Rozwój polityki regionalnej w krajach Europy zachodniej

Bogumiła Mucha-Leszko

Rozwój polityki regionalnej w

krajach Europy zachodniej

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 18,

171-198

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X V III, 10 SECTIO H 1984

K a te d r a E k o n o m ii P o l ity c z n e j W y d z ia ł E k o n o m ic z n y U M C S

B o g u m i ł a M U C H A - L E S Z K O

Rozw ój p olityki regionalnej w krajach Europy zachodniej

Р азви тие региональной политики в странах Зап адн ой Европы D evelop m en t of R egional P olicy in the C ountries of W estern Europe

W IELKA BRY TAN IA

P O W S T A N IE P O L IT Y K I R E G IO N A L N E J

W ielk a B ry ta n ia b y ła p ie rw sz y m p a ń s tw e m k a p ita listy c z n y m , k tó re p o d jęło p ró b y re g u lo w a n ia p rz e s trz e n n e j s tr u k tu r y g ospo dark i. O gólna n ie n a jle p sz a s y tu a c ja g ospod arcza la t d w u d z ie sty c h i W ielk i K ry z y s la t 1929— 1933 spo w o d o w ały za o strzen ie różnic m ię d z y re g io n a ln y c h , a p ro ­ b le m e m p ie rw sz o p la n o w y m sta ła się lik w id a c ja w ysokiego poziom u b ez­ robocia.

W la ta c h 2 0 -ty ch ogólna liczba b ez ro b o tn y ch w W ielkiej B ry ta n ii p rz e k ra c z a ła 1 m in osób, w z ra s ta ją c do 3 m in w czasie k ry z y s u .1 N ie­ m n ie j je d n a k sto p a bezro bocia n ie w szędzie b y ła jed n ak o w a. N ajw ięk sze bezrobocie w y stęp o w a ło w re jo n a c h słabo ro z w in ię ty ch , tzn. w P łd W alii, P łn . A n g lii i w S zkocji. W r. 1932 stopa bezrobocia k s z ta łto w a ła się od 2 5 % do 36,5°/o, a w n ie k tó ry c h m ia s ta c h dochodziła do 6 0 % (w L o n d y ­ n ie b y ła sto su n k o w o n isk a — 13,5% ).2 W ta k ic h okolicznościach rz ąd b y ł zm u szo n y p rz ed sięw z ią ć p ew n e d ziała n ia w celu złag o d zen ia z ja w i­ sk a bezrobocia. M ożliw e b y ły d w a ro z w iąza n ia tego p ro b lem u : 1) p op rzez p rz e su n ię c ie części siły roboczej z regionów słabo ro z w in ię ty c h do r e ­ gionów le p ie j p ro sp e ru ją c y h , 2) p oprzez sty m u lo w a n ie ro z w o ju p rz e m y ­ 1 Por. P. R a n d a l l : The Hi s t or y of Brit ish Regi onal Pol i cy [in:] Regi onal P o ­ l i cy for Ever, Th,e In stitu te of Econom ic A ffairs, London 1973, s. 19.

172 B. M u ch a-L eszk o

słu i s tw o rz e n ie w ię k sz y c h m ożliw ości z a tru d n ie n ia n a m iejscu . P ie r w ­ szy ro d z aj ro z w ią z a n ia je s t ra c z e j rz ad k o sto so w an y , n ie m n ie j je d n a k w 1928 ro k u rz ą d W ielk iej B ry ta n ii p o d ją ł d z ia ła n ia zm ie rz a ją c e do prz em ieszcz en ia części siły rob oczej z re jo n ó w o n a d m ie rn y m b ezro b o ciu do re jo n ó w le p ie j p ro s p e ru ją c y c h .3 In d u s tria l T ra n s fe re n c e B o ard o ra z M in istry of L a b o u r d y sp o n o w a ły ś ro d k a m i n a poży czki i su b w e n c je n a te n cel oraz z a jm o w a ły się o rg a n iz a c ją s p e c ja ln y c h ośro d k ó w p rz y g o to ­ w u ją c y c h lu d z i do n o w y c h zaw odów . W r. 1934 w y o d rę b n io n o o bszary, k tó re u zn a n o ja k o w y m a g a ją c e sp e c ja ln e j pom o cy (S pécial A reas), a b y ły nim i: P o łu d n io w a W alia, P o łu d n io w o -W sc h o d n ia A nglia, Ś ro d k o w a S zk o ­ cja i Z ac h o d n ia C u b e rla n d . R ó w no cześnie g łó w n y a k c e n t położono n a ro zw ó j p rz e m y s łu w ty c h re g io n a c h , ab y w te n sposób rozw iązać p ro ­ b lem n a d m ie rn e g o bezrobocia. W zasad zie o k re s p rz e d II w o jn ą ś w ia ­ to w ą n a le ż y u z n a ć za o k re s k s z ta łto w a n ia się p o lity k i re g io n a ln e j w W ie l­ k ie j B ry ta n ii. N ie było jeszcze sp re cy zo w a n eg o p e rsp e k ty w ic z n e g o p ro ­ g ra m u d ziała n ia , a p o d e jm o w a n e d ec y zje m ia ły ra cze j c h a r a k te r d o ra ź ­ n y c h akcji. D o p iero w r. 1937 zo sta ła p o w o łan a tzw . K o m isja B arlo w a (B arlo w C om m ission) celem z b a d a n ia ek o n o m icz n y ch i sp o łecz n y ch s k u t­ ków n a d m ie rn e j k o n c e n tr a c ji p rz e m y słu w n ie k tó ry c h o k rę g a c h i p rz e d ­ sta w ie n ia w y ty c z n y c h d la p rz y s z łe j p o lity k i re g io n a ln e j.4 R a p o rt K o m isji B a rlo w a o p u b lik o w a n y z o sta ł w r. 1940, ale w y b u c h II w o jn y św iato w e j za a b so rb o w a ł rz ą d sp ra w a m i p o lity c z n y m i i d y s k u sja n a d p ro b le m a m i p o lity k i re g io n a ln e j zo sta ła p rz e rw a n a .

O c e n ia ją c p o lity k ę re g io n a ln ą W ielk iej B ry ta n ii la t trz y d z ie s ty c h n a ­ leży stw ie rd z ić , że b y ła o n a m ało e fe k ty w n a . W p ra w d z ie pod k o n iec la t trz y d z ie s ty c h s y tu a c ja w d zied z in ie z a tru d n ie n ia p o p ra w iła się, ale b y ła ona n ie ty le re z u lta te m d z iała ln o śc i in s ty tu c ji, k tó ry m p o w ierzo n e zo sta­ ły s p ra w y a k ty w iz a c ji re g io n ó w z n a jw y ż s z y m b ezro b o ciem , ile e fe k te m ogólnego o ży w ie n ia gospo darczeg o sp o w od ow an ego m ilita ry z a c ją p rz e d II w o jn ą ś w ia to w ą .5 O m a ły m s to p n iu e fe k ty w n o śc i p o lity k i re g io n a ln e j św iad c zą p rz e d e w s z y stk im n a s tę p u ją c e fa k ty :

1) w w y z n a c z o n y c h S p écial A re a s u ru c h o m io n o n ie w ie le n o w y c h z a ­ k ład ó w ,

3 A. J. B r o w n , E. M. B u r r o w s : R egio nal E conom ic P r o b le m s , George A llen and U nw in, L ondon 1977, s. 179.

4 Znana rów n ież pod n azw ą R oyal C om m ission, przy czym w literatu rze m ożna spotkać d w ie różne daty u tw o rzen ia J ed n i podają rok 1937, (np. P. E. L l o y d i P. D i c k e i n : L o c a ti o n in S p a ce. A T h e o r e ti c a l A p p r o a c h to E conom ic G e o g ra p h y . N e w Y ork, E van ston , San F rancisco, L ondon 1972, s. 241), n atom iast J. A l d e n i R. M o r g a n p od ają rok 1938, J. A l d e n i R. M o r g a n : Regio nal Plannin g, A C om prehensive V iew , J. W iley and S ons, N ew York, Toronto 1974, s. 19.

R ozw ój p o lity k i region aln ej w krajach Europy zachodniej

2) n ie zaszły w ięc p ra k ty c z n ie żad ne z m ian y w te ry to ria ln e j s t r u k t u ­ rz e p rz em y słu ,

3) n ie zan o to w an o ró w n ież w ięk sz y ch sukcesów w tra n s fe rz e siły roboczej do reg io n ó w le p ie j p ro sp e ru ją c y c h .

D laczego p o lity k a re g io n a ln a o k re su p rz ed w o jen n e g o b y ła m ało e fe k ­ ty w n a ; Po p ierw sze w y o d rę b n ia ją c w r. 1934 tzw . S p ecial A re a s i tw o ­ rz ą c dla ich a k ty w iz a c ji 2 K o m isje (je d n ą d la A ng lii i W alii, d ru g ą d la S zkocji) przezn aczo n o n a te n cel n ie w ie lk ą ilość śro d k ó w i ju ż po u p ły ­ w ie dw ó ch la t okazało się, że d ziałaln o ść n ie p rz y n o si o cz ek iw an y c h r e ­ z u lta tó w . W zw ią zk u z ty m w ro k u 1936 pom oc fin an so w a rz ą d u z o sta­ ła zw iększona, ró w n o cześn ie u tw o rz o n o sp e c ja ln ą o rg a n iz a c ję S p ecial A re a s R ec o n stru c tio n A ssociatio n (SARA). G łó w n ą fu n k c ją te j n o w ej in ­ s ty tu c ji b yło d o sta rc z a n ie k a p ita łu m ały m firm o m d z ia ła ją c y m w S p ecial A re as, k tó re g o w ysokość n ie m ogła być je d n a k w y ższa niż 10 000 f u n ­ tó w sz te rlin g ó w .6 W r. 1937 a k c ją pom ocy fin an so w ej o b jęto i w iększe firm y , u s ta la ją c s p e c ja ln y fu n d u sz n a te n cel w w ysokości 2 m ilio n ó w fu n tó w sz te rlin g ó w .7 Do r. 1937 pom oc fin an so w a u d z ie la n a p rz e d s ię b io r­ stw o m d z ia ła ją c y m w S p ecial A re a s b y ła w ięc raczej sy m b oliczn a. K o ­ m isje ds. S p ecial A re a s te o re ty c z n ie o trz y m a ły sze ro k ą sam o dzieln ość w p o d e jm o w a n iu decyzji, p ra k ty c z n ie zaś ta sam o dzieln ość b y ła o g ra n i­ czona. W ażn iejsze d ec y zje n a le ż a ły do od p o w ied n ich d e p a rta m e n tó w r z ą ­ dow ych.

Z asa d n ic zą fo rm ą a k ty w iz a c ji S pecial A re as do 1937 r. b y ł rozw ój i n f r a s tr u k tu r y . O d r. 1937 po u tw o rz e n iu sp ecjaln eg o fu n d u sz u d z ia ła l­ ność zo stała ro z szerz o n a i coraz w iększego zn aczen ia zaczęły n a b ie ra ć ś ro d k i o d d z ia ły w a n ia n a p rz em y sł p ry w a tn y , a w ięc p o lity k a fis k a ln a i k re d y to w a , celem zach ęcen ia p rz ed sięb io rcó w do in w e sto w a n ia w ła śn ie w S p ecial A reas. D ru g ą is to tn ą p rz y c z y n ą m a łe j sk u teczn o ści p o lity k i re g io n a ln e j w o k re sie p rz e d w o je n n y m by ł b ra k k o n tro li i o g ra n ic zeń w ro z w o ju k o n tu rb a c ji L o n d y n u i śro d k o w ej części A nglii, k tó re w d a l­ szy m ciągu s ta n o w iły głów ne o b sza ry k o n c e n tra c ji p rz e m y słu . W o k re ­ sie 1932— 1938 n a sa m y m ty lk o o bszarze W ielkiego L o n d y n u zlo k alizo ­ w a n y c h zostało około 4 4 % n o w y c h zak ład ó w p rz em y sło w y ch , a w S p e ­ cial A re as ty lk o 5°/o.8 T rz ecią p rz y czy n ą , ale ró w n ież o za sad n iczy m z n a ­ cz en iu b y ła ogóln a n ie n a jle p sz a s y tu a c ja g ospodarcza la t trz y d z ie sty c h , k tó ra c h a ra k te ry z o w a ła się sto su n k o w o n isk im poziom em p o p y tu g lo b al­ nego. S y tu a c ja ta n ie s p rz y ja ła p rz em ieszcz an iu się p rz e m y słu po m ięd zy

6 R a n d a l l : op. cit., s. 21. 7 Ibid., s. 21.

1 7 4 B. M u ch a-L eszk o

re g io n a m i. G łó w n y m s y m p to m e m p o p ra w y s y tu a c ji pod k o n iec la t tr z y ­ d z ie sty c h b y ł sp a d e k b ezrobo cia, co ilu s tr u je tab . 1.

Tab. 1. P oziom bezrobocia w W ielkiej B rytan ii w latach 1932— 1938 The lev el of u n em p loym en t in G reat Britain

in 1932— 1938 R egion 1932 1938 L ondyn 13,5 _.7,8 R. P o łu d n io w o --w sch od n i 14,3 7,7 R. P o łu d n io w o --zachodni 18,1 8,1 R. C en traln y 20,1 10,0 R. P ółn ocn o-zach od n i 25,8 17,7 R. P ó łn o cn o -w sch o d n i 28,5 12,9 Szkocja 27,7 16,9 W alia 36,5 25,9 P ółnocna Irlandia 27,2 24,4 W ielka B rytania 22,1 12,9 Źródło: G. M c C r o m e : Reg io nal P olicy in

Britain . A llen and U n w in 1969, s. 100, tab. 11.

J. A 1 d e n, R. M o r g a n : Reg io nal Planning... op. cit., s. 16, tab. 2.1.

Z zam ieszczo n y ch d a n y c h w y n ik a , że śre d n io b io rąc poziom b e z ro ­ bocia w r. 1938 z m n ie jsz y ł się o po ło w ę w sto s u n k u do ro k u 1932, ale n ie d o ty czy to je d n a k re g io n ó w , gd zie b yło ono n ajw ięk sz e. P ó łn o c n a Ir la n d ia w ogóle n ie b y ła u w z g lę d n io n a w S p ecial A re as i s p a d e k b e z ro ­ bocia był n ie zn a czn y .

P O L IT Y K A R E G IO N A L N A W IE L K IE J B R Y T A N II PO II W O JN IE Ś W IA T O W E J

Is to tn e z n a cze n ie w ro z w o ju p o lity k i re g io n a ln e j w W ielk iej B ry ta n ii za ró w n o b ez p o śred n io po za k o ń cze n iu II w o jn y św ia to w e j ja k i o becnie p o siad a w sp o m in a n y ju ż R a p o rt K o m isji B a rlo w a .9 K o m isja d o k o n ała k o m p lek so w ej a n a liz y te r y to r ia ln e j s t r u k t u r y g o sp o d ark i k r a ju i p rz e d ­ sta w iła p ro g ra m p o lity k i re g io n a ln e j, k tó ry za w ie ra ł n ie ty lk o k o n k re tn e 9 Por. L l o y d , D i c k e n : op. cit., s. 241, oraz A 1 d e n, M o r g a n : op. cit., s. 19.

R ozw ój p o lity k i region aln ej w krajach Europy zachodniej 175 p ro p o z y cje lik w id a c ji d y sp ro p o rc ji m ięd zy reg io n aln y ch , ale jed n o cześn ie p o d k re ślo n a zo stała ro la fo rm i m eto d p o lity k i re g io n a ln e j. Z asad n icze zale cen ia b y ły n a stę p u ją c e :

1) k o n tro la ro zw o ju p rz e m y słu w o k rę g ach o n a d m ie rn e j k o n c e n tra ­ cji (congested areas),

2) d e g lo m e ra c ja (głów nie L o n d y n u ),

3) d ążen ie do u m ia rk o w a n e j ró w n o w ag i w p rz e s trz e n n y m ro z m ie sz­ czeniu p rz e m y słu (reaso n ab le balance),

4) u tw o rz e n ie c e n tra ln e j in s ty tu c ji ds. k ie ro w a n ia p o lity k ą re g io n a ln ą , 5) k onieczność p ro w a d z e n ia b a d a ń re g io n a ln y c h i p la n o w a n ia ro zw o ­ ju regio n aln eg o .

N ie w sz y stk ie p ro p o z y cje K o m isji B arlo w a w p ro w a d z a n e b y ły w ży ­ cie b ezp o śred n io w o k re sie p o w o jen n y m , n ie k tó re z n ic h do p iero w la ­ ta c h sześćdziesiątych. K ie ru n k i p o lity k i re g io n a ln e j w W ielk iej B ry ta n ii b ezp o śred n io u za leżn io n e b y ły i są n a d a l od zm ian w rządzie. K ażd y n o w y rz ą d p rz e d s ta w ia ł sw ój p ro g ra m p o lity k i ek o no m icznej, a w ięc ró w n ie ż i p o lity k i re g io n a ln e j. N iem n iej je d n a k n ajo g ó ln iej m ożn a p rz y ­ jąć, że w W ielk iej B ry ta n ii do p ołow y la t sześćd ziesiąty ch stoso w an o w zasad zie ro z w iąza n ia o c h a ra k te rz e d o ra źn y m , a w ięc p o do bnie ja k p rz e d w o jn ą, chociaż z a k res działaln o ści b y ł ju ż znacznie w ięk szy.

N ow y k ie ru n e k w p o lity c e re g io n a ln e j W ielkiej B ry ta n ii rozpoczął rz ą d L a b o u r P a r t y w r. 1964. P o le g a ł on n a p o dziale k r a ju n a 11 re g io ­ nów p la n is ty c z n y c h i u tw o rz e n iu w k aż d y m z n ic h in s ty tu c ji z a jm u ją c e j się p la n o w a n ie m — R eg io n al P la n n in g B oard. S p ra w y k o o rd y n a c ji po­ w ierzo n e z o stały now o u tw o rz o n e m u D e p a rta m e n to w i E k o n o m iczn em u (D e p a rtm e n t of Econom ic A ffairs), o d p o w ied z ia ln em u za s p ra w y p la n o ­ w a n ia w ca ły m k ra ju . A w ięc za lecen ia K o m isji B arlo w a z r. 1940 d o ty ­ czące p o trz e b y p ro w a d z e n ia k o m p lek so w ej p o lity k i re g io n a ln e j w p ro w a ­ dzone zo stały w życie dop iero po 25 latac h . B ezp ośred nio po w o jn ie n a ­ to m ia st g łó w n y m k ie ru n k ie m d z ia ła ń w k s z ta łto w a n iu s tr u k t u r y te r y to ­ ria ln e j było o g ra n ic zan ie ro z w o ju a g lo m e ra c ji lo n d y ń sk ie j i ro zw ój n o ­ w y c h m iast. W w y n ik u re a liz a c ji p o stan o w ień N ew T ow n A et z r. 1946 w la ta c h 1946— 1961 p o w stało 15 n o w y c h m ia st o ś re d n ie j liczbie m iesz­ k ań c ó w od 60— 80 ty s .10 W iększość z ty c h m ia s t p o w sta ła w n ie d a le k ie j odległości od L o n d y n u i G lassgow o d g ry w a ją c ró w n ież dość is to tn ą ro lę w pro cesie d e g lo m e ra c ji ty c h m iast. O b sza ry w y m a g a ją c e sp e c ja ln e j p o ­ m ocy, czyli p rz e d w o je n n e tzw . S p ecial A reas, zo stały pow ięk szon e i n a ­ dano im n o w ą n az w ę — D e v e lo p m e n t A reas, k tó rą posłu g iw an o się do r. 1960. W śród sto so w an y c h środków w iększe zm ian y n ie zaszły, w d a l­ szy m ciąg u w y k o rz y s ty w a n o śro d k i o d d ziały w a n ia po śred niego , ja k po ­

176' È. M u ch a-L eszk o

życzk i i d o ta c je d la fir m in w e s ty c y jn y c h w D e v e lo p m e n t A re as oraz a k ty w iz a c ję p o p rzez tw o rz e n ie i n f r a s tr u k tu r y . N ow y śro d e k o d d z ia ły ­ w a n ia p o śre d n ie g o w p ro w a d z o n y zo stał w r. 1963. B u d ż e t za ak ce p to w ał tzw . w o ln ą albo p rz y sp ie sz o n ą sto p ę a m o rty z a c ji d la firm d z ia ła ją c y c h w D e v e lo p m e n t D is tric ts .11

J a k ju ż w sp o m n ia n o — do 1964 ro k u b ra k było s p e c ja ln e j in s ty tu c ji c e n tra ln e j, k tó ra z a jm o w a ła b y się o k re ś la n ie m k ie ru n k ó w p o lity k i re g io ­ n a ln e j. F u n k c je zw ią z a n e z re g u lo w a n ie m p o lity k i re g io n a ln e j sp ełn iało M in iste rs tw o H a n d lu (B o ard of T ra d e), k tó re było ró w n o c ześn ie d y sp o ­ n e n te m śro d k ó w o d d z ia ły w a n ia po śred n ieg o .

W raz z n o w ą o rg a n iz a c ją p o lity k i re g io n a ln e j po 1964 ro k u zaszły za sad n icze z m ia n y w te ry to r ia ln y m p o d ziale k r a ju (poza u tw o rz e n ie m 11 reg ionów ). In d u s tr ia l D e v e lo p m e n t A ct z 1966 r. p rz y w ró c ił d la ob­ sz a ró w s p e c ja ln y c h d a w n ą n az w ę tzw . D e v e lo p m e n t A re a s (od r. 1960 tzw . D e v e lo p m e n t D istric ts), je d n o cz eśn ie w ra m a c h . D e v e lo p m e n t A re as w y d zielo n e z o s ta ły S p ecial D e v e lo p m e n t A re as, k tó re c h a ra k te ry z o w a ły się n a jw ię k s z y m b ezro b o ciem i w y m a g a ły n a jw ię k sz e j pom ocy. U tw o rz o n e też z o stały tzw . In te r m e d ia te A reas. B y ły to o b sza ry są sia d u ją c e z o b sza­ ra m i o b ję ty m i a k ty w iz a c ją , k tó re w n a jw ię k s z y m s to p n iu o d czuły sk u tk i p o lity k i a k ty w iz a c y jn e j. P o d w p ły w e m p re s ji w ła d z lo k a ln y c h rz ą d W ielk iej B ry ta n ii zm u szo n y b y ł do w y z n a c z e n ia s p e c ja ln e j k o m isji dla z b a d a n ia zgłaszan eg o p ro b le m u . W k w ie tn iu 1969 r. H u n t C om m ission o p u b lik o w a ła r a p o r t w te j s p ra w ie .12

K o m isja s tw ie rd z iła , że ja k k o lw ie k p r io r y te t w sto s u n k u do D e v elo p ­ m e n t A re a s p o w in ie n b y ć u trz y m a n y , to n ie m n ie j je d n a k In te r m e d ia te A re a s ró w n ie ż w y m a g a ją p e w n e j pom ocy, a w szczególności Y o rk sh ire i H u m b e rsid e W r. 1971 D e v e lo p m e n t A re a s o b e jm o w a ły p o n a d 4 0 % ob ­ s z a ru i 20% lu d n o śc i W ie lk ie j B ry ta n ii. K o le jn e z m ia n y w sch em acie re g io n a ln y m k r a ju zaszły w ro k u 1972. O b sz a ry o b ję te pom o cą A ssisted A re a s z o sta ły p o n o w n ie zw ię k szo n e do około 2 /3 całego o b sza ru W ielkiej B ry ta n ii. P r z y o k re ś la n iu pom ocy p rz y ję to dość w y ra ź n ą g ra d a c ję , po­ n ie w a ż w y o d rę b n io n o 4 ty p y obszarów :

1) S p ecial D e v e lo p m e n t A reas, 2) D e v e lo p m e n t A re as,

3) In te r m e d ia te A re as,

4) D e re lic t L a n d C le a ra n c e A re as.

T rz y p ie rw sz e ty p y o b sza ró w is tn ia ły ju ż w c ześn iej, n a to m ia s t c z w a r­ ty ty p D e re lic t L a n d C le a ra n c e A re a s w y o d rę b n io n e z o sta ły ze w zg lęd u 11 W la ta ch 1960— 1966 obszary sp ecja ln e znane b y ły pod nazw ą D evelop m en t D istricts.

R ozw ój p o lity k i region aln ej w krajach Europy zachodniej 17 7

n a w ysok i sto p ień za g rożenia śro d o w isk a n a tu ra ln e g o n a s k u te k ro z­ w o ju p rz e m y słu w y dobyw czego. O b szary te s ta ły się n a s k u te k tego m n ie j a tra k c y jn e dla dalszego ro z w o ju i w z ro stu z a tru d n ie n ia . D la p rz e d ­ sięw zięcia o d p o w ied n ich d ziałań celem oczyszczania śro d o w isk a n a t u r a l ­ nego ty c h o kręg ów rz ą d W ielkiej B ry ta n ii zobow iązał się p o k ry ć 75%

z k o sztó w .13

M im o że W ielk a B ry ta n ia n a jw c ześn iej z w ysoko ro z w in ię ty c h k ra jó w k a p ita lis ty c z n y c h p o d ję ła d z ia ła n ia zm ierzając e do re g u lo w a n ia p ro c e ­ sów ro z w o ju sp ołeczno-eko nom icznego w asp ek cie te ry to ria ln y m i h is to ­ r ia p o lity k i re g io n a ln e j w ty m k r a ju liczy ju ż sóbie p o n ad 40 lat, to w d alszy m ciągu p o zo staje k ra je m k o n tra stó w . P o d sta w o w y m i z a d a n ia ­ m i p o lity k i re g io n a ln e j b y ła i p o zo staje n a d a l lik w id a c ja n a d m ie rn e g o

b ezrobo cia i o b n iżen ie e m ig ra c ji z regionów słabo ro z w in ię ty ch . T y m cz a­ sem w la ta c h 1951— 1964 S zkocję i W alię o p uściło 740 tys. lu d z i.14 S am ą S zkocję n a to m ia s t w o k re sie 1960— 1971 — 360 tys. lu d z i.15 B. M oore i J. R hodes u w a ż a ją jed n ak , że poziom te j m ig ra c ji b y łb y znacznie w y ż­ szy, g d y b y n ie zo stały p o d ję te żad n e śro d k i zaradcze. A u to rz y szacują, że w re z u lta c ie p ro w a d zo n ej p o lity k i a k ty w iz a c y jn e j w la ta c h 1960—

1970 stw o rzo n o 250— 300 tys. d o d atk o w y c h m iejsc p ra c y .16

J e d n a k ż e p o lity k a re g io n a ln a nie m oże o g ran iczać się ty lk o do p ro ­ g ra m u „m ak e w o rk ” (tw o rzen ia m iejsc p ra cy ) w re g io n a ch o n a jw ię k ­ szym bezrobociu. N ie w d a ją c się w d y sk u sję n a d celem i za k re se m p oli­ ty k i re g io n a ln e j, w lite ra tu rz e p rz e d m io tu w k ra ja c h E u ro p y Z ach o d n iej p o d k re śla się jej ro lę w za k resie w y k o rz y sty w a n ia zasobów poszczegól­ n y c h reg io n ó w w procesie p rz y sp ie szan ia w z ro stu gospodarczego i do­ ch o d u n aro d o w eg o .17 A k c e p tu je się konieczność ce n tra ln e g o s te ro w a n ia p o lity k ą reg io n a ln ą. W W ielkiej B ry ta n ii, p o lity k a re g io n a ln a nie p rz y ­ nio sła oczek iw an y ch re z u lta tó w , m im o stosu nk ow o w y sok ich n ak ład ó w . O d r. 1967 ś re d n ie w y d a tk i roczne w y n o siły około 300 m ilio n ó w £ , k tó re za o k re s 1967— 1974 u ro sły do su m y p o n ad 22 m ld. £ . 18 P rz e z n a ­ czone one b y ły n a trz y p o d staw o w e fo rm y działania: 1) in w e sty c je 13 Por. G. C. C am eron: R egion al E conom ic P olicy in the U n ited K ingdom [in:] R egional P o licy and P lan n in g for Europe by M organ Sant S axson House L ex in g to n Books D. C. H eath , M ass. 1974, s. 19.

' 14 L 1 o y d, D icken: op. cit., s. 216.

15 B. M o o r e , J. R h o d e s : The Effects of Regio nal Econom ic P o licy in the U n ite d K i n g d o m [in:] Regio nal Policy and Pla nning for Europe b y M organ Sant., s. 45.

18 Ibid., s. 54— 55.

17 Szczegółow ą d ysk u sję na tem at celó w i przesłanek p olityk i regionalnej w lite ­ raturze k rajów so cja listy czn y ch i k ap italistyczn ych przedstaw ia B. W i n i a r s k i : P o l i t y k a regionalna. PW E, W arszaw a 1976, s. 188—224.

18 A 1 d e n, M o r g a n , op. cit., s. 91.

178 B. M u ch a-L eszk o

w in f r a s tr u k tu r ę , 2) n a szk o ln ictw o zaw o do w e i za p ew n ien ie m o biln ości siły roboczej, 3) o fe ro w a n ie śro d k ó w z a c h ę ty p rz e d się b io rstw a p r y w a t­ n y m in w e s tu ją c y m w re g io n a c h a k ty w iz o w a n y c h (pożyczki, dotacje). N ie doceniono n a to m ia s t p o trz e b y k o n tro li i oceny p ro w a d zo n ej p o lity k i p o ­ p rz e z m ie rz e n ie e fe k tó w w y n ik a ją c y c h ze sto so w an y c h fo rm działania. P o n a d to p ro w a d z o n a p o lity k a b y ła m ało s e le k ty w n a . Do r. 1967 b ra k b y ło b a rd z ie j zró żn ico w a n y ch fo rm tr a k to w a n ia p o szczeg ólny ch re g io ­ nów . W y stę p o w a ły ty lk o d w a ty p y obszarów : 1) o b szary , k tó re w y ­ o d rę b n io n o ja k o tzw . o b sz a ry w y m a g a ją c e sp e c ja ln e j pom ocy, 2) re s z ta k ra ju .

P o lity k a re g io n a ln a p o le g a ją c a ty lk o n a p om ocy re g io n u o n a jw y ż ­ sz y m b ezro b o ciu je s t p o lity k ą fra g m e n ta ry c z n ą . W W ielk iej B ry ta n ii te n ty p p o lity k i d o m in o w ał, b ra k b yło k o n tro li ro z w o ju sp o łeczn o -ek o n o ­ m icznego w s k a li całego k ra ju .

T ru d n o śc i w re a liz a c ji p o lity k i re g io n a ln e j p o w o d o w an e b y ły p rz y c z y ­ n a m i w y n ik a ją c y m i z ogóln ej s y tu a c ji w e w n ę trz n e j k r a ju oraz ze zm ian u k ła d ó w n a r y n k u św iato w y m . W o k re sie p o w o je n n y m za ró w n o w W iel­ k ie j B ry ta n ii, ja k i w in n y c h k r a ja c h w y sok o ro z w in ię ty c h w io dącą g ałęz ią w ro z w o ju p rz e m y słu s ta ł się p rz e m y s ł sam ochod ow y . R ozw ój tra n s p o r tu sam o chodow ego sp ow o dow ał rozw ój sieci in f r a s tr u k tu r y t r a n s ­ p o rtu . I n f r a s tr u k tu r a ta p rz e d e w s z y s tk im zaczęła p o w staw a ć w re g io ­ n a c h o n a jw ię k s z e j k o n c e n tra c ji p rz e m y słu , a w ięc w a g lo m e ra c ji lo n ­ d y ń sk ie j i śro d k o w e j części — M idland s. R ozw ój p rz e m y s łu sam o ch o ­ dow ego i tr a n s p o r tu p rz y c z y n iły się do d alszej k o n c e n tra c ji działaln o ści p ro d u k c y jn e j i u słu g o w e j w re g io n a c h n a jle p ie j p ro s p e ru ją c y c h , o słab ia­ ją c ty m sa m y m sk u te c z n o ść śro d k ó w p o lity k i re g io n a ln e j.

In n y m c z y n n ik ie m u tru d n ia ją c y m re a liz a c ję p o lity k i re g io n a ln e j było zm n ie jsz a n ie się z n a c z e n ia p o rtó w części p ó łn o cn ej (p rzed e w sz y stk im L iv erp o o lu ), k tó ry c h ro zw ó j u z a le ż n io n y b y ł od h a n d lu d a le k o m o rsk ie ­ go z k ra ja m i C o m m o n w e a th u . W m ia rę ro z lu ź n ia n ia się w ięzi p o lity c z­ n ej i g o sp o d arczej h a n d e l z ty m i k ra ja m i zaczął tra c ić sw o je d aw n e z n a ­ czenie, a ty m sa m y m i p o rty . C o raz w iększego zn a cze n ia zaczął n a b ie ra ć h a n d e l z k r a ja m i e u ro p e js k im i, a w ra z z n im p o rty części P o łu d n io w o - -W sch o d n iej, jak : L o n d y n , S o u th a m p to n , D ov er, H a rw ic k i in n e. Z m ia n y s tr u k t u r y g e o g raficz n ej h a n d lu za g ran icz n eg o W ielk iej B ry ta n ii u m o cn i­ ły p o zy c ję g o sp o d arczą o b szaró w o n a jw y ż s z y m poziom ie ro zw o ju . P ó ł­ n o c n a A nglia, W alia, S z k o c ja i P ó łn o c n a Ir la n d ia ze w z g lę d u n a położe­ n ie g e o g raficz n e m a ją zn a czn ie m n ie jsz e szan se ro z w o ju b ez p o śred n ich k o n ta k tó w h a n d lo w y c h z in n y m i k ra ja m i E u ro p y .

O m ów ione w y ż e j c z y n n ik i o b ie k ty w n e i b r a k k o m p lek so w ej p o lity k i re g io n a ln e j sp ra w iły , że d o m in u ją c a ro la śro d k o w e j i P ó łn o c n o -w sc h o d ­ n ie j A n g lii n ie ty lk o n ie z m n ie jsz y ła się, ale w zro sła. P o tw ie rd z a ją to

Rozwój p o lity k i region aln ej w krajach Europy zachodniej 179

d a n e d oty czące w z ro stu lu dn o ści w ok resie 1951— 1971, re g io n y te za n o ­ to w a ły w z ro st liczb y ludn o ści n a poziom ie 12— 16% , podczas g d y w r e ­ gio n ach a k ty w iz o w a n y c h w z ro st te n w y n o sił ty lk o 5 % .19 W sa m y m ty lk o reg io n ie P o łu d n io w o -W sch o d n im (S o u th E ast) p rz y ro s t lu d n o ści w y n o sił 1,9 m in., co sta n o w i p o n ad 1/3 ogólnego w z ro stu lu d n o ści w całej W iel­ k ie j B ry ta n ii.20 W zrost te n oczyw iście nie w y n ik a ł ty lk o z p rz y ro s tu n a ­ tu ra ln e g o , ale i w ysok ieg o poziom u m ig rac ji. W re g io n ie p o łu d n io w o - -w sc h o d n im u d ział m ig ra c ji w e w zroście lu dno ści w y n o sił p o n a d 25 % .21 W y raźn e d y s p ro p o rc je p om iędzy poziom em ro z w o ju poszczególnych obszaró w W ielkiej B ry ta n ii pozo stają n ad a l fa k te m . J. D avis tw ierd z i, że p ro b le m y re g io n a ln e m ogą być ro zw iązan e ty lk o p o p rzez p o d jęcie p o li­ ty k i sy s te m a ty c z n e j i p e rsp e k ty w ic z n e j i n ie je s t to po gląd odosobniony, ale raczej d o m in u ją c y .22 P. M. T o w n ro e p o d k re śla konieczność b a d a ń r e ­ g io n aln y ch , w k tó ry c h p rz ed e w sz y stk im w łaściw ej an a liz y w y m a g a ją n a s tę p u ją c e p ro b le m y .23

1) ek o n o m iczn a s tr u k t u r a regionów ,

2) s tr u k t u r a społeczna i k u ltu r a ln a regionów , 3) tem p o w z ro stu p oszczególnych regionów ,

4) ry n e k siły roboczej w po szczególnych regio nach, 5) c z y n n ik i k s z ta łtu ją c e m obilności siły roboczej, 6) o cena re z u lta tó w p ro w ad zo n ej p o lity k i re g io n a ln e j.

7) rozw ój p la n o w a n ia reg io n aln eg o z zasto so w an iem p ro g ra m o w a n ia i m od eli sy m u la c y jn y c h .

J e d n a k u trz y m u ją c y się od połow y la t sie d em d z ie sią ty c h s ta n re c e sji go sp o d arczej nie s p rz y ja re a liz a c ji p o lity k i re g io n a ln e j i lik w id a c ji d y s ­ p ro p o rc ji w te ry to ria ln e j s tru k tu rz e gospod arki. T ru d n o śc i te p o g łęb ia­ n e są ró w n ie ż p rzez zam ieszki n a tu r y p o lity c zn ej (s y tu a c ja w Irla n d ii P ó łn o c n ej) i se p a ra ty s ty c z n e te n d e n c je S zkocji i W alii.

FR A NC JA

G E N E Z A I R O Z W Ó J P O L IT Y K I R E G IO N A L N E J W E F R A N C J I

F ra n c ja , obok W łoch i W ielk iej B ry ta n ii je s t k ra je m , w k tó ry m p ro b le m ró żn ic m ię d z y re g io n a ln y c h w s tru k tu r z e go sp o d ark i je s t w y ra ź ­ n ie za ry so w an y . P ra k ty c z n ą d ziałalność zm ierzając ą do złag od zenia tego zjaw isk a , w o d ró ż n ie n iu od W ielk iej B ry ta n ii rozpoczęto w e F ra n c ji do­

19 D. T h o m a s : U n ited K in g d o m , [in:] Regio nal D e v e lo p m e n t in W es tern Europe, J. W iley and Sons, London, N ew York, Sydney, T oronto 1975 s. 201.

2® Ibid., 201. 21 Ibid., 201.

22 J. D a v i s : T ra d e and In d u s try, M ay 1972, s. 187.

23 P. M. T o w n r o e : R egio nal P o licy and Planning, F utu re Rese ach Prio r ities [in:] Regio nal P olicy and Pla nning fo r Europe, s. 240—242.

180 B. M u ch a-L eszk o

p ie ro po II w o jn ie św ia to w e j. W śró d p ro b lem ó w k tó re n ależ ało ro z w ią ­ zać, p ie rw sz o p la n o w e zn aczen ie m ia ły n a s tę p u ją c e :

1) n a d m ie rn y ro zw ój P a ry ż a i re g io n u p a ry sk ie g o , p rz y b ra k u in n y c h o środków , k tó re m o g ły b y sta n o w ić p rz eciw w ag ę,

2) w y so k a e m ig ra c ja ze śro d o w isk a w iejsk ieg o i sp ad e k z a tru d n ie n ia w ro ln ic tw ie .

Do rozpoczęcia i w k o n s e k w e n c ji dalszego ro z w o ju p o lity k i re g io n a l­ n e j w e F ra n c ji p rz y c z y n iły się p rz ed e w sz y stk im dw ie osoby. P ie rw sz ą z n ic h je s t J. F. G ra v ie r, k tó r y w r. 1947 o p u b lik o w ał k siążk ę p o św ię­ coną d y s p ro p o rc jo m p rz e s trz e n n e j s t r u k t u r y g o sp o d ark i fra n c u s k ie j.24 A u to r p rz e d s ta w ił h is to ry c z n e p rz y c z y n y d y n am icz n eg o ro z w o ju P a ry ż a i o b szaró w o ta c z a ją c y c h P a ry ż , w re z u lta c ie czego p o w sta ła g ig a n ty c z n a ag lo m e ra c ja , k tó ra s ta ła się c e n tr u m ek o n o m iczn y m , n a u k o w y m i k u ltu ­ ra ln y m . O cenia się, że s to p ie ń d o m in a c ji re g io n u P a ry ż a w g o sp od arce fra n c u s k ie j n ie m ia ł sobie ró w n y c h . T en sam p ro b lem w y stę p o w a ł w W ielk iej B ry ta n ii, ale w e d łu g a m e ry k a ń s k ie g o e k o n o m isty N. M. H a n - se n a s to p ie ń d o m in a c ji L o n d y n u n ie b y ł ta k u d e rz a ją c y ja k P a ry ż a .25 W re z u lta c ie k o n c e n tra c ji ży cia spo łeczn o -ek o n o m iczn eg o w re jo n ie P a ­ ry ż a p o zo stałe o b sz a ry p rz y b ra ły c h a r a k te r „ p u s ty n n y ” . J. F. G ra v ie r p o d k re ś la ł p o trz e b ę p o d jęcia d z ia ła ń celem z m ia n y sy tu a c ji. S u g estie J. F. G ra v ie ra zw ró ciły u w a g ę ów czesnego fra n c u sk ie g o m in is tra O d b u ­ d o w y i G o sp o d ark i M ieszk an io w ej (M in istere de la R e c o n stru c tio n e d u L o g e n e n t) M. C. P e tita . O so b iste z a in te re s o w a n ia M in istra M. C. P e tita s p ra w a m i ro z w o ju re g io n a ln e g o sp ra w iło , że w r. 1950 P a r la m e n t f r a n ­ c u sk i z a tw ie rd z ił u tw o rz e n ie sp ec ja ln eg o fu n d u sz u n a te n ceł — F o n d N a tio n a l d ’A m é n a g e m e n t d u T e rrito rie — F N A T .26 W cześniej, bo w r . 1949 w M in iste rstw ie z a rz ą d z a n y m p rzez M. C. P e tita u tw o rz o n a zo stała D y ­ re k c ja Z ag o sp o d a ro w an ia P rz e s trz e n n e g o (D irectio n de l ’A m é n a g e m e n t d u T e rrito rie ).27

G e n e ra ln ie rzecz biorąc, p la n o w a n ie ro z w o ju re g io n a ln e g o w e F ra n c ji w y ro sło n a g ru n c ie p la n o w a n ia g o sp o d ark i n a ro d o w e j, je d n a k ż e jak o o k re ślo n a d zied zin a w p la n o w a n iu o gó lno g o sp o d arczy m p o jaw iło się znacz­

24 J. F. G r a v i e r : Paris et le D é se rt Français, F lam m arion P aris 1947. 25 Por. N. M. H a n s e n : P r e l i m i n a r y O v e r v i e w in P u b lic P olicy and Regional Econom ic D e v e lo p m e n t. T h e E x p e rie n c e of N in e W e s te r n C ountries ed. N. M. H an ­ sen B arllin ger P u b lish in g C om pany, C am bridge M ass. 1974, s. 10.

28 D rugą osobą, która przyczyn iła się do p o w sta n ia p olityk i region aln ej w e F ran cji b y ł w ła śn ie M in ister M. C., P etit, który op u b lik ow ał w roku 1950 opraco­ w a n ie For N atio n a l P la n of R e g io n a l P la nning — O n a r o d o w y p la n za g o s p o d a r o ­ w a n ia p r z e s tr z e n n e g o , por. N. M. H an sen : R egio nal E conom ic P o li c y in Fra nce 1902—!1972 fin:] P u b li c P o li c y and R eg io n a l Econ om ic D e v e lo p m e n t, s. 33, oraz W i- n i a r s k i : op. cit., s. 72—73.

R ozw ój p o lity k i region aln ej w krajach Europy zachodniej ₁₈₁

n ie później. P ie rw sz y p la n fra n c u s k i tzw . P la n O d b u d o w y o b ejm o w ał la ta 1946— 1952. (P lan of M odern ization). P la n te n o k re śla ł o d d z ia ły w a ­ n ie p a ń s tw a n a rozw ój go sp o d ark i w u k ła d z ie działo w o -g ałęzio w y m a k c e n tu ją c rozw ój p rz e m y słu ciężkiego.28

D y sk u sja n a d w łąc zen iem p la n o w a n ia ro zw o ju reg io n aln eg o do p la n o ­ w a n ia ogólnogospodarczego rozpoczęła się w połow ie la t pięćd ziesiąty ch . P ie rw sz eg o p rz e strz e n n e g o p o działu k ra ju do ko nan o w r. 1955. Do tego czasu (jak ju ż pod kreślo n o , o p o d jęciu p ierw szy ch d ziałań w d zied zinie re g u lo w a n ia p rz e s trz e n n e j s tr u k t u r y g ospodarczej, m o żna m ów ić ju ż od 1949) p o lity k a re g io n a ln a F ra n c ji p ro w ad zo n a b y ła je d y n ie p rz ez M ini­ ste rs tw o O d b u d o w y i G osp o d ark i M ieszkaniow ej. P o zo staw a ła w ięc poza s fe rą z a in te re so w a ń in s ty tu c ji o p ra c o w u ją c y c h p lan y.

W o k re sie 1949— 1954 p o lity k a re g io n a ln a p oleg ała n a p ró b a c h o sła­ b ie n ia te m p a dalszego ro z w o ju p rz e m y słu w P a ry ż u p op rzez o g ra n ic z e ­ n ia w lo k alizac ji n o w y c h zak ład ó w w o k rę g u p a ry sk im oraz sto so w an ie bodźców celem z a in te re so w a n ia p ro d u c e n tó w w in w e sto w a n iu w in n y c h re g io n a ch . F u n k c je bodźców sp e łn ia ły 6°/o pożyczki n a 10— 15 la t oraz s u b w e n c je sięg ają ce 20% g lo b aln y ch n a k ła d ó w n o w y c h in w e sty c ji.29 E fe k ty te j d ziałaln o ści b y ły je d n a k n iew ielk ie, bo ja k p o d aje B. W in ia r­ ski, p o w o łu jąc się n a d an e ogłoszone p rzez M in iste rstw o O d b u d o w y i G o sp o d ark i M ieszk aniow ej, w la ta c h 1950— 1954 poza re g io n P a ry ż a p rz e su n ię to ty lk o 49 p rz e d się b io rstw , podczas gd y w ty m sam y m czasie w o k rę g u p a ry s k im zbud ow an o 270 n o w y ch zakładó w p rz e m y sło w y c h .30 W d ru g ie j połow ie la t p ięćd z iesiąty ch zm ierzano do zw ięk szen ia z a k re s u p o lity k i re g io n a ln e j i w ty m celu po d jęto p ró b ę p rz e p ro w a d z e n ia po­ d z ia łu k r a ju n a re g io n y i o p ra co w an ie dla każdeg o z n ic h o d rę b n y c h p la ­ n ó w rozw o ju . W r. 1955 u stalo n o s tr u k tu r ę re g io n a ln ą w y z n a c z a ją c 21 r e ­ gionów .31 O kazało się je d n a k , że is tn ie ją c a s tr u k tu r a a d m in is tra c y jn a s tw o rz y ła sze reg tru d n o śc i w podziale z a d ań i k o m p e te n c ji o ra z w ich k o o rd y n a c ji.

K o m p le m e n ta rn y c h a ra k te r p o lity k i re g io n a ln e j w e F ra n c ji d a tu je się od w łąc zen ia p la n o w a n ia reg io n aln eg o do p la n o w a n ia o g ó ln o p ań stw o - w ego. P ie rw sz y m p la n e m o p ra co w an y m ró w n ie ż w p rz e k ro ju te r y to ­ ria ln y m b y ł c z w a rty n a ro d o w y p la n g o spodarczy F ra n c ji o b e jm u ją c y la ta 1962— 1965. W r. 1963 u tw o rz o n e zo stały 2 c e n tra ln e o rg an y : C om m ission N a tio n a le d ’A m e n a q e m e n t du T e rrito ire (K om isja P rz e s trz e n n e g o Z ago s­

28 A. S h o n e f i e l d : M o d e r n C apitalism . O xford U n iv ersity Press. London, N ew York, T oronto 1967, s. 125— 126.

29 Por. L l o y d , D i c k e n , op. cit. s. 246. 80 W i n i a r s k i : op. cit., s. 74.

31 L 1 o y d, D i c k e n , op. cit., s. 246. Z ch w ilą w yod ręb n ien ia C orsicy ich licz­ ba w zro sła do 22,

182 B. M u cha-L eszko

p o d a ro w a n ia K ra ju ) i D é lé g a tio n â r-A m é n a q e m e n t du T e rrito ire e ta ’l ’A ction R ég io n ale — D A T A R (D e le g a tu ra do sp ra w Z ag o sp o d a ro w a­ n ia P rz e s trz e n n e g o i D z ia ła ń R e g io n a ln y c h .)32 Z a d a n ie m ty c h in s ty tu c ji b yło p ro w a d z e n ie b a d a ń re g io n a ln y c h , o k re ś la n ie k ie ru n k ó w p o lity k i r e ­ g io n a ln e j i sp ra w o w a n ie k o n tro li je j realizac ji, celem stw o rz e n ia le p ­ szy ch w a ru n k ó w d la k o o rd y n a c ji p o lity k i re g io n a ln e j. W r. 1964 p rz e ­ p ro w a d zo n a zo sta ła ró w n ie ż re fo rm a a d m in is tra c ji.33

R o z m ia ry po m ocy u d zielo n e j p oszczegó ln ym re g io n o m b y ły zró żnico­ w a n e w zależności od p rz y n a le ż n o śc i o b sza ru do o k re ślo n e j zony, k tó ­ ry c h w y o d rę b n io n o p ięć.34

Z onę p ierw szą s ta n o w iły słabo ro z w in ię te a g ra rn e p ro w in c je Z ach o d ­ n ie j F ra n c ji. W zonie te j d o d atk o w o w y z n acz o n y ch zostało 8 c e n tra ln y c h p u n k tó w , a m ian o w icie: C h e rb o u rg , B rest, L o rie n t, N a n te s, L a R ach elle, L im oges, B o rd e a u x i T oulouse. W m iejsco w o ściach ty c h ofero w an o s u b ­ w e n c je n a fin a n so w a n ie in w e s ty c ji do w yso ko ści 2 0 % w a rto ś c i n a k ła ­ dów p rz y in w e s ty c ja c h całk o w icie n o w y c h i 10% p rz y in w e sty c ja c h po ­ le g a ją c y c h n a ro z b u d o w ie is tn ie ją c y c h zakładó w . P om oc d la p o zo stały ch o b szaró w w te j zonie w y n o siła 10 % w a rto śc i n a k ła d ó w p rz y in w e s ty ­ c ja c h n o w y c h i 5 % w a rto ś c i n a k ła d ó w d la p rzed sięb io rcó w ro z b u d o w u ją ­ cych sw o je za k ła d y . J a k o d o d a tk o w y śro d e k s ty m u lu ją c y in w e s ty c je za­ sto so w an o u lg i p o d atk o w e .

Z o n a d ru g a o b e jm o w a ła śro d k o w ą część F ra n c ji, n a w sch ó d od zony 1, g łó w n ie o b sza ry gdzie zlo k a liz o w a n y b y ł p rz e m y sł w y d o b y w c zy i te k ­ sty ln y . S u b w e n c je n a n o w e in w e sty c je p rz e k ra c z a ły tu n a w e t 20% w a r ­ tości n o w y c h in w e sty c ji. S to so w an e też b y ły u lg i p od atk ow e.

Z o na trz e c ia o b e jm o w a ła d o b rze p ro s p e ru ją c e o b sza ry F ra n c ji, ale c h a ra k te ry z u ją c e się p o w o ln y m p ro c esem u rb a n iz a c ji. P om o c o fe ro w a n a d la ty c h o b szarów b y ła n iew ielk a .

Z ona c z w a rta o b e jm o w a ła n a jle p ie j ro z w in ię te o b szary poza re jo n e m P a ry ż a . O b sza ry te n ie w y m a g a ły ak ty w iz a c ji, a z a te m i pom ocy fin a n ­ sow ej.

Z o na p ią ta — a g lo m e ra c ja P a ry ż a — w p ro w ad zo n o o g ra n ic zen ia w b u ­ d o w n ictw ie p rz em y sło w y m . P o n a d to celem z m n iejsze n ia d o m in acji P a r y ­ 32 A n alogiczn e in sty tu cje u tw orzon e zostały w roku 1964 w W ielkiej B rytanii: R egion al P lan n in g B oard i R egion al P lan n in g Council.

33 P o d sta w o w ą jed n o stk ą a d m in istracyjn ą w e F rancji jest gm ina, a ich liczba sięga 38 tys., z k tórych 2/3 m ają m niej niż 560 m ieszk ań ców G m iny tw orzą k a n ­ tony, które sp ełn iają g łó w n ie rolę ok ręgów w yborczych do rad departam entalnych. K o lejn y szczebel sta n o w ią okręgi, na czele k tórych stoją podprefekci. O kręgi z k o ­ lei tw orzą d ep artam en ty k ierow an e przez p refek tów , których jest w e Francji 95. Por. L. C i a m a g a: P o li ty k a p r z e s tr z e n n e g o za g o s p o d a r o w a n ia k r a j ó w E u ropy Z achodnie j. PWE. W arszaw a 1972, s. 195—'19-6.

R ozw ój p olityk i region aln ej w krajach Europy zachodniej ₁₈₃ ża i o bjęcia p ro cesem u rb a n iz a c ji całego k r a ju w y b ra n o 8 m iast, w k tó ­ ry c h sk o n ce n tro w an o in w e sty c je publiczne. M iastam i ty m i były: L yon, M arsy lia, B o rd ea u x , L ille, S tra sb o u rg , T oulouse, N a n te s i N ancy. M iały one stw o rz y ć now e c e n tra u rb a n isty c z n e F ra n c ji. P o d ję cie ta k ie j decy zji stan o w iło p ra k ty c z n e zastoso w anie te o rii F. P e rr o u x i J. R. B o u d ew ille ro z w o ju sp olary zow anego, p o leg ają cej n a tw o rz e n iu b iegu nó w w z ro s tu .35 K o lejn y , p ią ty p lan fra n c u s k i o p ra co w an y d la la t 1966— 1970 (o b ej­ m u ją c y ju ż o k re s 5 -letn i) jak o zasadniczy cel w y su w a ł zw ięk szen ie k o n ­ k u re n c y jn o ś c i g o sp o d ark i w ra m a c h EW G i w św iecie. D la o siąg nięcia tego celu n ależ ało położyć n ac isk n a p rz y sp ie szen ie w z ro stu g o sp o d ar­ czego. W obec ta k ic h założeń zasadnicze znaczen ie p rz y p ad ło p rz e sła n k o m ek o nom iczny m . Z nalazło to sw ój w y ra z ró w n ież w nieco in n y m p o tra k ­ to w an iu , w p o ró w n a n iu z o k re sem p o p rz ed n im p ro b lem ó w re g io n a ln y ch . P rz e d e w sz y stk im u zn an o za celow e w y k o rz y sty w a n ie m ożliw ości ro z ­ w o jo w y c h a g lo m e ra c ji p a ry s k ie j, k o n c e n tru ją c e j n a jb a rd z ie j n ow oczesne gałęzie p rz e m y słu i w ysoko k w a lifik o w a n ą siłę roboczą. Z asad n icza zm ia­ n a w p o lity c e re g io n a ln e j poleg ała n a z a p rz e sta n iu d z ia ła ń o g ra n ic z a ją ­ cych rozw ój re g io n u P a ry ż a .

S zó sty p la n g o spodarczy F ra n c ji dla la t 1971— 1975 ja k o n a jw a ż n ie j­ sze zad an ie p rz y jm o w a ł rozw ój p rz e m y słu .36 W dzied zin ie s t r u k tu r y t e ­ ry to ria ln e j w d alszy m ciąg u p o p ieran o lo k alizac ję in w e sty c ji p rz e m y sło ­ w y c h w re g io n a c h zach odnich, po łudnio w o -zach o d n ich i M asy w u C en ­ tra ln e g o g łó w n ie w m ia sta c h liczących po n ad 50 tys. m ieszk ań có w .37 W a żn y m p ro b le m e m b y ła ró w n ież lik w id a c ja w z ra sta ją c e g o bezro bo cia n a s k u te k p o stę p u tech n iczn eg o i p rz e m ia n s tru k tu ra ln y c h w g ospo darce w s ta ry c h o k rę g ach p rz em y sło w y ch A lzacji, L o ta ry n g ii i N ord. O k rę g i te ro z w in ę ły się w w iek u X IX i d o m in u ją ce znaczen ie zdobył p rz em y sł w y ­ d ob yw czy i p rz e m y sł le k k i — te k sty ln y . P o d w p ły w e m p o stęp u te c h n ic z ­ n ego i sp a d k u te m p a w z ro stu p ro d u k c ji, a n a w e t zm n iejsze n ia się ab so ­ lu tn y c h ro z m ia ró w p ro d u k c ji, w szczególności w ęgla, n a s tą p ił zd ecyd o­ w a n y sp ad e k z a tru d n ie n ia . W całej F ra n c ji w o k resie 1948— 1960 z a tr u d ­ n ie n ie w p rz e m y śle w ęg lo w y m zm n iejszy ło się z 330 ty s. do 218,3 tys. (p rz y w zroście p ro d u k c ji z 45 m in ton do 60 m in ton). W r. 1970 za­ tru d n ie n ie w ty m p rz e m y śle w ynosiło już ty lk o 132,5 ty s. p rz y sp ad k u 35 J. R. B o u d e w i l l e : S o m e P r o b le m s of Regio nal Planning. Edinburg U n i- ven sity P ress 19G6; F. P e r r o u x : Econom ic Space. T heory and A p p lication Q uar­ terly Journal of Econom ics 1950 Nr 64, s. 89—104; por. rów nież T. I l e r m â n s e n : B ie g u n y r o z w o j u i te orie p o k r e w n e . P rze g lą d p o r ó w n a w c z y fw l. Plan ow an ie r o z ­ w o j u regionaln ego w ś w ie t le d o ś w ia d c z e ń m i ę d z y n a r o d o w y c h . P od red. A. K u k liń ­ skiego. PWE, W arszaw a 1974, s. 147—205.

36 Por, O. S t a r z e ń s k i : M odele m a t e m a t y c z n e w d o św ia d cz en ia ch p l a n o w a ­ nia regionaln ego w e Francji. B iu lety n KPZK 1977 z. 96 s. 94.

1 8 4 B. M ucha-L eszko

p ro d u k c ji do 40 m in ton. W p rz e m y ś le b a w e łn ia n y m F ra n c ji sp ad e k za­ tr u d n ie n ia w la ta c h 1955— 1971 sięg ał p ra w ie 50% , bo z 138 tys. do 72,5 tys., p o d o b n ie w p rz e m y ś le w e łn ia n y m z 100,7 tys. w 1955 ro k u do 59,8 tys. w 1971.38 W zw ią zk u z ty m , że gałęzie te s k o n c e n tro w a n e b y ły w s ta ry c h o k rę g a c h w p ó łn o cn ej części F ra n c ji (częściow o w M asyw ie C e n tra ln y m ), to o b sza ry te s ta ły się tzw . re g io n a m i d e p re s y jn y m i o w y ­ so k im b ez ro b o ciu i p rz e s ta rz a łe j s tr u k tu r z e p rz em y sło w ej. Z ach odziła w ięc p o trz e b a p rz e b u d o w y s t r u k t u r y p rz e m y sło w e j i lik w id a c ji b ez ro b o ­ cia. O d r. 1972 o b sz a ry p ó łn o cn ej części F ra n c ji k o rz y s ta ją z n a jw y ż sz e j pom ocy fin a n so w e j.

W celu z d y n a m iz o w a n ia ro z w o ju reg io n ó w w ie jsk ic h p lan o w a n o r e ­ k o n s tru k c ję te c h n ic z n ą ro ln ic tw a , tw o rz e n ie lo k a ln y c h o środ kó w w z ro stu i ro zw ó j n o w o c zesn y ch ro z w ią z a ń o sa d n ic tw a w iejsk ieg o , k tó re zb liża­ ły b y w a ru n k i ży cia na w si do w a ru n k ó w m ie jsk ic h .39

R O L A I E F E K T Y U R B A N IZ A C J I

W A K T Y W IZ A C J I R E G IO N Ó W S Ł A B O R O Z W IN IĘ T Y C H

J e d n ą z fo rm re a liz a c ji p o lity k i re g io n a ln e j w e F ra n c ji zap o czą tk o ­ w a n ą pnzez IV p la n je s t rozw ój m ia s t — tzw . m e tro p o lii ró w n o w ag i.40 W r. 1964 D A T A R w y z n a c z y ła 8 m iast, k tó ry c h rozw ój z m n ie jsz y łb y d o ­ m in a c ję o k rę g u p a ry sk ie g o i złagodził d y sp ro p o rc je s t r u k t u r y te r y to r ia l­ n e j w g o spod arce F r a n c ji.41

O d o m in a c ji P a ry ż a w g o spo darce fra n c u s k ie j św iad czą n a s tę p u ją c e fa k ty :42

1) w la ta c h p ię ć d z ie sią ty c h p rz y ro s t lu d n o ści w p o n ad 5 0 % n a s tę ­ p o w a ł w re z u lta c ie im ig ra c ji,

2) w ty m sa m y m o k re sie w a g lo m e ra c ji P a ry ż a z a tru d n io n y c h było p o n ad 60% ogółu z a tru d n io n y c h w p rz e m y śle sam och od ow y m , 6 0 % ogółu z a tru d n io n y c h w p rz em y sła ch : a e ro n a u ty c z n y m , e le k tro te c h n ic z n y m i fa rm a c e u ty c z n y m , 50% ogółu z a tru d n io n y c h w p rz e m y śle d ru k a rs k im , a d m in istra c ji, h a n d lu i b a n k a c h , 7 5 % ogółu z a tru d n io n y c h w p lacó w k ach n au k o w o -b ad aw czy c h .

A k ty w iz a c ja ro z w o ju w y b ra n y c h o śro dk ów m ia ła n a celu stw o rz e n ie w a ru n k ó w do m aso w ej e m ig ra c ji ze śro d o w isk a w iejskieg o. D la p e łn ie ­

38 H u g h D. C l o u t : France, [in:] R eg io n a l D e v e l o p m e n t in W e s te r n Europe, s. 124— 125.

39 Por. W i n i a r s k i : op. c it., s. 82. 40 W i n i a r s k i : op. cit., s. 81. 41 Por. s. 182.

Rozwój polityki regionalnej w krajach Europy zachodniej 18 5

n ia fu n k c ji n o w y c h ośrodków p rz em y sło w y ch i u słu g o w y ch w yzn aczo n e zostały:

— w pó łn o cn ej części F ra n c ji — L ille, R o u b aix i T o urcoin q, — w pó łn o cn o -w sch o d n iej — S tra sb o u rg , N an cy i M etz,

— w D olinie R o d an u i w sch o d n iej części M asyw u C en tra ln e g o — L y o n i S a in t-É tie n n e ,

— d la części p o łu d n io w ej — M arsylia, T u lu za i B o rd eau x , — dla obszaró w zach odnich — N an tes, S a in t N a zaire .43

O p inie d o tyczące d o boru ośrodków b y ły podzielone. N ie k tó rz y u w a ­ żali, że ty lk o trz y z w y b ra n y c h m ia st będ ą w sta n ie k o n k u ro w a ć z P a ­ ry ż em , tj. L ille, L y o n i M arsylia. In n i b y li za w y z n acz en iem w ięk szej ilości m iast, ró żn ej w ielkości, bard ziej ró w n o m iern ie ro zm ieszczon ych n a c a ły m obszarze k ra ju . W p ra k ty c e zgodnie z d ecy zją D A TA R tw o rzon o k o rz y stn e w a ru n k i do ro zw o ju w y m ien io n y ch 8 ośrodków . R e z u lta te m te j p o lity k i było g e n e ra ln ie szybsze tem po p rz y ro stu ludności, w po­ ró w n a n iu z re g io n em p ary sk im . Szczegółow e d an e p re z e n tu je ta b e la 2.

Tab. 2. L udność w w ybranych m iastach Francji w latach 1962— 1968

Population in selected tow ns of France in 1962—'1968 M iasta 1962 1968 średnie roczne tem po w zrostu w okresie 1962— 68 [%] B ordeaux 498 429 555 152 1,8 L ille, R oubaix, Taurcoinq 821 228 881 439 1,2 L yon, St E tienne, G renoble ' 1 520 859 1 738 660 2,3 M arsylia, A ix , F ox 909 911 1 056 847 2,5 N ancy, M etz, T h ien rille 508 783 560 657 1,6 N antes, St N azaire 453 632 504 628 1,8 Strasbourg 302 772 334 668 1,7 T oulouse 365 482 439 764 3,1 O kręg paryski 8 469 863 9 250 674 1,5 Źródło: H u g h D. C l o u t : France [in:] Regional D e v e l o p ­

m e n t in W e s te r n Europe, s. 121.

186 B. M u ch a-L eszk o

J a k w y n ik a z d a n y c h ta b e li 2 tem p o w z ro stu lu d n o ści w poszcze­ g ó ln y ch o k rę g ach b yło zróżnicow an e, n ajw y ż sze w T u lou se, ag lo m eracji M arsy lii oraz L y o n u i St. E tie n n e w y n ik a ło z poziom u ro zw o ju , ja k i te ośro d k i re p re z e n to w a ły o ra z k o rz y stn e g o po ło żenia g eograficznego. M ia­ sta części półn o cn ej L ille, R o u b aix , T o u rc o in q n ie o siąg n ęły n a w e t te m p a w z ro s tu lu d n o ści ró w n e g o o k ręg o w i p a ry sk ie m u , ale sp o w o do w ane to było ich sp ec y ficzn ą sy tu a c ją . O śro d k i te, z n a jd u ją c e się w s ta ry m d zie­ w ię tn a sto w ie c z n y m o k rę g u , w w y n ik u p o stęp u tech n ic zn eg o i p rz e m ia n s tr u k tu r a ln y c h zaczęły tra c ić sw oje d aw n e zn aczen ie.44 P o zo stałe o śro d k i o siąg n ęły tem p o w z ro s tu lu d n o ści n ie z n a c z n ie w yższe od re jo n u P a ry ż a , ale n ie b y ły one w s ta n ie d o ró w n a ć M a rsy lii czy L yonow i. Z różn ico w an e tem p o w z ro stu lu d n o ści w w y b ra n y c h ośm iu c e n tra c h dow odzi, że e fe k ty p o lity k i a k ty w iz a c ji ich rozw^oju n ie b y ły jed n ak o w e. N a jm n ie jsz e e fe k ­ ty o siąg n ięto w a k ty w iz a c ji ro ln icz y ch o b szaró w części zach odn iej.

W ra m a c h k ie ro w a n ia ro z w o jem u rb a n iz a c ji o p ra c o w a n y został ró w ­ nież p la n ro z w o ju a g lo m e ra c ji P a ry ż a . W e d łu g p ro g n o z z r. 1965 w 1985 w re jo n ie P a ry ż a zam ie szk iw ać będ zie 11,6 m in lud no ści, a w ro k u 2000 — 14 m in .45 Is to tn ą częścią p la n u ro z w o ju P a ry ż a (P a ris B asin) je s t b u d o w a pięciu n o w y c h m ia s t (w p ie rw sz e j w e rs ji — 8), w k tó ry c h m iesz­ k a ń c y m ie lib y m ożliw ość p o d ję c ia p ra c y i lepsze w a ru n k i do życia, a n i­ żeli w P a ry ż u (szczególnie ze w zg lę d u n a m n ie jsz e zag ro żen ie śro d o w i­ sk a n a tu ra ln e g o ). R ów n o cześn ie rozw ój n o w y c h m ia s t w oko licach P a r y ­ ża zm n ie jsz y te n d e n c je ro z w o ju p rz ed m ieść P a ry ż a . W r. 1967 d la k o o rd y ­ n a c ji p la n ó w ro z w o ju P a ris B asin u tw o rz o n y zo stał s p e c ja ln y k o m ite t. W r. 1970 zasięg d z ia ła n ia k o m ite tu zw ięk szy ł się o b e jm u ją c N o rm a n d ię , C e n tre , C h a m p aq u e , P ic a rd ie , część B o u rg o q u e i P a y s de la L oire.

O rg a n iz a c je o p o d o b n y m c h a ra k te rz e , ja k k o m ite t ro z w o ju P a ris B a ­ sin, p o w sta ły i w in n y c h częściach F r a n c ji celem o p ra co w an ia s tra te g ii ro z w o ju u rb a n iz a c ji. Is to tn ą cechą ty c h s tra te g ii je s t ro zw ój m ia st ś re d ­ n ie j w ielk o ści (100 ty s. m ieszk a ń có w i m n ie jsz y c h ) p op rzez rozw ój b u ­ d o w n ic tw a m ieszk an io w eg o , tr a n s p o r tu , in s ty tu c ji k u lu ra ln y c h szk o ln i­ c tw a itp . R ozw ój in s ty tu c ji o św iato w y ch , n a u k o w y c h i k u ltu ra ln y c h w in n y c h m ia sta c h poza P a ry ż e m p rz y c z y n ił się do stw o rz e n ia n o w y c h o środkó w n a u k o w o -k u ltu ra ln y c h . W w ie lu m ia s ta c h p o w s ta ły n o w e col­ leg es i u n iw e r s y te ty m ięd zy in n y m i w B rest, L im oges, N a n te s, S a in t E tie n n e , A m ien s i in n y ch . T u lu z a s ta ła się m ię d z y n a ro d o w y m c e n tru m b a d a ń ko sm iczn y ch , R en n es — o śro d k ie m b a d a ń ele k tro n ic z n y c h .

N a jw ię k sze je d n a k zn aczen ie w ro z w o ju m ia s t m a lo k a liz a c ja filii firm p rz e m y słu -sam ochodo w eg o, a e ro n a u ty c z n e g o i elek tro n ic zn eg o .

44 Por. s. 183.

45 C i o t : op. cit., s. 122, oraz J. B. T h o m p s o n : The Paris Basin, Oxford U n iv ersity P ress 1973.

R ozw ój p o lity k i region aln ej w krajach Europy zachodniej 18" W w ielu m ia sta c h pó łn o cn ej części F ra n c ji, p ó łn o cno -zach od niej i p ó ł­ n o cn o -w sch o d n iej p o w sta ły filie fra n c u sk ic h firm sam o cho do w y ch P e u g e o t i R e n a u lt, ja k ró w n ież za g ran icz n y ch , a w szczególności C h ry - s te r i Volvo. D ziesiątk i n o w y c h zakładów e le k tro n ic z n y c h w y b u d o w a n o w ró ż n y c h m ia sta c h n a cały m obszarze F ra n c ji, a p rz ed e w szy stk im w B re ta n ii i N orm an d ii.

E fe k ty p o lity k i re g io n a ln e j w e F ra n c ji są ew id e n tn e . Z m n iejszy ł się sto p ień d o m in acji P a ry ż a w w y n ik u ro zw o ju in n y ch m iast. F u n k c je m e ­ tro p o lii ró w n o w ag i z n a jw ię k sz y m p ow odzeniem p rz y ję ły n a siebie M a r­ s y lia oraz L y o n i S a in t E tien n e, do czego w d użej m ierz e p rz y czy n iło się ich k o rz y stn e położenie geograficzne. S to su n k o w o n a jm n ie jsz e r e z u lta ty u zy sk a n o w a k ty w iz a c ji ro ln icz y ch obszarów położonych w zach od niej części F ra n c ji, gdzie sto p a życiow a ludności po zostaje w d alszy m ciągu znacznie n iższa od p rz e c ię tn e j k ra jo w e j.

WŁOCHY

P R Z Y C Z Y N Y D Y SP R O P O R C JI

W S T R U K T U R Z E P R Z E S T R Z E N N E J G O S P O D A R K I W Ł O SK IE J

W śród w ysok o ro z w in ię ty c h p a ń stw eu ro p ejsk ic h , k ra je m n a jw ię k ­ szych k o n tra s tó w są W łochy. P o łu d n io w a część W łoch (M ezzogiorno) z a j­ m u ją c a 2 /5 całości ob szaru , k tó rą za m ie szk u je około 20 m in lud no ści (z ogólnej liczb y 54,9 m in), stan o w i n a jw ię k sz y p ro b lem w ro z w o ju sp o­ łecz n o -ek o n o m iczn y m tego k r a ju .46 Z acofanie gospodarcze o bszaró w M ezzogiorno sp ra w ia, że p ro b le m y ro zw o ju reg io n aln eg o , ja k w ża d n y m in n y m k ra ju , s ta ły się w e W łoszech n a d rz ę d n y m celem p o lity k i społecz­ n o -e k o n o m ic zn ej. T e ry to riu m M ezzogiorno o b ejm u je 7 z 19 reg io n ó w W łoch. Są n im i A b ru z zi — Molise-, A pulia, B asilicata, C am p aria , C ala- b ria, S y cylia i S a rd y n ia . R egio ny te w p o ró w n a n iu z u p rz em y sło w io n y m i re g io n a m i części półn o cn ej i środkow ej c h a ra k te r y z u ją się w y ją tk o w o n isk im poziom em ro z w o ju p rz e m y słu i zaco fan y m ro ln ictw e m . P o II w o j­ n ie św iato w e j sy tu a c ja sp o łeczno-ekonom iczna P o łu d n io w e j części W łoch zbliżon a b y ła raczej do w a ru n k ó w K ra jó w T rzeciego Ś w iata. Ś w iad czą o ty m n isk ie do chody p e r capita, w ysoki p rz y ro st n a tu ra ln y , a n a lfa b e ­ ty zm , ogólna b ard zo n isk a sto p a życiow a, pozostałości fe u d a ln e j s t r u k ­ t u r y w ro ln ictw ie. P o tw ie rd z a ją to d an e ta b e li 3.

P rz y c z y n y tego s ta n u tk w ią głęboko w h isto rii W łoch. M im o iż zespół p rz y czy n n a t u r y h isto ry c z n e j o d eg rał n a jw ię k sz ą rolę w p o g łęb ian iu się ró żn ic w poziom ie ro z w o ju M ezzogiorna i p ozostałej części W łoch, to

188 B. M u ch a-L eszk o

Tab. 3. C harak terystyk a w a ru n k ó w społeczn o-ek on om iczn ych P ołu d n iow ej i P ółn ocn ej części W łoch

C haracterization of socio-econ om ic con d ition s in Southern and N orthern parts of Italy

W sk aźn ik i Północ P ołudnie

R oczne dochody per capita (1951) w Ł 220 90 P rocent zatru d n ion ych w ro ln ictw ie (1951) 35 56 R oczne zu życie n aw ozów sztu czn ych w kg/ha

(1952) 73 32

Z użycie en ergii elek tryczn ej per capita w kWh

(1950) 98 30

Drogi w km/1000 km 2 (1951) 720 349

Ilość środ k ów lokom ocji na 1000 m ieszk ań ców

(1949) 20 6

Ilość telefo n ó w na 1000 m ieszk a ń có w (1949) 24 5 Przyrost n atu raln y na 1000 ludności — średni

roczny w 1. 1947— 49 7 17

P rocen t a n a lfa b etó w (1951) 6 24 P rocen t rodzin b ied n ych (1951) 4 27 P rocent m ieszk ań bez żadnych urządzeń

san itarn ych (1951) 16 40

Źródło: R u s s e l l K i n g e : Italy. Regio nal D e v e l o p m e n t in W e s te r n E urope op. cit., s. 93.

je d n a k n ie są to p rz y c z y n y je d y n e . D ru g ą g ru p ę p rz y c z y n sta n o w ią c z y n ­ n ik i szeroko p o jęteg o śro d o w isk a g eog raficzn ego , k tó re są w y ją tk o w o n ie ­ k o rz y stn e . P o n a d to jak o trz e c ią g ru p ę n a le ż y w y o d rę b n ić p rz y c z y n y w y ­ n ik a ją c e z is tn ie ją c e j p rz e s ta rz a łe j (fe u d a ln e j) s t r u k t u r y sp o łeczn o -ek o ­ n o m iczn e j ro ln ic tw a re g io n ó w p o łu d n io w y ch . C zy n n ik i te sta n o w ią za­ sad n icz ą p rzeszk o d ę w p rz y sp ie sz e n iu ro z w o ju g ospodarczego M ezzogior- n a w o k re sie p o w o jen n y m .

J e ś li idzie o cz y n n ik i h is to ry c z n e to się g a ją one w zasadzie jeszcze czasów k o lo n izac ji p ó łw y sp u A p en iń sk ieg o , k tó ra sp o w od ow ała etn icz n y p odział P ó łn o c y i P o łu d n ia W łoch. W p o łu d n io w e j części osiedlili się p rz y b y li z K a rta g in y F e n ic ja n ie i G re cy , a n a p ó łno cy E tru sk o w ie . T y m sa m y m p o łu d n io w a część W łoch b y ła b a rd z ie j p o w iąz an a z P ó łn o c n ą A fry k ą i G re c ją n iż P ó łn o c n y m i W ło ch a m i.47 O b ecn ie W ło chy u w a ż a n e są za k ra j je d n o lity narodo w o ścio w o , p on iew aż 9 8 % lud n o ści sta n o w ią W łosi, ale o k a z u je się, że m im o te j fo rm a ln e j jed n o lito śc i re g io n y p o łu ­ dn io w e c h a ra k te r y z u je o d ręb n o ść k u l t u r y i o b y cz ajó w .48

Po u p a d k u C e sa rstw a Z ach o d n io -R zy m sk ie g o w r. 476 n a P ó łw y sp ie 47 Por. M o u n t j o y : op. cit., s. 14.

ftozw ój p o lity k i region aln ej w krajach Europy zachodniej 189

A p e n iń sk im p o w stało w iele o d rę b n y c h k sięstw u tw o rz o n y ch p rzez różne p lem io n a, k tó re p rzez d łu g ie w iek i p o zo staw ały pod ró ż n y m i z m ie n ia ­ ją c y m i się w p ły w a m i, m ięd zy in n y m i n iem ieck im i, fra n c u sk im i i a u s tr ia ­ ckim i. Z jed n o czen ie W łoch w r. 1861 polegało n a p o łączen iu w je d n ą ca­ łość o d rę b n y c h k ra in o ró ż n y m poziom ie ro z w o ju społecznego i gospo­ darczego, o d m ien n ej k u ltu rz e , o b y czajach i tra d y c ja c h . P ó łn o c n a część W łoch w szczególności P ie m o n t zn a jd o w ała się w ow ym czasie w fazie o ży w ien ia gospodarczego spow odow anego ro zw o jem p rz e m y słu i k o n ta k ­ ta m i z ro z w in ię ty m i k ra ja m i E u ro p y Z ach od niej, do czego p rzy czy n iło się w y b u d o w a n ie n o w y c h dróg i lin ii k o lejo w y ch przez A lpy. P o łu d n ie ty m cza sem tk w iło jeszcze całkow icie w feu d alizm ie. Ju ż w ięc w m o m e n ­ cie p o w sta n ia p a ń s tw a w łoskiego okazało się ja k o lb rzy m ie d y s p ro p o r­ cje w y s tę p u ją po m iędzy P ó łn o cą i P o łu d n ie m . W ed łu g sza cu n k u R. S. E ck au sa w r. 1861 dochody per capita w części p ó łnocnej b y ły o 2 0 % w yższe od an a lo g ic zn y ch w M ezzogiorno.49 W ty m sam y m czasie łącz n a długość lin ii k o lejo w y ch w y n o siła w e W łoszech 1798 km , z tego n a część p o łu d n io w ą p rz y p a d a ło ty lk o 99 k m .50

W śród czy n n ik ó w h is to ry c z n y c h sp ecjaln eg o p o d k re śle n ia w y m a g a p o lity k a ek o no m iczna W łoch po zjed n o czen iu k ra ju , p oniew aż zd an iem ek o n o m istó w n ie s p rz y ja ła ona łagodzeniu różnic m iędzy P ó łno cą i P o ­ łu d n iem , a w p ro s t p rz eciw n ie spow odow ała d alsze ich po głęb ien ie. Z a­ sad n icze zn aczen ie m iało pod ty m w zg lęd em obn iżen ie w r. 1861 b a rie r celnych , co zw iększyło k o n k u re n c y jn o ść obszarów pó łn o cn y ch i śro d k o ­ w y c h w s to s u n k u do M ezzogiorno. T ańsze w y ro b y p ro d u k o w a n e w części pó łn o cn ej sk u tecz n ie k o n k u ro w a ły z to w a ra m i p ro d u k o w a n y m i n a m ie j­ scu. S y tu a c ja ta n ie ty lk o n ie s p rz y ja ła p ro d u k c ji p rz em y sło w ej n a P o ­ łu d n iu , ale spow o do w ała zam knięcie w ieiu fa b ry k , a N eapol u tra c ił p o zy­ cję n ajw ięk sz eg o c e n tru m p rzem ysłow eg o półw yspu. N ie k o rz y stn y w p ły w n a rozw ój ro ln ic tw a m iał im p o rt ta n ic h zbóż z A m ery k i. O b n iże­ n ie b a r ie r c e ln y c h zaczęło w y w ie ra ć n ie k o rz y stn y w p ły w i n a rozw ój części p ó łno cnej n a sk u te k n a p ły w u k o n k u re n c y jn y c h to w aró w z z a g ra ­ nicy i od ro k u 1887 rozpoczęto p o lity k ę p ro te k c y jn ą .

N a p rz eło m ie w ie k u X IX i X X okazało się, że d y sp ro p o rc je m iędzy P ó łn o c ą i P o łu d n ie m są w iększe, an iżeli b y ły w m om en cie zjedno czen ia k ra ju . N iem n iej je d n a k do połow y X X w iek u ża d n e d ziała n ia n a rzecz ich złag o d zen ia n a szerszą sk a lę nie z o stały p o d ję te .51

4® R. S. E c k a u s : The N o r th - S o u th D ifferen tia l in Italian Econom ic D e v e lo p ­ m e n t. Jou rn al of E conom ic H istory 1961 nr 20, s. 285—3d7.

50 M o u n t j o y: op. cit., s. '17.

51 P od jęte zostały in w esty cje w infrastrukturę, a konkretnie irygacyjn e i k o­ m u n ik acyjn e oraz bodźce o charakterze fin an sow ym . Doraźny charakter akcji nie m iał jednak w ięk szeg o w p ływ u na sytuację.