Zygmunt Włodzimierz Pyzik
Eneolityczny zespół grobowy kultury
ceramiki sznurowej w Siesławicach,
gm. Busko-Zdrój w woj. kieleckim
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 12, 195-209
Rocznik. M uzeum N arod ow ego w K ie lcach Tom X II, K ra k ó w 1982
ZYGMUNT WŁODZIMIERZ PYZIK
ENEOLITYCZNY ZESPÓŁ GROBOWY KULTURY CERAMIKI
SZNUROWEJ W SIESŁAWICACH, GM. BUSKO-ZDRÓJ W WOJ.
KIELECKIM
WSTĘP
Zespół trzech grobów k u ltu ry ceram iki sznurow ej będący przedm iotem n i niejszego opracow ania został od k ry ty przez rolnika Józefa K um ora na jego polu jesienią 1978 roku. P rzyczyną odkrycia było zapadnięcie się kół tra k to ra w czasie orki. O dkryw ca, zorientow aw szy się, że jest to obiekt archeologiczny, zabezpieczył go przed zniszczeniem i zaw iadom ił o nim M uzeum N arodow e w K ielcach w iosną 1979 roku. N atychm iast po otrzym aniu wiadom ości udałem się do Siesławic, gdzie na m iejscu stw ierdziłem , iż odkrytym obiektem jest grób niszowy k u ltu ry ceram iki sznurow ej, i podjąłem decyzję przeprow adze nia ratow niczych badań w ykopaliskow ych, k tó re zrealizow ane zostały w dniach 22—31 sierpnia 1979 roku. W trak c ie eksploracji naukow ej stwierdzono, iż b a dane stanow isko składa się z pionow ego szybu i połączonych z nim trzech pod ziem nych nisz grobowych.
LOKALIZACJA STANOWISKA
B adane stanow isko zn ajd u je się na północnym skłonie wysoczyzny stano- więcej użytek rolny (ryc. 1). Położone jest na polu J. K um ora w odległości 170 m na W od jego domu. Wysokość bezw zględna stanow iska wynosi około 220 m npm . Na jego straty g ra fię składa się w arstw a próchnicy stanow iącej żyzną glebę rędzinow ą i w arstw a zbitej gliny o miąższości 110 cm.
T eren Siesławic ch a rak tery zu je się bardzo urozm aiconą fizjografią i zróż nicow aną m orfologią ze w zględu na swą przeszłość geologiczną. Pole, na któ rym odkryto opisyw ane stanow isko grobowe, sąsiaduje z rozległym i w ycho dniam i sk ał gipsowych z bardzo silnie rozw iniętym i zjaw iskam i krasow ym i tw orzącym i liczne zagłębienia, zbiorniki wodne i pieczary. Z tym i ostatnim i wiąże się żyw a po dziś dzień legenda, w edług k tó rej służyły one w daw nych czasach za schroniska dla okolicznej ludności. W latac h pięćdziesiątych i sześć dziesiątych XX w ieku była tu ta j czynna kopalnia gipsu, w skutek czego w ięk szość jask iń uległa zniszczeniu. W 1960 roku odkryto tu osadę i 3 groby k u l tu ry łużyckiej z okresu halsztackiego oraz ślady osadnictw a w czesnośrednio wiecznego. Okolicznością sprzyjającą m iejscow em u osadnictw u pradziejow
e-196 Z yg m u n t W łodzim ierz Pyzik
Ryc. 1. Plan sytuacyjny stanowiska „Siesław ice 3”
m u był dostatek w ody w ystępującej w licznych zagłębieniach k raso w ych oraz istnienie w najbliższych okolicach żyznych gleb i dobrych pastw isk.
K O N S T R U K C JA G R O B U
Zespół grobow y k u ltu ry ceram iki sznurow ej w Siesław icach sk ład ał się z szybu i połączonych z nim trzech podziem nych nisz w ydrążonych w glinia stym podłożu. Poszczególne nisze były w ykonane na p lanie elipsy (ryc. 2—3). Podstaw ę m iały płaską, a strop kopulasty. Wysokość nisz w ynosiła 85 cm, d łu gość 240 cm, a szerokość 150 cm. Szyb m iał k ształt stu d n i na planie zbliżo nym do koła o średnicy 140 cm i głębokość 130 cm od pow ierzchni tere n u , ze ścianam i lekko zw ężonym i k u dołowi.
Eneolityczny zespól grobowy... 197
ZAWARTOŚĆ NISZ GROBOWYCH
W niszy n r 1 (ryc. 4) znajdow ały się trzy pochów ki ludzkie ułożone w po zycji skurczonej, z tego dw a głowam i na N, jeden z głową n a S. Tw arze zm ar łych były skierow ane n a E. Osobnik I był w w ieku iuvenis późny (16—17 rok życia), osobnik II infahs II (10—12 r. ż.) i osobnik III w w ieku infans I (3—4 r. ż.). Uwaga: w szystkie dane antropologiczne cytow ane w niniejszym opraco w aniu opierają się na ekspertyzie antropologicznej dokonanej przez d ra hab. A ndrzeja W iercińskiego pt. Analiza antropologiczna ludzkich szczątków k o
stnych k u l t u r y ceramiki sznurow ej z Siesławic gmina Busko-Zdrój (maszy
nopis w archiw um Działu A rcheologii M uzeum N arodow ego w Kielcach). Nisza n r 2 zaw ierała jeden pochów ek ludzki ułożony w pozycji silnie sk u r czonej, głową na wschód, z tw arzą skierow aną na NE. Był to mężczyzna w w ie ku m atu ru s środkow y (45—50 r. ż.).
W niszy n r 3 stw ierdzono dw a pochów ki ludzkie ze szkieletam i skurczo nym i, należące do osobnika płci m ęskiej w w ieku m a tu ru s i osobnika płci żeńskiej w w iek u m atu ru s wczesny (35—40 r. ż.). Zwłoki mężczyzny były uło żone głową n a SE, zwłoki kobiety głową na SW. Tw arze obydw u osobników były skierow ane na wschód.
19ß Z ygm un t W ło dzim ie rz Pyzik
Ryc. 3. W idok szyb u i nisz grobow ych Ryc. 4. N isza nr 1 z p och ó w k iem trzyosob ow ym
Eneólityczny zespól grobowy.., 199
Ryc. 5. Siekiera krzemienna z niszy nr 1 (a); Przekłuwacz kościany z niszy nr 1 (b); Wisiorek kościany z niszy nr 1 (c); Wisiorek kościany z niszy nr 1 (d); Prze kłuwacz kościany z niszy nr 1 (e); Topór kam ienny z niszy nr 3 (f); Przekłuwacz
Ryc. 6. Siekiera krzem ienna z niszy nr 2 (a); Wiór krzem ienny (brzytwa?) z niszy
nr 2 (b) '
Eneolityczny zespół grobowy... 201
Ryc. 7. Amfora gliniana z niszy nr 1 Ryc. 8. Amfora gliniana z niszy nr 3
202 Z ygm u n t W ło dzim ierz P yzik
Ryc. 9. Puchar glin ian y z niszy nr 1
Ryc. 10. Puchar gliniany z n is z y n r 3
Eneolityczny zespól grobowy.., 203
R y c . 12. P u c h a r g l i n i a n y z n i s z y n r 1 Ryc. 11. P uchar glin ian y
204 Z yg m u n t W łodzim ierz Pyzik
Ryc. 13. Puchar gliniany z niszy nr 1
W skład in w entarza grobowego w niszy n r 1 z pochów kiem trzyosobow ym wchodziło ogółem 11 przedm iotów . Były to trzy p u chary i am fora gliniana, siekiera i odłupek krzem ienny, 2 przekłuw acze i 2 w isiorki kościane (ryc. 4—9, 14, 16, 19—20) oraz ozdoba m iedziana, po k tórej pozostał tylko ślad.
Eneolityczny zespól grobowy... 205
W niszy n r 2 z jednym pochów kiem znajdow ało się ogółem 6 przedm iotów , m ianow icie am fora i p u ch a r gliniany, siekiera i nóż krzem ienny (może b rz y twa?), osełka z piaskow ca (ryc. 12—13, 21—23) i ślad po ozdobie m iedzianej. W niszy n r 3 z pochów kiem dwuosobowym znaleziono 3 naczynia gliniane, topór kam ienny, przekłuw acz kościany (ryc. 10— 11, 15, 17—18) i szczątek ozdoby m iedzianej.
C H A R A K T E R Y S T Y K A Z E S P O Ł U
W szystkie cechy om awianego zespołu odkrytego w Siesław icach w skazują na jego przynależność do k u ltu ry ceram iki sznurow ej. Z tere n u Ponidzia jest ona znana z kilkudziesięciu stanow isk w yłącznie grobowych. Stanow isko tej k u ltu ry odkryte w Siesław icach należy zaliczyć do g ru p y k rakow sko-san- dom ierskiej, a to ze w zględu na charakterysty czn e cechy w zakresie form ce ram icznych i ich specyficznej ornam entyki. Jeśli idzie o form ę niszową gro bu, z ja k ą m am y do czynienia na stanow isku w Siesław icach, to trzeb a stw ier dzić, iż w ystępuje ona w różnych grupach k u ltu ry ceram iki sznurow ej na te ren ie Polski, ale w grupie krakow sko-sandom ierskiej groby niszowe spotyka się częściej aniżeli w innych. Z najbliższego od Siesław ic tere n u groby
ni-R y c . 15. P u c h a r g l i n i a n y z n i s z y n r 2
206 Zygm u n t W łodzim ierz P yzik
Ryc. 16. Amfora gliniana z niszy nr 2
szowe są znane z Ź ernik G órnych, K siążnic W ielkich i Rosiejowa, a z całego obszaru M ałopolski znanych jest ogółem 48 grobów niszowych k u ltu ry cera miki sznurow ej. W grupie krakow sko-sandom ierskiej om aw ianej k u ltu ry spo tyka się najczęściej groby jednostkow e, co stanow i ch arak tery sty czn ą cechę także innych grup k u ltu ry ceram iki sznurow ej z obszaru Polski. G robów zbio
row ych k u ltu ry ceram iki sznurow ej z ziem polskich znam y zaledw ie kilka. Stanow isko grobowe w Siesław icach należy do grupy grobów zbiorow ych. Stanow i ono jednolity zespół, jedną całość. Poczynione w trak c ie b ad ań obser wacje w skazują na to, iż obrzędu pogrzebu w trzech sąsiadujących z sobą n i szach zaw ierających ogółem sześcioro zm arłych dokonano jednorazow o. Był to zbiorow y pochów ek najpraw dopodobniej jednoczesny. T rudno jed n ak ok re ślić bliższy jego ch a rak ter. Na jego in te rp re ta c ję może mieć w pływ okolicz ność, iż niszę n r 2 zajm ow ał tylko jeden pochówek. F a k t um ieszczenia go w osobnej niszy m ożna tłum aczyć, być może, jako elem ent w yw yższenia go ponad innych zm arłych — pochow anych w sąsiednich dwóch niszach. Zw raca też uwagę, iż był on stosunkow o najliczniej i najbogaciej w yposażony w dary. Okoliczności te pozw alają na w ysunięcie sugestii, iż pochow any w niszy n r 2 osobnik był ,,głów nym ” zm arłym w trójniszow ym zespole grobow ym , a po zostałych pięć pochów ków m iało c h a ra k te r ofiarny. W tym względzie nie b rak analogii w znaleziskach k u ltu ry am for kulistych, k tó ra odegrała pew ną rolę w kształtow aniu się k u ltu ry ceram iki sznurow ej na teren ie M ałopolski. S łu
Eneolityczny ze spół grobowy... 207 szność koncepcji tzw. grobów rodzinnych w ku ltu rze am for kulistych została zakw estionow ana. Jeśli natom iast chodzi o zbiorowe groby k u ltu ry ceram iki sznurow ej, to nie w yjaśnia się ich c h a rak teru (J. Kowalczyk Zmierzch epoki
kamienia, W rocław 1971, s. 116 i 142). W przypadku zespołu grobowego z Sie-
sławic w ydaje się, iż jest podstaw a, żeby zwrócić uwagę na problem grobów zbiorow ych w k u ltu rze ceram iki sznurow ej. Znaleziska siesław ickie rzucają na niego pew ne św iatło. Stanow ią one zapew ne jednolity i jednoczesny tró j- niszowy zespół grobow y. J a k dotąd, jest to jedyne tego rodzaju stanow isko w obrębie eneolitycznej k u ltu ry ceram iki sznurow ej w Polsce. Szczegółowe jego opisanie naukow e będzie ogłoszone dru k iem w „S praw ozdaniach A rche ologicznych” — w ydaw nictw ie Z akładu Archeologii M ałopolski IHKM PAN.
208 Zygm u n t W ło dzim ie rz Pyzik КОМПЛЕКСНОЕ ЗАХОРОНЕНИЕ КУЛЬТУРЫ ШНУРОВОЧНОЙ КЕРАМ ИКИ В СЕЛЕ СЕСЛАВИЦЕ (ВОЛОСТЬ БУСКО-ЗДРУЙ, КЕЛЕЦКОГО ВОЕВОДСТВА) Комплексное захоронение культуры шнуровочной керамики в селе Сеславице было обнаружено в 1978 г. и исследовано в 1979 г. Захоронение состояло из вер тикального ш урфа и сообщающихся с ним трех подземных ниш, выдолбленных в глинистом грунте на глубине до 150 см от поверхности почвы. Ниши имели эллиптическую форму. В нише № 1 размером 240 X 150 см находились 3 челове ческих захоронениз в возрасте поздний ювенис, инфанс II и инфанс I. Ниша № 2 (размером 200 X 130 см) содерж ала одно м уж ское захоронение в возрасте средний матурус. В нише № 3 (210 X 140 см) обнаружены два захоронения: мужчины в возрасте матурус и женщины в возрасте ранний матурус. Все захороненны е находились в скорченном положении. Рядом с погребенными обнаружены 23 пред мета: 3 амфоры и 6 глиняных кубков, 2 топора, 2 кремневых скола, оселок и ка менный топор, 3 костяных шила, 2 костяных подвески и следы трех медных украшений. Больше всего предметов найдено рядом с мужчиной, погребенным отдельно в нише N» 2. Это обстоятельство позволяет выдвинуть предположение, что этот мужчина являлся „главным” среди лиц, погребенных во всем комплексе, состоявшем из 3 ниш, остальные ж е погребенные, обнаруженные в нишах № 1 и 3, имели по отношению к нему жертвенный характер. Описанное выше комплексное захоронение в Сеславице содержит интересный материал, указывающий на патриархальные общественные отношения в преде лах краковско-сандомирской энеолитической группы культуры ш нурочной к е рамики.
TOMB UNIT OF STRING CERAMICS CULTURE AT SIESŁAWICE NEAR BUSKO-ZDRÓJ, THE KIELCE PROVINCE
A tomb unit of string ceram ics culture w as found at Siesław ice in 1978 and it was exam ined by archeologists in 1979. It consisted of a vertical shaft and three underground niches drilled in clay subsoil 150 cm under the earth surface. The niches had an elliptical shape. There w ere three human burials in the niche 1, their age being late iuvenis, infans II and infans I. The niche 2 (200 X 130 cm (contained one m ale burial at the age: early maturus. A ll the individuals had been laid in a retracted position. Tw enty three objects w ere found near the dead; 3 amphores and 6 clay cups, 2 axes and 2 flin t chips., a w hetstone and a stone axe, 3 bone aw ls, 2 bone pendants and rem ains of 3 copper ornaments. The burial of the man in the niche 2 was relatively richly equipped. Presum ably he was the „m ain” dead man in the
Eneolityczny zespól grobowy... 209
three-niche tomb unit and the other five burials in the niches 1 and 3 had a cha racter of sacrifice.
The tomb unit at Siesław ice is an interesting premise pointing to the patriarchal system of social relations in the Cracow — Sandomierz group of neolithic culture of string ceramics.
