Indywidualne i rodzinne uwarunkowania. prężności rodzinnej pary w okresie narzeczeństwa

Uniwersytet Gdański Wydział Nauk Społecznych

Instytut Psychologii

Natalia Nadrowska nr albumu: 4104

PRACA DOKTORSKA

Indywidualne i rodzinne uwarunkowania prężności rodzinnej pary w okresie narzeczeństwa

Individual and family determinants of family resilience of couple during their engagement

Promotor: prof. dr hab. Teresa Rostowska

Promotor pomocniczy: dr hab. Magdalena Błażek, prof. UG

Gdańsk, 2021

2 Serdecznie dziękuję Pani Profesor Teresie Rostowskiej za opiekę i pomoc w przygotowaniu rozprawy doktorskiej

3 Pani Profesor Magdalenie Błażek, wkładając swoją twórczą duszę, osobowość też dodając i nie gardząc tym, co podsuwa rozum i serce, chcę serdecznie podziękować za nieustające wsparcie, niepohamowanie w dostrzeganiu pozytywów,

dostrajanie oczekiwań do wymagań życia, prężne reagowanie na nieokrzesane reakcje, poprzeczki możliwe do zniesienia, przeskoczenia i pójścia dalej, wkomponowanie osobowości w wykonywaną pracę, nieprzerwaną niczym dostępność,

i za tyle radości

4 SPIS TREŚCI

STRESZCZENIE ... 7

ABSTRACT ... 8

WSTĘP ... 9

CZĘŚĆ TEORETYCZNA ... 12

ROZDZIAŁ 1 ... 12

PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY PRĘŻNOŚCI RODZINNEJ ... 12

1.1. Wprowadzenie w zagadnienie prężności rodzinnej ... 12

1.2. Podstawy prężności rodzinnej ... 14

1.2.1. Prężność indywidualna – ujęcie procesualne ... 14

1.2.2. Mocne strony rodziny ... 16

1.2.3. Koncepcja stresu i prężności rodzinnej ... 19

1.3. Współczesne podejście do prężności rodzinnej ... 21

1.3.1. Nowa normalność jako współczesne rozumienie życia rodzinnego ... 21

1.3.2. Stres i nagromadzenie stresorów w życiu rodzinnym ... 23

1.4. Podstawy prężności rodzinnej w ujęciu F. Walsh ... 28

1.4.1. Teoria systemowa ... 28

1.4.2. Teoria ekologiczna ... 30

1.4.3. Teoria rozwojowa ... 32

1.5. Konstrukt prężności rodzinnej F. Walsh ... 33

1.5.1. System wierzeń ... 34

1.5.2. Wzorce organizacyjne życia rodzinnego ... 38

1.5.3. Komunikacja i rozwiązywanie problemów ... 41

ROZDZIAŁ 2 ... 46

OKRES NARZECZEŃSTWA – FORMOWANIE SIĘ NOWEGO SYSTEMU RODZINNEGO ... 46

2.1. Narzeczeństwo jako faza w cyklu życia rodziny ... 46

5

2.2. Obyczajowość narzeczeńska ... 50

2.2.1. Narzeczeństwo na ziemiach polskich przed II wojną światową ... 51

2.2.2. Narzeczeństwo wobec współczesnych zmian społecznych ... 53

2.3. Zmiany społeczne w zakresie zawieranych małżeństw ... 62

2.3.1. Małżeństwa w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej ... 62

2.3.2. Zmiany w zakresie zawierania małżeństw w Polsce ... 64

2.4. Dojrzałość do narzeczeństwa ... 66

2.4.1. Przekaz międzypokoleniowy – rodzina pochodzenia ... 69

2.4.2. Tworzenie planów jako wyraz dojrzałości osoby pozostającej w relacji . 73 2.4.3. Radzenie sobie ze stresem jako kompetencja dojrzałej osoby tworzącej relacje ………...78

2.4.4. Czas trwania narzeczeństwa ... 83

CZĘŚĆ EMPIRYCZNA ... 86

ROZDZIAŁ 3 ... 86

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH ... 86

3.1. Problematyka badań własnych ... 86

3.2. Cele pracy, pytania i hipotezy badawcze ... 88

3.3. Model badawczy ... 92

3.4. Charakterystyka badanej grupy ... 97

3.5. Procedura badania ... 104

3.6. Narzędzia badawcze ... 105

3.6.1. Kwestionariusz wywiadu ... 106

3.6.2. Wielowymiarowy Kwestionariusz Planów (WKP) ... 106

3.6.3. Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem – Mini-COPE ... 107

3.6.4. Skale Oceny Rodziny ... 108

3.6.5. Skala Prężności Rodzinnej (FRAS-PL) ... 110

3.7. Zastosowane metody analizy statystycznej ... 111

6

ROZDZIAŁ 4 ... 113

WYNIKI BADAŃ WŁASNYCH ... 113

4.1. Różnice pomiędzy związkami narzeczeńskimi ze stażem krótszym i dłuższym w zakresie zmiennych indywidualnych i rodzinnych ... 113

4.2. Związki pomiędzy zmiennymi indywidualnymi i rodzinnymi a procesami prężności rodzinnej ... 115

4.3. Zmienne indywidualne i rodzinne jako predyktory procesów prężności rodzinnej ... 118

4.4. Staż narzeczeństwa jako moderator związku pomiędzy zmiennymi indywidualnymi i rodzinnymi a procesami prężności rodzinnej ... 122

4.5. Związki pomiędzy pozostałymi czynnikami a procesami prężności rodzinnej ... ……….132

ROZDZIAŁ 5 ... 133

DYSKUSJA WYNIKÓW ... 133

5.1. Dyskusja wyników ... 133

5.2. Kierunki przyszłych badań ... 144

BIBLIOGRAFIA ... 147

TABELE ... 175

RYSYNKI ... 177

7 STRESZCZENIE

Wprowadzenie: Procesy prężności rodzinnej składające się na: system wierzeń, wzorce organizacyjne życia rodzinnego oraz komunikację i rozwiązywanie problemów, pomagają rodzinie radzić sobie z trudnościami w czasie kryzysów normatywnych i nienormatywnych. Okres narzeczeństwa stanowi kryzys normatywny, w którym z dwóch systemów rodzinnych, powstaje trzeci system – system pary.

Cel pracy: Celem pracy jest ocena indywidualnych i rodzinnych uwarunkowań prężności rodzinnej narzeczonych. Uwarunkowania indywidualne stanowią predyspozycje osobowościowe, takie jak: formalne właściwości planowania oraz strategie radzenia sobie ze stresem, a uwarunkowania rodzinne – funkcjonowanie rodziny pochodzenia.

Uczestnicy i procedura: Przebadano 236 osób w okresie narzeczeństwa. Badani byli w wieku od 21 do 35 lat (M = 27,53, SD = 3,53) i stanowili łącznie 118 par narzeczeńskich, ze stażem narzeczeństwa od 1 do 36 miesięcy (M = 15,46, SD = 10,71).

W związkach narzeczeńskich ze stażem krótszym (do roku czasu) znalazły się 54 pary (n = 108), a z dłuższym (powyżej roku do 3 lat) 64 pary (n = 128). Uczestnicy wypełniali cztery kwestionariusze: Skalę Prężności Rodzinnej (FRAS-PL, Nadrowska, Błażek, Lewandowska-Walter, 2021), Wielowymiarowy Kwestionariusz Planów (WKP, Błażek, Kadzikowska-Wrzosek, 2002), Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem (Mini- COPE, Juczyński, Ogińska-Bulik, 2012) oraz Skale Oceny Rodziny (SOR, Margasiński, 2013).

Wyniki: Czynniki opisujące tworzenie planów i realizację celów, strategie radzenia sobie ze stresem oraz funkcjonowanie rodziny pochodzenia stanowią predyktory procesów prężności rodzinnej. Staż związku narzeczeńskiego pełni rolę moderatora relacji pomiędzy czynnikami osobowościowymi i rodzinnymi a procesami prężności rodzinnej.

Wnioski: Przeprowadzone badania podkreśliły znaczenie: czynników osobowościowych (formalne charakterystyki planowania i realizacji celów oraz strategie radzenia sobie ze stresem) i rodzinnych, w procesie kształtowania się prężności rodzinnej w okresie narzeczeństwa.

Słowa kluczowe: prężność rodzinna, formułowanie i realizacja planów, strategie radzenia sobie ze stresem, narzeczeństwo.

8 ABSTRACT

Introduction: The processes of family resilience consisting of: belief system, patterns of family life organization as well as communication and problem solving help the family cope with difficulties during normative and non-normative crises. The courting period is a normative crisis in which a third system emerges from two systems of families of origin - the couple system.

Aim of the study: The aim of the study is the assessment of individual and family determinants of the family resilience processes of the engaged couples. Individual conditions are personality predispositions such as formal planning properties and strategies for coping with stress, and family conditions - the functioning of the family of origin in the areas of: cohesion, flexibility and communication.

Participants and procedure: The 236 people were examined during their courting period. The respondents were aged from 21 to 35 years (M = 27,53, SD = 3,53) and formed 118 engaged couples, with length of courting period from 1 to 36 months (M = 15,46, SD

= 10,71). In engagement relationships with shorter length (up to one year) there were 54 couples (n = 108), and in longer relationships (over one year to 3 years) there were 64 couples (n = 128). Participants completed four questionnaires: FRAS-PL (Nadrowska, Błażek, Lewandowska-Walter, 2021), WKP (Błażek, Kadzikowska-Wrzosek, 2002), Brief-COPE (Juczyński, Ogińska-Bulik, 2012), and SOR (Margasiński, 2013).

Results: Factors describing the creation and implementation of plans, strategies of coping with stress and the functioning of the family of origin turned out predictors of the processes of family resilience in the courting phase. The length of the engagement relationship is a moderator of the relation between personality and family factors and processes of family resilience.

Conclusions: The conducted research emphasized the importance of personality factors (formal characteristics of planning and achieving goals and strategies for coping with stress) and family factors in the process of shaping family resilience during courting period.

Keywords: family resilience, creating and implementing plans, strategies for coping with stress, courting period.

9 WSTĘP

Prężność rodzinna jest nowym konstruktem, którego początki datuje się na lata 70 XX wieku. Potencjał tkwiący w rodzinie, a wywodzący się z interakcji między członkami rodziny stał się wówczas dla badaczy źródłem zainteresowania. Procesy prężności rodzinnej wspierają rodzinę w radzeniu sobie z kryzysami normatywnymi, takimi jak, np. wstąpienie w związek narzeczeński czy małżeński, narodziny dziecka oraz z kryzysami nienormatywnymi, takimi jak, np. pogorszenie sytuacji finansowej, nieuleczalna choroba, czy śmierć z przyczyn nienaturalnych oraz z trudnościami codziennego życia. Ponadto umożliwiają one adaptację rodziny do zmieniających się ciągle warunków, a także pozwalają na rozwój rodzinnych możliwości.

Każda rodzina radzi sobie z trudnościami w niepowtarzalny dla siebie sposób i korzysta z szeregu procesów prężności rodzinnej takich jak: system rodzinnych wierzeń, wzorce skupione wokół organizacji życia rodzinnego oraz procesy komunikacji i rozwiązywania problemów. System wierzeń złożony jest z procesu nadawania znaczenia przeciwnościom, pozytywnego nastawienia oraz procesu transcendencji i duchowości.

System organizacji życia rodzinnego obejmuje proces spójności i elastyczności oraz umiejętnego wykorzystywania zasobów ekonomicznych i społecznych. System komunikacji i rozwiązywania problemów obejmuje proces jasnej komunikacji, otwartej ekspresji emocjonalnej oraz współpracy przy rozwiazywaniu problemów. Należy zaznaczyć, że nie istnieje jeden niepowtarzalny i właściwy układ czy model radzenia sobie z różnego typu problemami przez każdą rodzinę. Rodzina sama wybiera (świadomie lub nie) najodpowiedniejszy dla siebie zestaw procesów, odpowiedni dla danego etapu życia rodzinnego i sytuacji, w której się aktualnie znajduje. Warto również wspomnieć, że analogicznie do następujących po sobie etapów życia rodzinnego, radzenie sobie z kryzysową sytuacją jest procesem rozciągniętym w czasie, w którym pod wpływem interakcyjnego oddziaływania stresu i procesów prężności rodzinnej, zachodzą zmiany.

W większości tradycyjnych klasyfikacji ujmujących rozwój rodziny okres narzeczeństwa był pomijany. W niniejszej pracy przyjęto klasyfikację, zgodnie z którą okres ten stanowi kolejną fazę życia człowieka jako jednostki, a jednocześnie pierwszy etap życia rodzinnego dla nowo powstającej rodziny. Przed narzeczonymi oprócz zadań typowych dla tego okresu życia, takich jak poznanie się wzajemne partnerów i budowanie relacji opartej na miłości i wzajemnej trosce, stoi wiele wyzwań związanych

10 z poznawaniem się rodzin, przygotowaniami ślubu i wesela. Zarówno zadania rozwojowe wynikające z wejścia w kolejny etap życia, jak i te związane z organizacją uroczystości, wiążą się z podejmowaniem przez młodych ludzi wysiłku. Podjęcie każdej decyzji, nie tylko tej o wstąpieniu w związek małżeński, jest momentem formułowania intencji zawierającej w sobie stan bieżący oraz wyobrażenie stanu przyszłego. Zrozumienie różnicy pomiędzy tymi stanami pozwala narzeczonym na ukierunkowanie działań zmierzających do realizacji celu. Powodzenie podejmowanych przez narzeczonych aktywności w znaczącej mierze zależy od ich osobowościowych uwarunkowań, takich jak formalne właściwości planowania i realizacji celów oraz od obieranych strategii radzenia sobie ze stresem, a także od tkwiących i wyniesionych z rodzin pochodzenia zasobów, takich jak równowaga w zakresie spójności i elastyczności rodzinnej oraz umiejętność jasnej i skutecznej komunikacji. Nie bez znaczenia dla zawarcia związku małżeńskiego, jest również czas trwania związku narzeczeńskiego, nie krótszy niż rok i nie dłuższy niż trzy lata. Zawarcie związku małżeńskiego po okresie narzeczeństwa, trwającym poniżej roku wiąże się z konsekwencjami w postaci niedostatecznego poznania się partnerów, natomiast związki narzeczeńskie trwające powyżej trzech lat obniżają szansę na zawarcie małżeństwa w przyszłości.

Zasadniczą przyczyną podjęcia badań we wspomnianej tematyce jest zainteresowanie autorki pracy zasobami tkwiącymi w każdej rodzinie i w każdym człowieku, ujawniającymi się na różnych etapach życia. Ponadto obszar badań nad prężnością rodzinną jest na świecie nowym zagadnieniem. W literaturze polskiej, pojęcie to funkcjonuje od niedawna i brakuje badań we wspomnianej tematyce. Odnosząc się zaś do narzeczeństwa, większość literatury osadzona jest w nurcie pedagogicznym i socjologicznym, zaś w zakresie psychologii ogranicza się do uwarunkowań doboru partnera czy uwarunkowań powodzenia przyszłego związku narzeczeńskiego, nie zaś do narzeczeństwa samego w sobie i procesów zachodzących w parze, mających swoje źródło w świadomych decyzjach i transmisji międzypokoleniowej.

Wiodącym celem rozprawy doktorskiej jest ocena indywidualnych i rodzinnych uwarunkowań procesów prężności rodzinnej narzeczonych, takich jak: rodzinna komunikacja i rozwiązywanie problemów, wykorzystanie społecznych i ekonomicznych zasobów, pozytywne nastawienie, spójność rodzinna, duchowość rodzinna oraz nadawania znaczenia przeciwnościom. Mówiąc o uwarunkowaniach indywidualnych autorka pracy odnosi się do formalnych właściwości planowania i realizacji celów, takich jak, m.in. planowanie, orientacja na cele czy bogactwo treści życia oraz do strategii

11 radzenia sobie ze stresem, a wśród nich, m.in. do aktywnego radzenia sobie, poczucia humoru, poszukiwania wsparcia. Uwarunkowania rodzinne zaś stanowi ocena funkcjonowania rodzin pochodzenia narzeczonych, w zakresie: spójności, elastyczności oraz rodzinnej komunikacji.

Praca złożona jest z dwóch części: teoretycznej i empirycznej, które łącznie składają się na pięć rozdziałów. Pierwsze dwa rozdziały stanowią część teoretyczną, a następne trzy część empiryczną. W rozdziale pierwszym przybliżony zostanie konstrukt prężności rodzinnej zarówno od strony definicyjnej jak i jego wielopoziomowego rozumienia. W rozdziale drugim scharakteryzowany zostanie okres narzeczeństwa, z nawiązaniem do aspektów historyczno-socjologicznych oraz psychologicznej dojrzałości do związku narzeczeńskiego zoperacjonalizowanej w niniejszej pracy jako umiejętność tworzenia planów i realizacji celów oraz adekwatne do sytuacji radzenie sobie ze stresem.

Rozdział trzeci swoją tematyką obejmuje problematykę badań, a w tym: cele rozprawy, charakterystykę grupy badanej oraz zastosowane narzędzia badawcze. Następnie w rozdziale czwartym zaprezentowane zostały wyniki badań własnych, a pracę zakończy rozdział piąty będący dyskusją uzyskanych wyników w świetle dostępnej literatury i badań odnoszących się do relacji partnerskich i rodzinnych.

Włączenie w projekt pracy własnych zainteresowań badawczych dotyczących zasobów rodzinnych, ma również swoje uzasadnienie w przyszłych planach autorki pracy, dotyczących praktycznego wykorzystania uzyskanych wyników. Autorka pracy ma nieukrywaną nadzieję, że praca ta przyczyni się do rozwoju programów wspierających młodych ludzi wchodzących w relacje z drugim człowiekiem, w radzeniu sobie z niesprzyjającymi warunkami życia i uwidoczni oraz umocni w nich zasoby, które dotychczas nie zostały przez nich wykorzystane.

12 CZĘŚĆ TEORETYCZNA

ROZDZIAŁ 1

PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY PRĘŻNOŚCI RODZINNEJ

1.1. Wprowadzenie w zagadnienie prężności rodzinnej

Podejście do sposobu rozumienia konstruktu prężności rodzinnej (family resilience) zmieniało się wraz z upływem czasu. Początki badań nad prężnością rodzinną datuje się na lata 70 XX w., kiedy to, badacze skupili się na interakcjach rodzinnych, przynoszących członkom rodziny wzajemne wsparcie i pozwalających na poszukiwanie zasobów wewnątrz i na zewnątrz rodziny, umożliwiając przy tym adaptację do niesprzyjających warunków (McCubbin, McCubbin, 1992). Prężność rodzinna przekierowała uwagę z jednostki na całą rodzinę. Rodzina przestała stanowić jedynie kontekst, za pomocą którego wyjaśniano zachowania poszczególnych osób, a stała się obiektem zainteresowania sama w sobie (poziom funkcjonowania rodziny jako całości), ze szczególnym uwzględnieniem relacji zachodzących pomiędzy jej członkami.

Dostrzeżono również, że rodzina nie stanowi już jedynie przyczyn dysfunkcji swoich członków, ale jest ważnym źródłem zasobów (Van Breda, 2001), a pojęcie prężności rodzinnej zostało wywiedzione z badań nad prężnością psychiczną (Luthar, 1991;

Masten, 2001; Garmezy, 1985; Rutter, 1987; Werner, 1995), badań nad siłami rodziny (Olson, 2000; Otto, 1962; Stinnett, DeFrain, 1985; Woodhouse,1930) oraz badań nad stresem i modelami prężności rodzinnej (Hill, 1949; Lavee, McCubbin, Olson, 1987;

McCubbin, Patterson, 1983b; McCubbin, McCubbin, 1989, 1993, 1996).

Początkowo prężność rodzinna definiowana była jako cecha, wymiar oraz możliwości, które pomagają rodzinie przetrwać i zaadaptować się do trudnej, kryzysowej sytuacji (McCubbin, McCubbin, 1989). Wspomniane podejście, choć zwraca uwagę na wzorce czy relacje zachodzące w rodzinie, to jednak ujmuje prężność rodzinną w postaci zestawu cech, a procesy zachodzące w rodzinie, odnosi do zmian strukturalnych i komponentów związanych z funkcjonowaniem rodziny. Pomimo tego, że podejście to, zwraca uwagę na transformacje wynikające z cyklu życia rodzinnego oraz zmian adaptacyjnych, będących wynikiem oddziaływania na rodzinę niesprzyjających wydarzeń, to rodziny opisywane są w sposób binarny, jako rodziny prężne bądź rodziny

13 nieprężne. Prężność jest tutaj efektem końcowym, a nie procesem wskazującym na pozytywne rozwiązanie sytuacji kryzysowej czy poradzenie sobie przez rodzinę ze zmianami.

Następnie prężność rodzinną określano jako kierunek (ścieżkę), zgodnie z którym podążają rodziny, przez kolejne etapy życia rodzinnego, w obliczu niesprzyjających wydarzeń, w zależności od licznych, oddziałujących na rodzinę czynników (ryzyka i ochronnych), związanych z okolicznościami życia rodzinnego (Hawley, DeHaan, 1996).

Podejście to choć uwzględnia kontekst sytuacji stresogennej, fazę życia rodziny, relacje pomiędzy czynnikami ochronnymi i ryzyka, wspólną perspektywę rodziny, to jednak jak zaznacza Becvar (2013) pomija ono różnorodność struktur rodzinnych (np. rodzice samotnie wychowujący dzieci, rodziny zrekonstruowane), czynniki kulturowe, które oddziałują na rodzinę i są w dużej mierze odpowiedzialne za przejawiane przez rodzinę wzorce funkcjonowania (McGoldrick, Giordano, Pearce, 1996), statusu społeczno- ekonomiczny rodziny (Walsh, 2013), a także wzajemne oddziaływania na siebie systemu rodzinnego i systemów z którymi rodzina wchodzi w interakcje (Bronfenbrenner, 1979;

McGoldrick, Carter, 2003; Walsh, 2012b).

Współczesne rozumienie prężności rodzinnej (Walsh, 2006), modyfikuje i rozszerza wcześniejsze podejścia. Prężność rodzinna w podejściu stworzonym przez Walsh (2006) odnosi się do procesu, który kształtuje się na przestrzeni czasu, w odniesieniu do danego trudnego wydarzenia i konkretnej fazy życia rodzinnego. Ponadto uwzględnia ciągłość życia rodzinnego i zachodzące w nim zmiany. Bazuje ono na rozwojowym aspekcie prężności rodzinnej, na który składa się: historia życia rodzinnego (wcześniejsze trudne wydarzenia), nagromadzenie stresorów, przekaz międzypokoleniowy, a także powracające emocje. Procesy prężności rodzinnej umożliwiają nie tylko „przetrzymanie” trudnego czasu, ale też rozwój potencjału i możliwości, zarówno całej rodziny, jak i każdego z jej członków. Pokonywanie przez rodzinę codziennych stresorów, niesprzyjających wydarzeń, kryzysowych sytuacji, wzmacnia i rozwija prężność rodzinną. W omawianym podejściu trudności (stresory) spostrzegane są jako wyzwania stawiane rodzinie.

Kluczowy dla prężności rodzinnej w ujęciu Walsh (2006) jest aspekt relacyjny, a nie indywidualny jak w prężności psychicznej (Garmezy, 1985; Rutter, 1987), przekierowując uwagę na powiązania między członkami rodziny. Zdaniem Walsh (2006, 2013) każda rodzina przejawia prężność i w zależności od wielu czynników (faza życia rodzinnego, historia rodzinnych trudności, rodzaj wydarzenia) wykorzystuje różne

14 procesy prężności rodzinnej, które wchodzą ze sobą w interakcje, „współpracują” i wzajemnie się uzupełniają. Należy zauważyć, że w podejściu Walsh (2006) waga nadawana znaczeniu prężności, została przeniesiona na procesy nieustannie zachodzące w rodzinie, takie jak: system wierzeń, wzorce organizacyjne życia rodzinnego oraz komunikacja i rozwiazywanie problemów. Rodziny korzystając z procesów dążą do przywrócenia równowagi w systemie, która została zachwiana na skutek oddziaływania na rodzinę: stresorów poziomych (normatywnych, nienormatywnych), stresorów pionowych (dziedzictwa międzypokoleniowego) oraz znacznego nagromadzenia dotychczasowych trudności, a także reaktywacji dawnych, lecz negatywnych emocji na skutek bieżących stresujących wydarzeń.

Podejście Walsh (2012b) zwraca uwagę na wiele kontekstów życia rodzinnego (poziom jednostki, rodziny, społeczności, poziom społeczno-kulturowy) oraz uwzględnia ich wzajemne interakcje. Bierze również pod uwagę liczne czynniki takie jak: status socjoekonomiczny rodziny, kulturę, w której rodzina żyje i z której wywodzi, a także wielość i różnorodność struktur rodzinnych.

1.2. Podstawy prężności rodzinnej

Podwaliny dla prężności rodzinnej stanowią trzy obszary dociekań naukowych, skupionych wokół indywidualnej prężności rozwojowej (individual resilience), mocnych stron rodziny (family strengths) oraz modeli stresu (family stress theory) (Hawley, deHaan, 1996). Walsh (1996, 2002, 2006) tworząc Model Procesów Prężności Rodzinnej bazowała zarówno na swojej praktyce klinicznej (Walsh, 1978, 1979) jak i na wspomnianych trzech obszarach. Zwracała (Walsh, 2006) uwagę na korzyści płynące z poszczególnych podejść, dokonała ich konstruktywnej krytyki i poszerzyła ich rozumienie w kontekście współczesnych zmian społecznych. Za podstawę swojej koncepcji prężności rodzinnej przyjęła trzy podejścia do życia rodzinnego: systemowe, rozwojowe i ekologiczne.

1.2.1. Prężność indywidualna – ujęcie procesualne

Badania w dziedzinie psychopatologii rozwojowej (Cicchetti, 2016), nad dziećmi wychowywanymi i wzrastającymi w trudnych warunkach (Garmezy, 1985; Rutter, 1987;

Werner, 1993), w dużej mierze wpłynęły na rozwój prężności rodzinnej. Badania te skupiały się na czynnikach ochronnych i ryzyka, a także na interakcji pomiędzy nimi.

Prężność indywidualną definiowano jako prawidłowe funkcjonowanie niektórych

15 jednostek pomimo niesprzyjających okoliczności (Garmezy, 1985; Rutter, 1987).

Określano ją również jako proces rozwojowy, wyjaśniający dobre funkcjonowanie osób (szczególnie dzieci, młodzieży i osób we wczesnej dorosłości) wzrastających w trudnych warunkach, a także jako wywiązywanie się przez te osoby z zadań rozwojowych i osiąganie przez nie dobrego przystosowania, dzięki właściwemu wykorzystywaniu wewnętrznych i zewnętrznych zasobów. Charakteryzowano nią także osoby, które posiadały umiejętności dostosowane do ich wieku rozwojowego, pomimo doświadczania obecnie bądź w przeszłości przeciwności losu (Luthar i in., 2000; Rutter, 1987;Yates i in., 2003). Nawiązując do tych trzech wspomnianych aspektów, wystąpienie podwyższonego poziomu ryzyka, a także pozytywnej adaptacji do warunków życia, skutkowało ujawnieniem się prężności osobowej (Luthar, 2006; Masten, 2007; Rutter, 2000).

Badania początkowo skupiały się na poszukiwaniu czynników ryzyka (indywidualnych, rodzinnych, społecznych) stanowiących zagrożenie dla prawidłowego rozwoju dzieci (Garmezy, 1985; Rutter, 2000; Masten, Powell, 2003; Luthar, 2006;

Ostaszewski, 2008). Następnie przystąpiono do badań nad czynnikami ochronnymi, tkwiącymi w jednostce, rodzinie i społeczności (Garmezy, 1985; Masten, 2001, 2007). Z czasem dostrzeżono jednak, że procesy prężności powstają na skutek interakcji pomiędzy czynnikami ryzyka i czynnikami ochronnymi, a efekt tych oddziaływań zależny jest od rodzaju i siły oddziałujących czynników (Garmezy, 1985).

Liczne rezultaty badań świadczą o znaczącej roli prężności indywidulanej wobec niesprzyjających okoliczności życiowych (Domhardt i in., 2015; Luthar, 1991; Luthar i in., 2000; Masten, 2001; Masten, Best, Garmezy, 1990; Masten, Narayan, 2012; Masten, Shaffer, 2006; Rutter, 1987; Werner, 1995). Rozważając pozytywną adaptację, badacze zwracają uwagę na: wiek rozwojowy, rodzaj występującego ryzyka, negatywne konsekwencje czynników ryzyka, priorytetowe dla adaptacji obszary życia oraz na interakcję czynników biologicznych, psychologicznych, społecznych i środowiskowych (Luthar, 2006; Luthar, Zigler, 1991; Masten, Powell, 2003; Ostaszewski, 2008; Rutter, 2009).

Werner (1989) dowiodła, że dzieci z grupy wysokiego ryzyka (narażone na ubóstwo, alkoholizm, choroby psychiczne rodziców), w dorosłym życiu prawidłowo funkcjonowały (odniosły sukces życiowy), dzięki wsparciu rodziców oraz osób z najbliższego otoczenia, takich jak: dziadkowie, nauczyciele, sąsiedzi, członkowie grup religijnych czy liderzy grup młodzieżowych. Znaczącą rolę odgrywała opieka

16 rodzicielska sprzyjająca rozwojowi samooceny i kompetencji. Garmezy (1985) zauważył, że czynniki takie jak spójność i harmonia rodzinna, jasne oczekiwania wobec dziecka czy zaangażowanie w jego sprawy oraz sprawne funkcjonowanie pozarodzinnego systemu wsparcia, zachęcającego do pokonywania przeciwności losu pełniły rolę czynników chroniących dzieci w procesie adaptacji. Natomiast Rutter (1979, 1987) zwrócił uwagę na trwający proces interakcji pomiędzy naturą a wychowaniem oraz mediującą rolę, jaką stanowią relacje z innymi ludźmi. Rutter (1979) z przeprowadzonych przez siebie badań nad dziećmi z grupy zagrożonej wystąpieniem w przyszłości zaburzeń psychicznych, wyciągnął wniosek, że mechanizmy i procesy ochronne mają swoje źródło w interakcji pomiędzy podatnością jednostki a reakcją innych ludzi (pełniących funkcje czynnika ochronnego) na nią.

W badaniach nad prężnością indywidualną, rodzina tworzyła jedynie kontekst dla rozwoju jednostki, badacze skupiali się szczególnie na tych rodzinach, które określane zostały mianem dysfunkcjonalnych i stanowiących zagrożenie dla zdrowia i rozwoju swoich członków poszukując wewnętrznych i zewnętrznych czynników sprzyjających jej zdrowemu funkcjonowaniu. Badania te, choć skupiały się na jednostkach, to podkreśliły znaczącą rolę rodziny w kształtowaniu się prężności u członków rodzin (Ungar, 2004, Walsh 1996, 2003, 2006). Zaobserwowano, że procesy i mechanizmy prężności, zależą przede wszystkim od prawidłowych więzi z rodzicami oraz pozytywnych relacji z osobami z najbliższego otoczenia (Luthar, 2006; Masten, 2007). Stwierdzono również, że prężność wśród dzieci z niesprzyjających środowisk rodzinnych jest wzmacniana poprzez wspierające i silne więzi z nauczycielami, mentorami czy trenerami (Walsh, 1996).

1.2.2. Mocne strony rodziny

Drugi nurt badań, stanowiący podwaliny dla rozwoju prężności rodzinnej, odnosi się do badań nad „silnymi” rodzinami (strong families) i mocnymi stronami rodzin (family strengths). Badania zapoczątkowane zostały przez Woodhousa (1930) i odnosiły się do rodzin odnoszących sukcesy w okresie Wielkiej Depresji. Kontynuacją tego nurtu były badania Otta (1962, 1963) nad mocnymi stronami rodziny i „silnymi” rodzinami, które rozwinięte zostały szeroko przez Stinnetta, DeFraina i Olsona, a także wielu innych badaczy (DeFrain, 1999; Stinnett, DeFrain, 1985; Hanson, 1986; Olson, DeFrain, 2006;

Olson i in., 1983; Stinnett i in., 1981; Stinnett, Sauer, 1977). W tym samym czasie powstawały zarówno listy mocnych stron rodzin (m.in. Beavers, 1976; Epstein, Bishop,

17 1981; Otto, 1962, 1963; Olson i in., 1988), jak i modele bazujące na siłach rodziny m.in.:

Model Rodzinnych Sił (Stinnett, DeFrain, 1985), Model Kołowy Systemów Małżeńskich i Rodzinnych (Olson, 2000), Model Systemowy Beaversa (Beavers, 1981; Beavers, Hampson, 1993, 2000), Model McMaster (Epstein i in., 1978, 2007), Systemowy Model rodziny z osobą chorą (Rolland, 1984, 1987a, 2002, Rolland, Walsh, 2006; Rolland, Williams, 2005). Lewandowska-Walter i Błażek (2018a) zwracają uwagę na to, że autorzy modeli rodzin, do opisania struktury relacji rodzinnych, przeważnie biorą pod uwagę: spójność, elastyczność oraz hierarchię. Wyróżniane przez różnych badaczy siły były ze sobą zbieżne. Dla porównania przedstawiony zostanie Model Rodzinnych Sił (Stinnett, DeFrain 1985) i Model Kołowy Systemów Małżeńskich i Rodzinnych (Olson, 2000).

Spójność rodzinna (Model Kołowy Systemów Małżeńskich i Rodzinnych) odpowiadała obszarowi zaangażowania, uznania i obdarzenia uczuciami oraz czasu spędzanego wspólnie z rodziną (Model Rodzinnych Sił). Elastyczność (Model Kołowy Systemów Małżeńskich i Rodzinnych) obejmowała zdolność do radzenie sobie ze stresem oraz duchowy dobrobyt (Model Rodzinnych Sił), a obszar komunikacji (Model Kołowy Systemów Małżeńskich i Rodzinnych) pokrywał się z pozytywną komunikacją (Model Rodzinnych Sił), zaś odmienność kulturowa nie prowadziła do różnic w zakresie sił rodzinnych. Siły pozostawały jednakowe, a wyrażane były w odmienny sposób.

Ewolucja tego podejścia skupia uwagę badaczy na przeciwległych biegunach, od koncentracji na dysfunkcjach i patologii rodziny do poznawania jej mocnych stron.

Z tego względu w badaniach zaczęto uwzględniać rodziny, które funkcjonują w korzystny sposób i przejawiają prawidłowe wzorce, będące punktem odniesienia dla innych rodzin.

Podejście to zmieniło perspektywę, przez którą do tej pory oceniano rodzinę. DeFrain i Asay (2007) dokonali podsumowania wniosków z badań nad mocnymi stronami rodzin.

Wnioski te w znacznej mierze odnosiły się do: znaczenia jakie nadawano silnym rodzinom wobec rozwoju sprawnie działającego społeczeństwa, posiadania przez każdą rodzinę mocnych stron i dostrzegania tych pozytywów przez badaczy.

Kolejnym ważnym aspektem było spostrzeżenie, które pozwoliło odnieść siły rodziny do sposobu funkcjonowania rodziny, a nie jedynie do jej struktury i sytuacji finansowej. Błażek i współpracownicy (2018) zaznaczają, że dla właściwego rozwoju w rodzinie znaczenie ma nie tyle struktura rodziny, co relacje między jej członkami.

Badacze stwierdzili również (DeFrain, Asay, 2007), że pozytywna relacja małżeńska jest podstawą dla funkcjonowania silnej rodziny, a silne rodziny dążą do wychowania

18

„wspaniałych” dzieci, które na przykładzie swoich rodzin pochodzenia również stworzą silne rodziny. Trzeba podkreślić, że wymagania wobec rodziny, zmieniają się wraz z kolejnymi fazami procesu adaptacji, etapami rozwoju członków rodziny, etapami przejściowymi pomiędzy fazami cyklu życia rodzinnego (Walsh, 2016). Podejście bazujące na mocnych stronach rodziny, skupia się na pewnym zestawie stałych cech przejawianych przez prawidłowo funkcjonujące rodziny. W podejściu tym, nie zwraca się uwagi, na to, że niektóre z tych charakterystyk mogą być nieprzydatne bądź nieefektywne wobec danego wydarzenia, a różne sytuacje mogą wymagać wykorzystania odmiennych sił czy procesów (Walsh, 1996, 2006). W przeciwieństwie do tego, co stwierdza Walsh (1996), DeFrain i Asay (2007) zaznaczają, że mocne strony mogą rozwinąć się z czasem, nawet w parach, które początkowo tworzyły niestabilne związki.

Walsh (1996) twierdzi, że modele funkcjonowania rodziny, jej mocnych stron są pozbawione kontekstu społecznego i rozwojowego, nie biorą pod uwagę zmian zachodzących z upływem czasu w rodzinie, a także pozbawiają rodzinę refleksji nad całym zestawem czynników łączących się z kryzysowym wydarzeniem, takich jak:

okoliczności poprzedzające, wcześniejsze sposoby radzenia sobie czy mobilizowanie nowych zasobów. Jednak DeFrain i Asay (2007) podkreślają, że to właśnie w odpowiedzi na kryzys i wyzwanie powstają mocne strony rodziny. Walsh (1996), podobnie jak DeFrain i Asay (2007), zauważyła, że rodziny, które dobrze radzą sobie ze stresorami, nie zastanawiają się nad swoimi mocnymi stronami, a traktują je jako swoje właściwości.

Podejście oparte na mocnych stronach kategoryzuje rodziny w sposób binarny:

rodziny silne a na przeciwległym końcu – rodziny dysfunkcjonalne czy nie radzące sobie.

Jak zaznaczają DeFrain i Asay (2007) takie podejście stanowić miało wzór dla pozostałych rodzin, wspierać je w dążeniu do poprawy swojego losu i odniesieniu życiowego sukcesu. Analizując najważniejsze różnice pomiędzy podejściem opartym na mocnych stronach rodziny a współczesnym podejściem do prężności rodzinnej warto zaznaczyć, że współczesne podejście opiera się na kontekście sytuacyjnym, rozwojowym, a także rozważa różnice pomiędzy wybieranymi przez rodzinę procesami prężności, zarówno w kolejnych etapach adaptacji jak i w różnych fazach życia rodzinnego i rozwojowego członków rodziny. Koncept ten, w przeciwieństwie do podejścia opartego na mocnych stronach rodziny, wspiera ciągły rozwój i zmianę zachodzącą w procesach prężności rodzinnej przez cały cykl życia rodzinnego. Odnosi się do wzrostu potencjału rodzinnego wobec przyszłych trudności, a także do możliwego przedefiniowania życiowych priorytetów i wzmocnienia procesów do tej pory

19 zachodzących w rodzinie. Ujęcie Walsh (1996) nie kategoryzuje rodzin na konkretne typy, zakłada, że wszystkie rodziny, bez względu na swoją strukturę, stojące przed nimi wyzwania, stresujące i niesprzyjające sytuacje, przejawiają prężność, na różnym poziomie i w odmiennych procesach. Walsh (1996, 2006) twierdzi, że rodziny prężne w odniesieniu do niektórych wydarzeń mogą nie przejawiać cech silnych rodzin. Podejście oparte na zasobach rodziny (mocnych stronach), odnoszące się do funkcjonowania rodziny jedynie w kryzysowym czasie, doprowadza do obwiniania, a tym samym etykietowania rodzin i ich członków za nieposiadanie pewnych prawidłowych i efektywnych charakterystyk, sprzyjających radzeniu sobie z wyzwaniami i niesprzyjającymi wydarzeniami. Ponzetti i Long (1989) stwierdzają, że badania dotyczące mocnych stron rodziny: pozbawione są podstaw teoretycznych, w większości są deskryptywne, a ich wyniki są rozległe i nie tworzą jednego integralnego paradygmatu.

Warto odnotować, że w podejściu opartym na mocnych stronach rodziny zaszły zmiany, co doskonale uwypuklone jest w publikacji DeFrain i Asay (2007), jednak współczesne podejście do prężności rodzinnej (Walsh, 1996, 2003, 2012b, 2016), oparte na paradygmacie systemowym, rozwojowym i ekologicznym w znacznym stopniu rozszerza wspomniane podejście.

1.2.3. Koncepcja stresu i prężności rodzinnej

Trzeci nurt badań wywodzi się od Modelu Stresu Rodzinnego ABCX Hilla (1949), który stanowił bazę i podstawę dla kolejnych Modeli Stresu i Prężności Rodzinnej. Model Hilla (1949) został rozszerzony przez Burra (1973), a w dalszej kolejności zmodyfikowany i rozwijany poprzez pojawiające się kolejno modele: Model Podwójnego ABCX (Double ABCX Model, McCubbin, Patterson, 1983b), Model Przystosowania i Adaptacji Rodziny (Family Adjustment and Adaptation Model, FARR Model, Lavee i in., 1987; McCubbin, Patterson, 1983b), Model T-Podwójnego ABCX (T-Double ABCX Model, McCubbin, McCubbin, 1989, 1996), a kończąc na najbardziej rozbudowanym i uwzględniającym wielość czynników Prężnościowym Modelu Stresu Rodzinnego, Przystosowania i Adaptacji (Resilience Model of Family Stress, Adjustment and Adaptation, McCubbin, McCubbin, 1993, 1996). W oparciu o modele radzenia sobie ze stresem, do tej pory przeprowadzono liczne badania m.in.: Bristol (1987), Campbell, Demi (2000), Hill (1949), Lavee i in. (1985), McCubbin i in. (1976), McCubbin, McCubbin (1992, 1993, 1996), McCubbin i in. (1995).

20 Należy zauważyć, że Modele Stresu Rodzinnego przyczyniły się do pogłębienia wiedzy w zakresie reakcji rodziny na stres, a także ukazały możliwość opracowywania charakterystyk uwzględniających rodzinne wzorce funkcjonowania. Nakreślenie wzorca rodzinnego funkcjonowania pozwoliło na przewidywanie przyszłych efektów tzn.

poradzenie sobie bądź nie, z niesprzyjającymi okolicznościami życiowymi. Modele te podkreśliły również aspekt czasowy, relacyjny i sekwencyjny procesów przystosowania i adaptacji, a także cykliczność procesu adaptacji oraz wagę faz cyklu życia rodzinnego i związanych z tym cyklem stresorów normatywnych i nienormatywnych. Zaakcentowały one również dążenie rodziny do zachowania równowagi pomiędzy wymaganiami stawianymi przez rodzinę wobec członków rodziny a możliwościami członków rodziny oraz możliwościami rodziny a wymaganiami środowiska społecznego. Modele te w znaczący sposób rozbudowały schemat, a zarazem znaczenie zmiennych współwystępujących w chwili zadziałania stresora, takich jak: podatność rodziny (pozostająca pod wpływem nagromadzonych stresorów), zmiennych pośredniczących w procesie przystosowania (bonadjustment), bądź nieprzystosowania (maladjustment), takich jak: ustanowione wzorce rodzinnego funkcjonowania, zasoby odpornościowe rodziny, zdefiniowanie stresora i jego dotkliwości, strategie rozwiązywania problemów i radzenia sobie oraz zmiennych mających istotny wpływ na adaptację (bonadaptation) bądź jej brak (maladaptation), takich jak: zmiany zachodzące we wzorcach rodzinnego funkcjonowania, zasoby rodziny pozostające pod wpływem wsparcia społecznego, oceny poznawczej sytuacji czy też rodzinnych paradygmatów, koherencji oraz schematów.

Modele Stresu Rodzinnego bazują na stresie przeżywanym przez rodziny nuklearne, bez uwzględnienia szerszego spektrum struktur rodzinnych (Walsh, 1996).

Choć koncepcje te zaznaczają, że zarówno faza przystosowania jak i adaptacji mogą różnić się czasem trwania w zależności od rodziny, to jednak przyjmują jeden ustalony wzorzec następujących po sobie elementów procesu przystosowania i adaptacji do stresu.

Powyższe dwa kryteria pozwalają zaklasyfikować rodziny jako dysfunkcjonalne, jeżeli ich struktura jest odmienna od struktury rodziny nienaruszonej oraz rodzin, które nie podążają wzorcową i ustaloną przez dane społeczeństwo ścieżką. Przyjęta sekwencja następujących po sobie elementów wchodzących w skład fazy przystosowania i adaptacji, a także kategoryzacja rodzin, ze względu na określony wzorzec funkcjonowania stanowi jedynie wyobrażeniową wizję zdolności i kompetencji rodziny do poradzenia sobie z niesprzyjającą sytuacją, będącą binarnym i uproszczonym spojrzeniem na prężność rodzinną. Zgodnie ze wspomnianymi Modelami Stresu i Prężności Rodzinnej - prężność

21 rodzinna uwarunkowana jest strukturą rodziny, od której zależy pozytywne lub negatywne przejście przez fazę przystosowania i adaptacji. Koncepcja ta, odbiega od systemowego podejścia do prężności rodzinnej i choć modele te uwzględniają czynniki interpersonalne i wewnątrzrodzinne, prężność rodzinna ujmowana jest w nich jako zestaw statycznych cech czy charakterystyk rodzin (McCubbin, McCubbin, 1993, 1996), a nie jako zmieniające się w czasie procesy prężnościowe, uwzględniające wielość możliwych kolei losu i historię wcześniejszych zmagań rodziny ze stresem. Członkowie rodzin w omawianych modelach stresu traktowani są jedynie jako ich komponenty, a nie jako części pewnej całości, ujmowanej w perspektywie relacyjnej (Walsh, 1996).

1.3. Współczesne podejście do prężności rodzinnej

1.3.1. Nowa normalność jako współczesne rozumienie życia rodzinnego

Rozumienie konceptu „normalnego funkcjonowania rodziny” jest konstruowane społecznie i podlega wpływom kulturowym, ekonomicznym, politycznym, a także religijnym, w zależności od społeczeństwa. Większość dotychczasowych badań odzwierciedlała charakterystykę dominujących w społeczeństwie i powszechnie występujących grup osób (Hoffmann, 1990; Walsh, 2012a). Przez długi okres czasu, w zależności od kultury i obowiązującego w społeczeństwie poglądu na rodzinę, funkcjonował określony model „normalnej rodziny”, który miał sprzyjać prawidłowemu jej oraz jej członków rozwojowi. Odnosił się on do:

1) rodzin pozbawionych problemów,

2) rodzin określanych jako przeciętne (mogły napotykać na problemy, ale swoim funkcjonowaniem odzwierciedlały powszechnie panujące i oczekiwane wzorce, choć niekoniecznie prawidłowe, np. przemoc domowa),

3) rodzin określonych jako optymalnie funkcjonujące, poprzez odniesienie ich funkcjonowania do ustalonego w danej kulturze ideału rodziny i związanych z tym ideałem cech (określanie struktur i pełnionych ról, odbiegających od typowej rodziny nuklearnej, jako rodzin nienormalnych, np. system rodzinny, w którym rodzic samotnie wychowuje dzieci),

4) rodzin, w których istnieją uniwersalne i podstawowe procesy interakcyjne, które umożliwiają optymalne funkcjonowanie rodziny, niezależnie od kontekstu rozwojowego, społecznego i kulturowego (odbiegające od standardu pełnione role, zadania czy wzorce rodzinne są określane jako nienormalne).

22 Rodziny odbiegające od „normalnego” modelu rodziny dość często traktowane były jako dysfunkcjonalne (Walsh, 2012a, 2013). Walsh (2012a) stwierdziła, że wobec nieustannych zmian społecznych i wzrastającej różnorodności rodzin oraz złożoności relacji pomiędzy ich członkami, spojrzenie na „normalność” rodziny powinno ulec zmianie, poprzez: uwzględnienie szerokiego spektrum struktur rodzinnych, cyklów ich życia rodzinnego, zmianę w zakresie przyjmowania odmiennych, a dominujących w rodzinie procesów, w zależności od etapu życia rodzinnego oraz różnych dróg obieranych przez członków rodziny. Pojęcie „nowej normalności” (Walsh, 2012b), odnosi się do podejścia, w którym żadna z rodzin nie jest wolna od problemów, a trudności stanowią normalną część życia rodzinnego (Minuchin, 2012) i nawet w stresującym czasie, rodzina jest w stanie funkcjonować i rozwijać się prawidłowo, ujawniając prężność rodzinną (Walsh, 2003, 2012b). Procesy występujące w rodzinie nie są jednakowe przez cały okres życia rodzinnego i właściwe dla każdej rodziny, zmieniają się w zależności od rodziny, jej cyklu życia rodzinnego, rozwoju jej członków, a także pozostają pod wpływem oddziaływań społecznych i kulturowych, Nie istnieje również przeciętny czy typowy model rodziny z jej idealnymi kulturowymi i społecznymi cechami. Walsh (2006, 2012a, 2012b; 2013) zwraca uwagę na wielość wzorców i struktur życia rodzinnego, takich jak:

samotne rodzicielstwo, rodziny dwóch karier, rodziny bezdzietne, pary kohabitujące, osoby żyjące w pojedynkę, tzw. single, rodziny po rozwodzie, rodziny zrekonstruowane, rodziny adopcyjne, rodziny w których dzieci są objęte pieczą zastępczą (formalną lub nie) oraz związki tej samej płci wychowujące dzieci. Nowa normalność odnosi się także do zmian jakie zaszły w rodzinach w obrębie typowo przypisanych do płci ról, relacji pomiędzy partnerami, a także do wzrastającej różnorodności kulturowej w rodzinach (powiększające się grono rodzin wieloetnicznych, wielorasowych oraz wielowyznaniowych) oraz do powstawania znacznych socjoekonomicznych różnic pomiędzy rodzinami w społeczeństwie.

Badacze wskazują, że rodziny o różnych strukturach (Anderson, 2014; Coleman i in., 2013; Green, 2012; Carter, McGoldrick, 1999; Walsh, 2012b, 2013), oraz różnorodności kulturowej (Boyd-Franklin, Karger, 2012; McCubbin, McCubbin, 2013;

Walsh, 2013) tworzą stabilne wychowawczo i bezpieczne finansowo środowiska rodzinne, a ich członkowie funkcjonują i rozwijają się prawidłowo. Współczesne rodziny podejmują różne wybory związane z życiem rodzinnym, np. aktywne życie seniorów, rozwód czy ponowne małżeństwo w podeszłym wieku, a także następujące po sobie okresy kohabitacji i życia w pojedynkę (Błażek, Lewandowska-Walter, 2017). Walsh

23 (2012b, 2013) podkreśla, że warto odejść od podejścia skupionego na przewidywalnych

„przejściach” przez kolejne fazy cyklu życia rodzinnego i należy skupić się na różnorodnych oraz możliwych kolejach losu i biegu życia (Walsh, 2012b, 2013). Walsh w swoich pracach (2006, 2012a, 2013) wskazuje na wartość, którą stanowi podejście do

„nowej normalności” życia rodzinnego. Badaczka (Walsh, 2012a) odchodzi od traktowania rodzin jako dysfunkcjonalnych i problemowych, wskazuje na rodzinny potencjał oraz kształtowanie się procesów rodzinnych przy uwzględnieniu perspektywy systemowej, rozwojowej, społecznej. Nowa normalność rodziny po przeanalizowaniu większości bądź wszystkich kontekstów życia rodzinnego, może kształtować się na różne sposoby, w związku z czym należy odejść od stygmatyzacji rodzin jako dysfunkcjonalnych, a pojęcie dysfunkcjonalności należy używać jedynie w odniesieniu do niektórych niekorzystnych wzorców funkcjonowania czy sfer życia.

1.3.2. Stres i nagromadzenie stresorów w życiu rodzinnym

Jak już wspomniano, dynamicznie zachodzące procesy prężności rodzinnej wspierają i umożliwiają pozytywną adaptację zarówno członków rodziny jak i całej rodziny w sytuacji stresowej (Walsh, 2013). Wymagania mające potencjał wywoływania zmian w rodzinie zostały określane przez McCubbin i McCubbin (1996) jako stresory, których dotkliwość zależy od stopnia, w którym zakłócają funkcjonowanie rodziny, zagrażają jej stabilności oraz powodują wyczerpanie jej zasobów i możliwości. Zgodnie z podejściem systemowym i rozwojowym do cyklu życia rodziny, a także odwołując się do perspektywy międzypokoleniowej, badacze (Carter, McGoldrick, 1999; McGoldrick, Carter, 2003) wyróżniają stresory pionowe i poziome, które w rodzinie często pojawiają się jednocześnie i oddziałują na różnych poziomach systemu (jednostki, rodziny nuklearnej, rodziny poszerzonej, społeczności, poziomie społeczno-kulturowym).

Przekazywane z pokolenia na pokolenie wzorce funkcjonowania i relacji, takie jak:

oczekiwania i postawy rodzinne, tajemnice, przemilczane problemy, zakazy oraz przekonania, składają się na stresory pionowe. Do nich zaliczyć można również temperament, wrodzone wady rozwojowe, dziedzictwo biologiczne i genetyczne.

Stresory poziome odnoszą się do rodziny rozwijającej się w czasie i dzielą się na przewidywalne (rozwojowe, normatywne) oraz nieprzewidywalne (nienormatywne).

Stresory przewidywalne są właściwe dla rytmu życia każdej rodziny, a sposoby radzenia sobie z nimi są przeważnie ustalone i podobne (np. narodziny dziecka, odejście z domu rodzinnego dorosłych już dzieci, połączenie się w parę, wejście w związek małżeński).

24 Stresory nieprzewidywalne odnoszą się zaś do wydarzeń nagłych i burzących naturalny rytm życia rodzinnego, wymagających podjęcia nowych strategii zaradczych np. śmierć dziecka, ciąża w okresie adolescencji, wypadek czy przewlekła choroba (Carter, McGoldrick, 1999). Badacze (Carter, McGoldrick, 1999; McGoldrick, Carter, 2003) podają, że kiedy w rodzinie dochodzi do nałożenia się na siebie stresorów rozwojowych tj. przewidywalnych (np. urodzenie dziecka), nieprzewidywalnych (np. trudności finansowe) i stresorów pionowych (transgeneracyjnych np. lęk o wychowanie dziecka) w konkretnym okresie życia rodzinnego to stres w systemie rodzinnym znacznie wzrasta.

Od nagromadzenia wspomnianych stresorów, a także ich nasilenia, zależy stopień, w jakim rodzina poradzi sobie z trudnościami. Warto podkreślić, że nienormatywne stresory są dla rodziny w większym stopniu zagrażające i zakłócające funkcjonowanie, niż stresory normatywne (McCubbin, McCubbin, 1996).

Walsh (2006, 2013) w rozwojowym podejściu do prężności rodzinnej podobnie jak wielu badaczy życia rodzinnego (Boss, 2006; Carter, McGoldrick 1999,; Cowan, Cowan, 2012; McCubbin, McCubbin, 1996, McGoldrick, Carter, 2003) zwraca uwagę na stresogenny charakter przekształceń zakłócających życie rodzinne, związanych ze stresorami normatywnymi i nienormatywnymi, a także na międzypokoleniowe dziedzictwo przeszłych stresujących i niekorzystnych wydarzeń i związanych z nimi reakcji, a także sposobów radzenia sobie. Dawne stresujące wydarzenia, które wywoływały w przeszłości przykre emocje, mogą zostać reaktywowane i wzbudzić ponowny lęk (np. wcześniejsze poronienia mogą wzbudzić lęk o utratę dziecka przy kolejnym zajściu w ciążę), a w połączeniu z obecnym niepokojem mogą przytłoczyć rodzinę oraz doprowadzić jej członków do emocjonalnego odcięcia się (Walsh, 2006, 2013, 2016). Walsh (2013, 2016) podobnie jak McGoldrick i Carter (2003, 2011) zwraca uwagę na okresy życia rodzinnego, w których rodzina jest szczególnie podatna na oddziaływanie stresu międzygeneracyjnego, ujawnianego się w momentach przełomowych dla rodziny (np. przy narodzinach dziecka, przy podejmowaniu decyzji o ślubie czy rozstaniu partnerów). Znaczącą rolę mogą tu odgrywać również mity rodzinne, powstające na skutek wysokiego poziomu napięcia przejawianego przez rodzinę i zagrażającego systemowi rodzinnemu. Rodzina za pomocą mitów wyjaśnia bieżącą i stresującą sytuacje, broniąc się przed przyjęciem przykrych doświadczeń (Ostoja-

25 Zawadzka, 2006)¹. Historia życia rodzinnego, wcześniejszych zmagań ze stresem, reakcji członków rodziny i całej rodziny, wykorzystanych przez rodzinę strategii radzenia sobie, napotykanych stresorów, rodzinnych oczekiwań, umożliwia lepsze rozeznanie się w obszarze prężnościowych procesów zachodzących w przeszłości i obecnie w rodzinie (Walsh, 2013).

Analizując stresory należy zwrócić uwagę na: pochodzenie stresora (czy stresor pochodzi z wewnątrz, czy spoza rodziny), zakres wpływu stresora (czy stresor oddziałuje na całą rodzinę, czy na poszczególnych członków rodziny, bądź tylko jednego członka rodziny), przebieg i gwałtowność (czy stresor pojawił się nagle, czy stopniowo), dotkliwość (czy stresor ma łagodny, czy poważny wpływ na rodzinę), czas przystosowania się do stresora (czy stresor wymaga krótkoterminowego, czy długoterminowego przystosowania), przyczyny (naturalne, nienaturalne) oraz na poczucie kontroli nad stresorem (poczucie kontroli, brak poczucia kontroli) (Lipman- Blumen, 1975; McCubbin, Patterson, 1983a). Odnosząc się do Modeli Stresu i Prężności Rodzinnej oraz związanych z nimi faz przystosowania i adaptacji, McCubbin i McCubbin (1996) twierdzą, że rodzina może poradzić sobie z kryzysem i przystosować się w momencie kiedy stresor jest łagodny (np. kupno nowego samochodu), krótkoterminowy i oczekiwany (np. rozpoczęcie przez dziecko edukacji, wejście członka rodziny w okres adolescencji), a także, kiedy rodzina posiada: odpowiednie zasoby, strategie radzenia sobie i rozwiązywania problemów, użyteczne wzorce funkcjonowania oraz pozytywną ocenę stresora. Natomiast stresory: intensywne (np. śmierć rodzica), wymagające długotrwałego przystosowania (np. choroba nowotworowa ojca), pozbawiające rodzinę kontroli nad sytuacją (np. wypadek samochodowy jednego z rodziców), powodują niedostosowanie się rodziny do wymogów stresora i doprowadzają rodzinę do kryzysu.

Stresory te wymagają od rodziny wprowadzenia zmian w dotychczasowych i nieadekwatnych wzorcach funkcjonowania. Jednak badacze (McCubbin, McCubbin, 1996) podkreślają, że kryzys jest potrzebnym rodzinie a zmiany umożliwiają adaptację do nowej sytuacji.

Nawiązując do występowania wydarzeń przewidywalnych i nieprzewidywalnych w życiu rodzinnym, chronicznego oddziaływania stresorów, ich nawracającego charakteru, przeszłych stresorów mających wpływ na obecną sytuację oraz reaktywację

1 Szersze omówienie znaczenia przekazu międzypokoleniowego znajduje się w podrozdziale 2.4.1. Przekaz międzypokoleniowy – rodzina pochodzenia.

26 dawnych emocji, stresorów pochodzących ze środowiska społecznego, czy rodzinnego, bądź stresorów mających bezpośredni związek z poszczególnymi członkami rodziny, przy jednoczesnym pojawianiu się nowego stresora można mówić o nagromadzeniu stresorów (pill-up) (Walsh, 2013, 2016). Nagromadzenie stresorów pochodzących z aspektów wspomnianych powyżej, przytłacza rodzinę, zwiększa jej podatność na nowo powstały stres oraz stanowi ryzyko pojawiania się kolejnych nieprawidłowości w życiu rodzinnym (Falicov, 1995b; Walsh, 2006, 2013). Przykładem rodzin będących pod wpływem wielu stresorów (multistressed families), są rodziny: stanowiące mniejszości narodowe oraz etniczne², a także te, w których wydarzenia stresogenne przewidywalne nakładają się na wydarzenia nieprzewidywalne. Wystąpienie jednocześnie wielu stresorów może znacząco przytłoczyć rodzinę i wydłużyć czas, w którym powróci ona do równowagi.

Stresory, zarówno pochodzące z rodziny jak i z najbliższego czy też dalszego otoczenia doprowadzają do naruszenia rytmu życia rodzinnego, a tym samym do zachwiania równowagi systemu rodzinnego (Margasiński, 2015). Plopa (2015) stwierdza, że życie rodzinne stanowi zarówno źródło wsparcia, jak i stresów, zaś Świętochowski (2014), podaje, że pojawienie się sytuacji niekorzystnie oddziałującej na system rodzinny, wzbudza niepokój wśród członków rodziny i mobilizuje ich do podejmowania działań zaradczych i przeciwdziałających. Warto zaznaczyć, że w okresach przejściowych członkowie rodzin omawiają możliwe rozwiązania i podejmują próby zaadaptowania się do zmian, a niewywiązywanie się z zadań rozwojowych może wydłużyć okres przejściowy, a nawet uniemożliwić rodzinie przejście na kolejny etap cyklu życia rodzinnego (Zilbach, 1989).

Walsh (2006, 2013) podkreśla, że nie należy skupiać się jedynie na generalnym określeniu wydarzenia jako stresującego pod względem normatywnym czy nienormatywnym, ale odwoływać się do tzw. ścieżki prężności, którą podąża rodzina w odpowiedzi na stres. Indywidualna ścieżka dla każdej rodziny odnosi się do zmian adaptacyjnych jakie zachodzą na każdym z etapów przystosowania się do wydarzenia i połączone są z odpowiedzią rodziny na te zmiany: począwszy od stresującego, nieprzyjemnego i zakłócającego funkcjonowanie rodziny i jej członków wydarzenia, poprzez następstwa tego wydarzenia i reorganizację życia rodzinnego rozłożoną w czasie.

2 Szarsze omówienie kształtowania się prężności rodzinnej i oddziaływania stresu w tego typu rodzinach znajduje się w podrozdziale 1.4.2. Teoria ekologiczna.

27 Jest to proces długoterminowy i z każdym z jego etapów, związane są odmienne strategie adaptacyjne wykorzystywane przez rodzinę. Uwagę na długoterminowe przystosowanie do stresora i regenerację rodziny po jego wystąpieniu położyli Koos (1946) oraz Hill (1958), prezentując Model Zmieniających się Warunków Życiowych (Roller Coaster Model). Model ten uwzględnia długoterminowe oddziaływanie stresu na rodzinę i wraz z następstwami tego oddziaływania. Najpierw następuje okres dezorganizacji rodziny (period of disorganization), czyli bezpośrednich skutków oddziaływania stresu na rodzinę. Okres ten połączony jest ze wzrostem napięcia, zakłopotania, złości i poszukiwaniem efektywnych sposobów poradzenia sobie ze stresorem, a przy niekorzystnym przebiegu doprowadzić może do rozpadu rodziny. Następnie rodzina wchodzi w okres regeneracji (period of recovery), czyli powracania do zdrowego funkcjonowania i wykorzystywania nowych sposobów radzenia sobie. Ostatnim etapem jest reorganizacja rodziny (period of reorganization), w którym rodzina zaczyna funkcjonować po kryzysie – lepiej bądź gorzej lub na tym samym poziomie, co przed jego wystąpieniem. Model ten, zakłada typowy przebieg wspomnianych procesów dla każdej rodziny w odpowiedzi na stresor.

Walsh (2003) poszerzając klasyczne ujęcie adaptacyjnej i czasowej odpowiedzi na wydarzenie stresowe, opowiedziała się za różnicami zachodzącymi pomiędzy rodzinami w kolejnych fazach procesu przystosowania i adaptacji np. niektóre rodziny po wydarzeniu stresowym mogą przejść od razu do fazy regeneracji, czy też przez dłuższy czas pozostawać pomiędzy fazą dezintegracji a regeneracji, inne natomiast mogą „odbić się” (bouncing forward) od wydarzenia stresującego i powrócić do równowagi, a nawet funkcjonować lepiej niż przed wystąpieniem kryzysu. Walsh (2010a, 2013) zaznacza, że podobnie, jak odpowiedź rodziny na stres – prężność rodzinna w zależności od stresora i etapu przystosowania do niesprzyjającego wydarzenie może kształtować się inaczej, a rodzina w każdej fazie życia rodzinnego będzie korzystała z odmiennych prężnościowych procesów radzenia sobie w m.in. sytuacji rozwodu (Błażek, 2015; Błażek, Lewandowska- Walter, 2017; Greene i in., 2012; Hutchinson i in., 2007) utraty bliskiej osoby (Boss, 1999, 2002, 2006) czy choroby w rodzinie (Rolland, Walsh, 2006). Każda z wspomnianych sytuacji złożona jest z różnych etapów, w których, w zależności od podejścia rodziny, kontekstu społecznego czy kulturowego, sytuacji ekonomicznej rodziny, rodzina uruchamia inne procesy prężności rodzinnej, umożliwiające: poradzenie sobie ze stresującym wydarzeniem, wzmocnienie swoich sił oraz rozwój własnego potencjału (Walsh, 1996). Rodziny, które w jednym czasie dają się poznać badaczom,

28 jako przytłoczone problemami, w innym czasie mogą odnosić sukcesy i efektywnie sobie radzić z wyzwaniami. Będą to te same rodziny, jednak obserwowane w innym czasie na swojej ścieżce prężności rodzinnej (Walsh, 2010a).

Dokonując oceny prężności rodzinnej należy uwzględnić wieloaspektowe oddziaływanie stresora na rodzinę i jej poszczególnych członków i wziąć pod uwagę wiele związanych z niesprzyjającą sytuacją czynników, takich jak: rodzaj stresora, jego dotkliwość, fazę życia rodzinnego, nagromadzenie stresorów, reakcję członków rodziny oraz całej rodziny na stres, różne struktury rodzinne i różne ścieżki, którymi podąża rodzina w odpowiedzi na stres historię życia rodzinnego i związanych z nią stresów oraz strategii radzenia sobie z nimi a także kontekst społeczny, ekonomiczny i kulturowy.

Stres, który dotyka jednego członka rodziny, roznosi się na pozostałych członków, na relacje pomiędzy nimi, a w konsekwencji stresem dotknięta zostaje cała rodzina.

Podobnie, jak w modelu Zmieniających się Warunków Życiowych rozwija się odpowiedź rodziny na stres (Hilla, 1958; Koos, 1946), tak z biegiem czasu rozwija się indywidualna ścieżka prężności rodzinnej, właściwa dla każdej rodziny i zależna od wielu czynników, pod wpływem których jest bądź była do tej pory rodzina (Hawley, DeHaan, 1996; Walsh, 2006).

1.4. Podstawy prężności rodzinnej w ujęciu F. Walsh 1.4.1. Teoria systemowa

Podejście systemowe do rodziny w umożliwia opis i wyjaśnienie funkcjonowania jej członków w obrębie rodziny i poza nią (Liberska, 2014). Uwzględnia ono kontekst indywidualny, rodzinny oraz społeczny (Carter, McGoldrick, 1999, Goldenberg, Goldenberg, 2006). Odnosi się ono do kilku podstawowych założeń:

− zasady całościowości - funkcjonowanie rodziny można poznać jedynie odnosząc się do szeregu rodzinnych procesów,

− zasady cyrkularności (przyczynowości kolistej) – wzajemne oddziaływanie członków rodziny na siebie sprawia, że ustalenie jednoznacznej przyczyny ich zachowania staje się niemożliwe,

− zasady ekwipotencjalności (to sama przyczyna powoduje różne skutki) oraz ekwifinalizmu (różne przyczyny powodują ten sam skutek) (Barbaro, 2006;

Goldenberg, Goldenberg, 2006; Satir, 2000a).

Zgodnie z teorią systemową członkowie rodziny funkcjonują w podsystemach rodzinnych oraz w granicach wewnętrznych i zewnętrznych, a także pełnią określone role

29 wynikające zarówno z wypełnianych przez nich zadań i ról związanych ze strukturą rodziny (np. rola matki czy ojca), a także ról psychologicznych (np. rola bohatera rodzinnego). Podsystem może zarówno tworzyć jedna osoba, jak i kilku członków rodziny. Przynależność do podsystemów jest dynamiczna, a te same osoby mogą wchodzić w skład różnych podsystemów (Goldenberg, Goldenberg, 2006; Namysłowska 1997; Satir, 2000a). Zmiany w podsystemach zachodzą wraz z przechodzeniem do kolejnych faz życia rodzinnego (Carter, McGoldrick, 1999).

Rodzina kształtuje granice pomiędzy podsystemami w rodzinie (granice wewnętrzne) jak i pomiędzy nią (rodziną) a społeczeństwem (granice zewnętrzne).

Granice wewnętrzne wyznaczają przynależność do danych podsystemów wraz z funkcjami do nich przypisanymi (Liberska, 2014; Margasiński, 2015; Minuchin, 2012).

Najkorzystniejsze dla rodziny są granice dobrze zdefiniowane i elastyczne pomiędzy podsystemami, zapewniające wykonywanie zadań, jak i swobodny przepływ informacji w obrębie rodziny. Rodziny tworzą również systemy zamknięte i otwarte wobec systemów zewnętrznych takich jak szkoła, praca czy instytucje służby zdrowia.

Najodpowiedniejszymi granicami względem kontaktów ze społeczeństwem są granice półprzepuszczalne, kiedy rodzina dostosowuje napływające i wychodzące z niej informacje względem swoich potrzeb i wymagań zewnętrznych (Goldenberg, Goldenberg, 2006; Margasiński, 2015).

Pełnione role wpływają na poczucie własnej wartości, sposób myślenia o sobie, sposób spostrzegania danej osoby przez innych oraz ustosunkowanie się do niej (Ostoja- Zawadzka, 2006; Świętochowski, 2014). W oparciu o pełnione w rodzinie role powstają wzorce zachowań komplementarnych (uzupełniających się) i symetrycznych (równorzędnych, będących odzwierciedleniem zachowań partnera). Interakcje symetryczne sprzyjają rozwojowi szacunku i akceptacji wobec partnera, zaś interakcje komplementarne mają na celu wzajemne dopełnianie się. Eskalacja każdej z tych form zachowań prowadzi do nieprawidłowości w relacji, zaś w zdrowych relacjach formy te stosowane są w zależności od wymagań sytuacji (Bateson, 1972; Goldenberg, Goldenberg, 2006; Satir, 2000a).

Struktura rodziny rozumiana powinna być nie tylko pod względem składu rodziny, czy jej organizacji, ale także w kontekście zestawu wymagań i oczekiwań kierowanych do członków rodziny i przez nich wypełnianych, wzorów interakcji, regulujących zachowania przynależących do rodziny członków (Barbaro, 2006; Plopa, 2015), zabezpieczających rodzinną tożsamość, przechodzących często z pokolenia na

30 pokolenie i stanowiących część tradycji rodzinnych (Goldenberg, Goldenberg, 2006;

Kołbik, 2006a, 2006b; Ostoja-Zawadzka, 2006). Istotnym również procesem działającym w systemie rodzinnym i dotyczącym postępowania członków rodziny jest lojalność rodzinna ujawniana poprzez: zaufanie, poczucie sprawiedliwości, zobowiązanie, uznanie zasług, realizowanie wzajemnych oczekiwań (Boszormenyi-Nagy, Spark, 2014; Kołbik, 2006a, 2006b)³.

1.4.2. Teoria ekologiczna

Ekologiczna perspektywa zakłada współoddziaływanie pomiędzy jednostką a środowiskiem (Bronfenbrenner, 1979; Garbarino, 1995). Środowisko przez Bronfenbrennera (1979) jest opisywane poprzez cztery zagnieżdżone w sobie systemy:

mikrosystem (bezpośrednie środowisko np. rodzina, zakład pracy), mezostystem (interakcje pomiędzy elementami mikrosystemu), egzosystem (systemy, którego jednostka nie jest uczestnikiem ale pozostaje pod jego wpływem np. wpływ zarobków ojca na sytuację finansową rodziny), makrosystemu (kontekst społeczno-kulturowy np.

ustrój państwa), które oddziałują na wzrost i rozwój jednostki przy jednoczesnej zmianie w tych systemach, wywołanej jej własną aktywnością.

Każda rodzina żyje w określonym kontekście kulturowo-społecznym, wchodzi w interakcje i jest pod wpływem jednocześnie kilku systemów: szkoły, pracy, grupy rówieśniczej, różnego rodzaju organizacji i stowarzyszeń, a także systemu prawnego i kościoła (Goldenberg, Goldenberg, 2006; Walsh, 1996). Systemy te mają za zadanie rozwijanie i wzmacnianie prężności (Walsh, 2013). Prężność oraz stresujące życiowe doświadczenia są spostrzegane w perspektywie przenikających się wpływów osobowych, rodzinnych oraz szerszego systemu społecznego (Walsh, 2016). Podejście to prowadzi do poszukiwania wspólnych elementów zarówno w kryzysowych sytuacjach, jak i w reakcjach rodziny, a także dąży do ustalenia właściwego dla każdej rodziny sposobu spostrzegania danej sytuacji, dostępnych zasobów oraz stojących przed rodziną wyzwań (Falicov, 1988, 2007; Walsh, 2016).

Środowisko, w którym żyje rodzina, może sprzyjać radzeniu sobie przez rodzinę z wyzwaniami życia codziennego czy traumatycznymi wydarzeniami (np. dostępność instytucji takich jak przedszkole, czy opieka medyczne, pomoc sąsiedzka, wsparcie

3 Szersze omówienie znaczenia lojalności rodzinnej znajduje się w podrozdziale 2.4.1. Przekaz międzypokoleniowy – rodzina pochodzenia.