Izabela Dolata, Gr. 2 SSP III.
__________________________________________________________________________
Jaki wpływ
ma psychologia na treść
składanych zeznań przez świadka?
Analiza psychologicznych aspektów zeznań świadka.
SŁOWEM WSTĘPU.
W podręcznikach dla studentów prawa, przy omawianiu zeznań świadka w postępowaniu karnym ich autorzy skupiają się przede wszystkim na wyjaśnieniu istoty praw i obowiązków świadka, metod i przebiegu samego przesłuchania.
Natomiast kwestię psychologicznych aspektów zeznania opisują bardzo lakonicznie, bądź pomijają zupełnie milczeniem.
Taki stan rzeczy budzi wątpliwości, gdyż zdamy sobie sprawę z tego, jak bardzo duży wpływ ma psychologia ma treść zeznań.
Na przesłuchanie składają się nie tylko fakty, ale także emocje. Świadkowie, gdy zeznają, opisując to, co rzeczywiście się wydarzyło, czy też zniekształcając przebieg zdarzenia, mogą przyczynić się do oskarżenia, skazania bądź do uniewinnienia oskarżonego.
Warto mieć na uwadze fakt, iż zeznania świadka to niekiedy jedyne źródło wiadomości o zdarzeniu, będącego przedmiotem przesłuchania.
Ważną kwestią w tym problemie jest wiarygodność zeznań, gdyż organy procesowe oceniając wartość zeznań świadka stają przed pytaniami: na ile zeznania danego świadka są prawdziwe, czy rzeczywiście przedstawione przez niego zdarzenia miały miejsce? Na ile dany świadek jest szczery?
Dlatego celem mojej pracy jest analiza psychologicznych czynników wpływających na treść i formę zeznań, próba zastanowienia się nad tym, jak specyficzne uwarunkowania osobowościowe i czynniki zniekształcające percepcję przekładają się na wiarygodność zeznań.
ZEZNANIA ŚWIADKA W PRAWIE KARNYM PROCESOWYM.
Kodeks postępowania karnego umożliwia odebranie zeznań od dość szerokiego grona odbiorców, zwłaszcza w porównaniu do procedury administracyjnej. W postępowaniu administracyjnym ustanowiona została przeszkoda faktyczna zeznawania w charakterze świadka - mianowicie, osoby niezdolne do spostrzegania i komunikowania swych spostrzeżeń nie mogą składać zeznań w charakterze świadka.
Takiego przepisu brak w Kodeksie postępowania karnego. Jedynym ograniczeniem jest to, że w razie wątpliwości co do stanu psychicznego świadka- sąd lub prokurator może zarządzić, aby przesłuchanie odbyło się w obecności biegłego lekarza bądź psychologa. Toteż dopuszczalny jest np. udział w przesłuchaniu osób niemych, głuchoniemych, z zaburzeniami psychicznymi.
Istotą składania zeznań jest to, że to świadek dokonuje wyboru faktów, które chce przekazać przesłuchującemu. Fakty te, magazynowane w pamięci, potrzebują przekształcenia je w słowa, pewnego rodzaju „odkodowania”.
Nie ulega wątpliwości, iż wpływ na treść zeznań świadków ma właściwie przeprowadzone przesłuchanie, które musi być odpowiednio przygotowane (np. udział psychologa przy przesłuchaniu osoby małoletniej). Jednakże, przedmiotem mojej pracy są przede wszystkim aspekty psychologiczne zeznań i to na nich chciałabym się najbardziej skupić.
I. ANALIZA CZYNNIKÓW PSYCHOLOGICZNYCH WPŁYWAJĄCYCH NA TREŚĆ ZEZNAŃ ŚWIADKA.
1. STOPIEŃ ROZWOJU UMYSŁOWEGO.
Analizując kwestię znaczenia stopnia rozwoju umysłowego na treść zeznań, należy zwrócić szczególną uwagę na czynniki takie jak wiek, posiadana wiedza, przeżycia i doświadczenie życiowe.
U osoby starszej mogą występować zmiany związane z procesem starzenia, których skutki oddziałują na ich zeznania. Jest to związane z ewentualnymi zaburzeniami postrzegania (słabszy wzrok, słuch) i słabszą pamięcią.
Treść relacji dotycząca zdarzenia, będącego przedmiotem zeznań może mieszać się z treścią innych przeżyć świadka. Ponadto, u osób starszych występuje większa podatność na sugestie.
Dlatego tak ważne, wobec osoby starszej jest, po pierwsze- wydłużenie etapu wstępnego przesłuchania, aby mogła się przygotować i uspokoić, a po drugie- zadawanie jak najmniej skomplikowanych pytań.
Jeżeli idzie o dzieci, to stanowią one szczególną grupę, bo niedojrzałą emocjonalnie.
Wartość zeznań dzieci staje pod znakiem zapytania, gdy zdamy sobie sprawę z odmiennością postrzegania przez nie zdarzeń.
Jest bowiem wiadome, że młodsze dzieci mają często z problem z zapamiętaniem szczegółów zdarzenia, relacji czasowej między faktami, nie wspominając już nawet o braku świadomości znaczenia zdarzenia, jak i znaczenia składania przez nie zeznań.
2. ZABURZENIA PSYCHICZNE.
Aktualna kondycja psychiczna świadka jest czynnikiem wpływającym na treść zeznania, którego uwzględnienie jest konieczne przy ocenie jego wiarygodności przez organ procesowy.
W związku z wspomnianym prze ze mnie wcześniej brakiem zakazu przesłuchania w charakterze świadka osób z zaburzeniami psychicznymi, szczególnie ważką kwestią jest ocena wiarygodności oceny takich zeznań.
Zaburzenia psychiczne powodują- w zależności od ich rodzaju i stopnia nasilenia- że czynności zapamiętywania i przechowywania w pamięci, przypominania i komunikowania treści innym osobom są ograniczone bądź utrudnione.
Na przykładzie schizofrenii- jednym z przejawów tej choroby są zaburzenia postrzegania- tzw. złudzenia (iluzje), czyli zmieniona percepcja istniejących przedmiotów, których błędność nie jest korygowana.
Innym symptomem są omamy (halucynacje) przejawiające się w postrzeganiu przedmiotów i osób, które nie znajdują się w polu percepcji człowieka, a są podobne do realnych obrazów. Schizofrenicy traktują je jako rzeczywiste.
Problem ze skutkami zaburzeń psychicznych jest tym większy, iż chory nie ma możliwości się od nich uwolnić, a dalsze ograniczenia poznawcze mogą powodować zjawiska towarzyszące,
„uboczne” jak np. strach. Dla takiej osoby szczególnie ważne będzie okazana cierpliwość i zapewnienie bezpieczeństwa w trakcie przesłuchiwania.
Natomiast skłonność do depresji powoduje obniżenie zdolność percepcji z uwagi na fakt
"zobojętnienia" przez człowieka, a przez to ograniczenie przyjmowania bodźców. Przeżywanie stanów depresyjnych może uniemożliwić rejestrowanie i utrwalanie faktów.
Innym zaburzeniem jest tzw. "mitomania" czyli tworzenie nierealnych historii lub skłonność do konfabulowania.
3. OSOBOWOŚĆ ŚWIADKA.
Na osobowość składa się charakter, emocje, zainteresowania. Nie bez znaczenia dla czynnika osobowości jest płeć, motywacja, a również uprzedzenia, stereotypy, jakimi kieruje się świadek.
Zdobyte doświadczenie życiowe i przeżycia mogą spowodować podanie przez świadka faktów, które w rzeczywistości nie miały miejsca, bądź nie mają związku ze zdarzeniem. Natomiast uprzedzenia (rasowe, religijne...) którymi człowiek się kieruje mogą skłaniać do składania nieprawdziwych zeznań
Istotne znaczenie ma tutaj także nastawienie do składania zeznań. Inaczej będzie zeznawał świadek, kiedy podejrzany jest mu zupełnie obcy, kiedy nie znajduje się z nim w emocjonalnej relacji, co pozwala na zachowanie bezstronności. W takim przypadku dla świadka raczej mało znaczące jest to, czy składa zeznania obciążające czy nieobciążające (może nawet przeoczyć charakter tych zeznań).
Wręcz przeciwnie prezentować się może sytuacja świadka, który składa zeznania w obecności oskarżonego, co wywołuje skrępowanie (utrata anonimowości) i niechęć (na przykład, ze strachu przed potencjalną zemstą).
4. ŚRODOWISKO.
Czynnikiem, który ma pośredni związek osobowością świadka (gdyż rzutuje na jego osobowość) jest środowisko, w jakim się obraca i jego rola społeczna.
Należy mieć tu także na uwadze ewentualne relacje ze sprawcą bądź osobami uwikłanymi bezpośrednio bądź pośrednio w sprawę, będącą przedmiotem zeznań.
5. KWESTIA PRZECHOWYWANIA WSPOMNIEŃ.
Nie sposób analizować kwestię przechowywania wspomnień, nie omawiając uprzednio procesu ich formowania. Tworzenie się wspomnień przyjmuje złożony proces, na który składają się etapy takie jak:
a)spostrzeganie, b) zapamiętywanie, c) przechowywanie, d) przypominanie.
Psychologowie mówią o dwóch typach pamięci: krótkotrwałej i długotrwałej. Jeżeli idzie o tę pierwszą, to etap ten cechuje wysoka przemijalność i krótki „czas przechowywania”. W odróżnieniu od pamięci długotrwałej, pamięć krótkotrwała ma ograniczoną pojemność.
Pamięć długotrwała natomiast to pamięć o dużej intensywności, w której wspomnienia zakodowane są na lata. Należy jednak mieć na uwadze, że poniższe rodzaje pamięci nie występują raczej w czystej postaci, tylko wzajemnie się przenikają
Można wyróżnić także pamięć wzrokową, słuchową i dotykową.
Jest udowodnione, że im dłużej trwa dane zdarzenie, które świadek obserwuje, tym na więcej detali jest on w stanie zwrócić uwagę: widzi zjawisko jako całość, a nie jako fragment.
Na wpływ percepcji ma pora dnia (np. w świetle nocnym możliwości wzrokowe człowieka są ograniczone) i odległość od spostrzeganego zdarzenia. Im dalej świadek znajduje się od zdarzenia, tym jego możliwość obserwowania jest słabsza. Podobnie jak i w sytuacji, gdy określony obiekt znajduje się w ruchu (np. samochód kierowcy, który następnie powoduje śmiertelny wypadek), gdyż może to uniemożliwić zapoznanie się z jego cechami charakterystycznymi.
Ważną kwestią jest także ewentualne zmęczenie, bądź wyczerpanie, które powoduje zwolnione tempo percepcji. Upływ czas wydaje się bowiem wtedy wolniejszy. Skutkiem jest zmniejszenie spostrzegawczości, obniżona zdolność wyciągania wniosków.
6. RODZAJ ZDARZENIA. EMOCJE Z NIM ZWIĄZANE.
Czynnik, który w mojej analizie został przeze mnie wybrany jako ostatni- rodzaj zdarzenia, będący przedmiotem zeznań- początkowo miał być umiejscowiony w mojej pracy na początku.
Jednakże, tak się nie stało, gdyż po analizie zauważyłam, że aspekty opisane przeze powyżej- takie jak osobowość, stopień rozwoju umysłowego, itd- mają niejako wpływ na postrzeganie zdarzenia przez świadka.
Wydaje się, że im prostszy przebieg miało zdarzenie, im bardziej miało ono „codzienny”, jasny charakter to jego odtworzenie przez świadka nie powinno nastręczać dużych trudności.
Natomiast sytuacja znacznie się komplikuje, jeżeli przedmiotem sprawy jest zdarzenie budzące wiele wspomnień i emocji. Różnice między tymi dwoma sytuacjami, uwidocznione są w przesłuchaniu jeżeli idzie o ilość podanych faktów przez świadka, ich liczba i szczegółowość.
W zależności od tego, jaką emocję (złość, lęk, poczucie braku bezpieczeństwa) wywołało zdarzenie, emocja ta może wpływać na człowieka w sposób:
- ograniczający, - pobudzający, - zagrażający.
Emocje rzutują nie tylko na sam odbiór, ale także na zapamiętywanie, przetwarzanie i ostateczne utrwalenie faktów. Jeżeli stan pobudzenia emocjonalnego istnieje już w chwili dokonywania percepcji, może wpływać na zapamiętywanie i modyfikowanie tego, co się spostrzegło.
Na przykład, jest udowodnione, że przeżywanie silnego strachu może powodować wyostrzenie zmysłów, co w konsekwencji przynosi skłonność do bardziej intensywnego zapamiętania tego, co wywołało ten strach. W konsekwencji- podanie przez świadka bardziej prawdopodobnej tej wersji, która została utrwalona w jego umyśle.
Może jednak mieć miejsce sytuacja, gdy negatywna emocja, przez fakt jej przeżywania, spowoduje "zatarcie" śladów pamięciowych w umyśle.
Każdy przypadek powinien być traktowany konkretnie, oceniany na podstawie możliwości intelektualnych danego świadka i jego sytuacji, a nie w zupełnych oderwaniu od nich.
II. BŁĘDNA PERCEPCJA, A WIARYGODNOŚĆ ZEZNAŃ.
Wpływ na percepcję faktów mają warunki, w jakich weryfikacja ta się dokonuje- pod uwagę należy brać perspektywę, zdarzenia, które miały miejsce „w tle” (w tym czynniki zakłócające postrzeganie), możliwość wykorzystania przez spostrzeganiu różnych zmysłów (wzroku, słuchu, dotyku).
Błędna percepcja może nieść ogromne skutki dla treści złożonych zeznań przez świadka.
Jakie są przyczyny wadliwego postrzegania? Odpowiedzi na to pytanie należy szukać u źródeł takiego stanu rzeczy.
Przede wszystkim, idzie tutaj o zniekształcenia pamięci, które mogą być spowodowane przez:
- braki w sprawności umysłowej,
- brak koncentracji, - błędy w rozumowaniu,
- słaby stopień sprawności zmysłów (np. problemy ze słuchem, wzrokiem).
Ponadto, zniekształcenia pamięci mogą być spowodowane przez osoby z bliskiego kręgu, zmiany w otoczeniu, ważne dla świadka przeżycia.
Nieraz dzieje się tak, że świadek zeznający zgodnie z tym, co spostrzegł i co wydaje mu się prawdą, popełnia błędy. Do popełniania błędów (czasami są to błędy mimowolne) przyczynia się wiele czynników. Przyczyn takiego stanu rzeczy można szukać w czynnikach biologicznych, czy też- przede wszystkim- w czynnikach psychologicznych.
ZNACZENIE UPŁYWU CZASU.
Na treść zeznań świadka wpływ ma czynnik czasu. Mam tu na myśli sytuację, gdy świadek składa zeznanie natychmiast po zdarzeniu, będącym przedmiotem zeznań: taka relacja może być okraszona większą ilością emocji niż zeznania świadka, który składa swoje zeznania po upływie większego czasu.
Z drugiej jednak strony, upływ czasu może spowodować "wymieszanie się" faktycznych, oryginalnych informacji z danymi niezwiązanymi ze zdarzeniem, a pojawiającymi się tuż po nim (np.
rozmowa świadka z osobami, które również obserwowały zdarzenie).
Ślad pamięciowy ulega modyfikacji. W takiej sytuacji następuje trudność w określeniu źródła, z którego pochodzi dana informacja.
Gdy osoba nie potrafi przypomnieć sobie czegoś ze zdarzenia, powstaje luka pamięciowa.
Mimowolnie wtedy umysł usiłuje zrekonstruować to, co się wtedy wydarzyło, zastępując braki innymi wspomnieniami, czy też wyobrażeniami.
W psychologii zjawisko to określa się mianem subiektywizacji wspomnień. Może dojść także do konfabulacji.
Wpływ na zniekształcenia w postrzeganiu zdarzenia (bądź osoby) ma efekt pierwszego wrażenia, na co między innymi składa się skłonność do oceny innych.
III. POMOC BIEGŁEGO W OCENIE WIARYGODNOŚCI ZEZNAŃ.
Rola biegłego psychologa w postępowaniu może w znacznym stopniu przyczynić się do ostatecznej oceny wiarygodności zeznań.
Sędzia, z racji swego przygotowania, nie posiada odpowiedniej wiedzy naukowej, jaką ma biegły, toteż głównym zadaniem biegłego w postępowaniu karnym jest pomoc w weryfikacji zeznań, w tym rozpoznania zeznań fałszywych. W psychologii sądowej pisze się często o wskaźnikach prawdy i wskaźnikach fałszu.
Biegły dokonuje analizy osobowości świadka, jego emocjonalności i poczucia rzeczywistości, gdyż wszystko to wpływa na treść i charakter złożonych zeznań.
Istotnymi kryteriami oceny są także: specyfika procesu myślenia, zdolność logicznego rozumowania, podatność na sugestie. Ważną rolę odgrywa stałość wypowiedzi świadka i fakt występowania wzajemnych związków w elementach relacji, a także jej szczegółowość- czy wypowiedź świadka jest syntetyczna, czy raczej uzupełniona detalami?
W sytuacji, gdy pomiędzy zeznaniami, a ustalonymi faktami zachodzą rozbieżności, biegły może pomóc rozpoznać reakcje świadka wskazujące na kłamstwo, ocenić wpływ zewnętrzny czy inne aspekty mogące powodować błędy w zeznaniach. Biegły dokonuje obserwacji i analizy wypowiedzi.
Każde zeznanie powinno być odpowiednio sprawdzone i ocenione przed jego wykorzystaniem. Oczywiście, opinia biegłego psychologa jedynie dostarcza dla sądu wartościowe informacje, ale nie stanowi głównego punktu odniesienia. Ocena trafność spostrzeżeń biegłego należy do sądu.
IV. WNIOSKI.
Świadek to osobowe źródło dowodowe, a dowód z jego zeznań występuje w procesie karnym bardzo często. Prawo karne procesowe nie ogranicza możliwości składania zeznań przez osoby ze względu na ich stan psychiczny, dlatego tak ważne jest wzięcie pod uwagę indywidualnych cech świadka.
W każdym przypadku prawidłowe rozstrzygnięcie może zapewnić jedynie tylko właściwie przeprowadzone przesłuchanie i właściwa ocena wiarygodności zeznań- która ma zawsze w pewnym stopniu charakter subiektywny.
Pamięć ludzka bywa ułomna. Pewne elementy zapominamy, wypieramy. Niektórych natomiast czynników w ogóle nie rejestrujemy z uwagi na specyficzne uwarunkowania indywidualne jak i z uwagi na czynniki zniekształcające percepcję.
Przy omawianiu czynników psychologicznym zauważyłam pewną prawidłowość.
Niezależnie od tego, jaką osobowość ma świadek, ile ma lat, jakie nastawienie do zdarzenie itd., to nadrzędną kwestią, wpływającą na treść jego zeznań są jego emocje. Dlatego przesłuchanie świadka to nie tylko słuchanie, ale i obserwowanie.
Oceniając wiarygodność zeznań, konieczne jest mieć na uwadze aktualną kondycję psychiczną świadka, jego zdolność percepcji, rozwój umysłowy.
Nie wolno analizować zeznań świadka w oderwaniu od tych czynników. Każdą sytuację należy analizować konkretnie i zachorować wnikliwość przy ocenie wiarygodności zeznań.
BIBLIOGRAFIA.
Balázs E.: Psycholog w postępowaniu karnym, „Na Wokandzie”, 2013, nr 16
Hołyst B.: Psychologiczne i społeczne determinanty zeznań świadków, Warszawa 1989, PWN
Lebiedowicz A.: Zeznanie świadka w postępowaniu karnym [online], [dostęp: 26 października 2014], Dostępny w Internecie: http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=729.
Stanik J., Wybrane problemy psychologii zeznań świadków. Wybrane zagadnienia psychologii dla prawników, Warszawa 1986
Stawiarski A., Czynniki wpływające na wiarygodność zeznań świadków – wybrane zagadnienia [online], Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2008, Dostępny w Internecie:
http://katowice.szkolapolicji.gov.pl/publikacje/publikacje-2008/?aid=3414&pid=3411&sa=1
Zoń K. Schizofrenia a świadek w procesie karnym – aspekty prawne z uwzględnieniem ujęcia psychiatrycznego, Samorząd Studencki Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego; Katedra Doktryn Politycznych i Prawnych WPAiE Uwr, 2013, [online], Dostępny w Internecie: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/doccontent?id=37340&from=FBC