ialnym , 13 — poziom ice, 14 — g ra n ic e o su w is k , 15 — z a b u d o w a n ia , 16 — drogi, 17 —
lo k alizacja profili p o p rzeczn y ch
Fig. 2. P la n of K o rn u ty II la n d slid e . 1 — edge o f n ic h e s , 2 — flan k ed edge of th e la n d s lid e s, 3 — e ro sio n a l u n d e rc u ttin g s , 4 — ro ck y p a c k s, 5 — lin e a r d is se c tio n a n d little valleys, 6 — ro ck y ra m p a rts , 7 — colluvia, 8 — b lo ck fields, 9 — sin g le rocks, 10 — c ra c k s a n d fissu re s, 11 — d e p re s s io n s w a te r logged, 12 — s te p s in colluvium , 13 — c o n to u r-lin e s, 14 — la n d s lid e b o u n d a ry , 15 — b u ild in g s, 16 — ro a d s , 17 —
lo calizatio n o f c ro s s-se c tio n
Tabela2—Table2W CharakterystykaosuwiskpasmaMaguryWątkowskiej Characteristicof thelandslidesIntheMaguraWątkowskaRange Nr No.
Nazwa osuwiska Name of landslide Pow. [km2] Area [km2]
Długość/ /szerokość [km] Lenth/ /width [km]
Położenie LocationCharakterystyka osuwisk Landslide characteristicsSzata roślinna*** Vegetation cover 1234567 1Ostrysz0,160,47/0,37stokowo-zboczowe (w granicach MPN*)słabo widoczne poszczególne elementykwaśna buczyna górska, żyzna buczyna karpacka, wielogatunkowe lasy liściaste 2Świątkowa I0,0090,25/0,14stokowe (w granicach MPN) dwuczęściowe: W — pod lasem, słabo wykształcona, E — zajęta przez łąkę, w.p.e.**, nisza — świeże osunięcia, jęzor — 5 nabrzmień
sztuczny młodnik sosnowy, łąka reglowa mieczykowo- -mietlicowa 3Świątkowa II0,0230,12/0,21stokowe (poza MPN)
w.p.e., nisza — amfiteatr., jęzor — użytkowany (sztuczny staw, domy — murowany i dacia) roślinność ogrodowa, zbiorowiska ruderalne 4Świerzówka I0,0350,20/0,27zboczowe (poza MPN)
nisza niewyraźna, w dnie podmokłe spłaszczenie, jęzor — zajęty przez łąkę, wyraźne nabrzmienia łąka reglowa mieczykowo- -mietlicowa, pastwisko 5Świerzówka II0,0310,15/0,25stokowe (częściowo wgranicachMPN)
w.p.e., nisza — amfiteatr., podwójna, jęzor — z podmokłymi spłaszczeniami i szczeliną wielogatunkowe lasy liściaste, sztuczne drzewostany na gruntach porolnych 6Majdan I0,130, 34/0,32stokowo-zboczowe (w granicach MPN)
nisza — słabo widoczna z wtórnymi osunięciami, jęzor —ze szczelinami podłużnymi i poprzecznymi, na czole wtórne osunięcia żyzna buczyna karpacka — podzespół wilgotny, sztuczne drzewostany 7Majdan II0,170,63/0,51stokowo-zboczowe (w granicach MPN)
w.p.e., nisza — podwójna, jęzor — na całej długości przechodzi rozpadlina o rozwarciu 10-30 cm żyzna buczyna karpacka, bagienna olszyna górska
Tabela2cd. —Table2cont. 1234567 8Mareszka I1,291,70/0,80stokowe (w granicach MPN)
w.p.e., nisza — amfiteatralna, skalista, jęzor —liczne podmokłe spłaszczenia, rozczłonkowany
żyzna buczyna karpacka — podzespół wilgotny, bagienna olszyna górska, szuwary trzcinowo-turzycowe, młaka kozyłkowo-turzycowa, nadrzeczna olszyna górska 9Mareszka II1,111,30/1,30stokowo-zboczowe (w granicach MPN)
w.p.e., nisza — na przemian amfiteatralna i prostolinijna, jęzor — podwójny, rozczłonkowany dolinkami typu debrzy i wciosów bagienna olszyna górska, szuwary trzcinowo-turzycowe, żyzna buczyna karpacka, sztuczne drzewostany na gruntach porolnych 10Folusz0,020,14/0,17zboczowe (w granicach MPN)
nisza — niewyraźna, w dnie podmokłe spłaszczenie, szczeliny brzeżne — dobrze wykształcone, jęzor — schodzi w stronę drogi
szuwary trzcinowo-turzycowe, żyzna buczyna karpacka 11Mareszka III0,540,80/1,13stokowe (częściowo w granicach MPN)
w.p.e., nisza — częściowo amfiteatralna a częściowo prostolinijna, jęzor — wtórne osunięcia, szczeliny, zagospodarowany (domy, droga, schronisko) żyzna buczyna karpacka (wariant żyzny i ubogi), łąki, pastwiska 12Bartne I0,080,72/0,24stokowo-zboczowe (poza MPN)
nisza — utrwalona, jęzor — szczelina podłużna, zagospodarowany (cmentarz, droga) łąki, pastwiska, zbiorowiska ruderalne 13Bartne II0,10,65/0,26stokowo-zboczowe (poza MPN)
nisza — utrwalona, jęzor — na czole wtórne osunięcia, zagospodarowany (domy, droga) sztuczne drzewostany, łąki, pastwiska 14Perechyba0,370,62/1,12stokowo-zboczowe (w granicach MPN)
w.p.e., nisza — podwójna o kształcie wydłużonym, jęzor — wachlarzowaty, rozczłonkowany żyzna buczyna karpacka, bagienna olszyna górska, zarośla górskie 15Kornuty I0,3511,75/0,33stokowe (poza MPN)
nisza — wyraźna, podwójna, wtórne osunięcia, rynna — szczeliny i dolinki, jęzor — użytkowany (domy)
żyzna buczyna karpacka (wariant ubogi), sztuczne drzewostany 16Kornuty II1,981,79/1,68stokowo-zboczowe (częściowo w granicach MPN)
nisza — wyraźna, skalista, świeże osunięcia i obrywy, powyżej niszy rów rozpadlinowy, poniżej niszy jaskinie dylatacyjne, jęzor — rozczłonkowany, na czole osunięcia użytkowany (droga, nowe domy) kwaśna buczyna górska, wprowadzone obecnie sztuczne drzewostany, grunty orne, łąki, pastwiska, sady
