Etyka zawodów prawniczych, wykład dla Studentów SSP i NSP (W) w roku akademickim 2018/2019
Przemysław Kaczmarek
Plan wykładu:
Teza o odrębności etyki zawodowej
Wykład 1
Przykładu omawianego problem dostarcza sprawa w procesie karnym w Lake Pleasant w stanie Nowy York. Klient w trakcie rozmowy z obrońcami przyznał się, że dokonał jeszcze innych zbrodni niezwiązanych z bieżącym procesem. Osoba ta
mordowała dziewczyny, a następnie zakopywała ich zwłoki.
Prawnicy udali się na wskazane przez klienta miejsce i
potwierdzili zeznania ich klienta. Prawnicy przez sześć miesięcy powstrzymali się przed ujawnieniem dokonanych zbrodni mimo że rodzice jednej z zaginionych dziewczynek, szukali u nich
pomocy w ustaleniu informacji na temat ich córki. Mimo
posiadanych informacji na jej temat – milczeli. Krytyka opinii publicznej, a także części środowiska prawniczego (zwłaszcza sędziowskiego) ilustruje konflikt dotyczący tezy o odrębności:
jakimi racjami ma się kierować prawnik (adwokat)?
Teza o odrębności etyki zawodowej:
ilustracja problemu
1. Amoralna rola – relacja adwokat/radca prawny – klient; problem odrębności etyki zawodowej od etyki ogólnej.
2. Paternalizm w relacji prawnik-klient. Tutaj zarzut brzmi: moralnie nagana jest sama
relacja, w której jedna ze stron ma przewagę nad drugą, co prowadzi w sposób nieuchronny do traktowania klienta w sposób bezosobowy i paternalistyczny (paternalizm słaby i mocny).
3. Hermetyzacji, braku dostępności człowieka do prawa (problem języka prawnego, języka
prawniczego oraz reguł pozajęzykowych).
Teza o odrębności: potencjalne zarzuty wobec roli prawnika:
4. Dyskrecjonalnej władzy (aspekt normatywny oraz realny) - nad tekstem prawnym (problem znaczenia, nieostrość pojęć) - nad człowiekiem, potencjalne dylematy moralne:
1) czy adwokat postępuje właściwie, gdy bierze świadka w krzyżowy ogień pytań, mając na celu zdyskredytować osobę,
2) czy adwokat postępuje właściwie, gdy każe zeznawać
świadkowi, chociaż zdaje sobie sprawę, że będzie on kłamał, 3) czy adwokat postępuje właściwie, gdy udziela porady
prawnej klientowi chociaż ma powody sądzić, że ten
wykorzysta otrzymaną informację do złożenia fałszywych zeznań.
I.Teza o odrębności: zarzuty wobec roli
prawnika
Etyka zawodowa jest odrębna od:
a) moralności publicznej (populizm penalny, presja mediów).
b) moralności indywidualnej (problem subiektywności a intersubiektywności).
Teza o odrębności etyki zawodowej:
konstrukcja
Legitymizacja praktyki zawodowej:
a) argument z podziału pracy.
b) argument z dostępności do prawa
(gwarancja realizacji praw podstawowych).
c) argument z sali sądowej (prawnik jako obrońca godności człowieka).
Teza o odrębności: funkcje
Plan:
1.
Teza o integralności.
2.
Teza o integralności w świetle wyboru roli prawnika.
3.
Standardowa koncepcja roli.
4.
Opcjonalna koncepcja roli.
Wykład 2
Ilustracja problemu:
„Profesjonalna rola staje się rolą dominującą, tak iż dla wielu
osób pod wieloma ważnymi względami jest ona sposobem bycia.
Jest to poważna cena, którą trzeba zapłacić za profesjonalizm w naszej kulturze, zwłaszcza w wypadku adwokatów. Czy cena ta jest nieunikniona, to w moim przekonaniu pytanie otwarte, w dużej mierze dlatego, że problem ów nie jest jeszcze w pełni dostrzegany przez profesjonalistów w ogóle, a adwokatów w
szczególności, ani też przez instytucje edukacyjne zajmujące się kształceniem profesjonalistów”.
R.A. Wasserstrom, Adwokaci jako profesjonaliści: kilka zagadnień moralnych, (w:) Moralność i profesjonalizm. Spór o pozycję etyk zawodowych, red. W. Galewicz, Kraków 2010.
Teza o integralności: wewnętrzny spór
o etykę zawodową
Art. 11 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego
1. Radca prawny obowiązany jest dbać o godność zawodu nie tylko przy wykonywaniu czynności zawodowych, ale również w
działalności publicznej i w życiu prywatnym.
2. Naruszeniem godności zawodu radcy prawnego jest w szczególności takie
postępowanie radcy prawnego, które mogłoby zdyskredytować go w opinii publicznej lub
podważyć zaufanie do radcy prawnego”.
Teza o integralności: ilustracja
Gerald Postema:
Rola ustalona: przyjmuje koncepcję integralności budowaną na podstawie wymogów moralności
instytucjonalnej. W ujęciu tym wykonywanie roli polega na dostosowaniu się do struktury
instytucjonalnej.
Rola opcjonalna: obowiązki prawnika, jak i zakres jego odpowiedzialności nie są sprecyzowane w taki sposób, który pozwala wyłączyć podmiotowość
wykonawcy roli i konieczność dokonania przez niego wyboru.
Integralność moralna jako problem
wyboru roli prawnika
A. Założenia
- Podejmowane czyny należy rozpatrywać jako działanie instytucjonalne, za które się nie odpowiada.
- Takie ujęcie jest pożądane społecznie.
B. Zasady:
Stronniczości (problem lojalności wobec klienta),
Niezależności moralności instytucjonalnej wobec moralności indywidualnej.
C. Atuty:
Odciążenie prawnika.
Zachowanie dystansu do rozpatrywanej sprawy.
Odparcie zarzutu subiektywizacji prawa, procesu jego stosowania.
Legitymizacja działalności prawniczej.
Standardowa koncepcja roli prawnika
(ustalona koncepcja roli)
Prawnik kamerdyner: założenia, zarzuty.
Standardowa koncepcja roli: prawnik
jako kamerdyner
a) moralność instytucjonalna a moralność społeczno- indywidualna jako powody zależne i powody niezależne
Kierowanie się wartościami instytucjonalnymi jest powodem zależnym.
Osoba jest nim związana na skutek wykonywanej roli, inaczej aniżeli powodami niezależnymi. Dla prawnika strukturalne nakazy roli są powodami zależnymi do określonego działania. Powody zależne mają zatem umocowanie w zobowiązaniu, jakie wiąże się z wykonywaną rolą.
Dlatego też konieczne jest w działalności zawodowej kierowanie się nakazami roli, nawet jeśli dokonywana czynność budzi wątpliwości z perspektywy pozainstytucjonalnej.
b) strategia włączająca: reguły ponad czynami
wykonywanie roli adwokata polega na kierowaniu się moralnością instytucjonalną. Takie rozwiązanie rekomenduje uwzględnianie w działalności zawodowej racji instytucjonalnych z wyłączeniem indywidualnego sądu nad ich słusznością oraz poczuciem sprawiedliwości.
Prawnik kamerdyner: założenia
Rola prawnika:
- bierna banalność zła (trybik w maszynie).
anonimowość działania (syndrom myślenia grupowego).
marginalizacja sprawstwa i poczucia osobistej odpowiedzialności.
).
Standardowa koncepcja roli prawnika:
zarzuty
Instytucje prawne:
1.Błąd spójności i zintegrowania sfery prywatnej z publiczną:
Przedmiotem krytyki jest takie ujęcie
charakteru moralnego, w którym zakłada się spójność, trwałość i zintegrowany
sposób działania i wartościowania.
Wykonujemy różne role między którymi może być (przynajmniej potencjalnie) głęboki nierozerwalny konflikt.
Standardowa koncepcja roli prawnika:
zarzuty
2. Błąd oceny sytuacji - wyjaśnienie ludzkiego działania wymaga uwzględnienia zmiennych sytuacyjnych.
3. Błąd uniwersalizmu
- obejmowanie wszystkie obszarów życia przez wykonywaną rolę.
- danie pierwszeństwa temu co niezmienne, obiektywne, przed tym, co przemijające, subiektywne. Ceną
roszczenia do obiektywności jest eliminowanie wymiaru subiektywnego, w postaci towarzyszących jednostce emocji, intencji czy też pragnień.
- wyklucza analizę elementów, które odnoszą się do systemu jako czegoś pozostającego na zewnątrz.
Standardowa koncepcja roli prawnika:
potencjalne zarzuty
Rola zawodowa jako scena teatralna:
odejście od obrazu roli jako wewnętrznie
uporządkowanej struktury, w zamian eksponowanie pojęcia interakcji oraz gry między podmiotem a
strukturą.
Zróżnicowana moralność roli: napięcie między moralnością instytucjonalną a moralnością
indywidualną.
Opcjonalna (interakcyjna) koncepcja
roli prawnika: założenia
Rola prawnika:
1. Jak ma działać prawnik?
Reguły ponad czynami czy czyny ponad regułami. Problem moralnej oceny czynów.
2. Jak zachować podmiotowość w roli?
- Napięcie między regułami prawnymi a osobistymi przekonaniami. Problem
dysonansu poznawczego.
Opcjonalna (interakcyjna) koncepcja
roli prawnika
2. Jak zachować podmiotowość w roli?
Teoria dysonansu stawia hipotezę, że człowiek dąży do redukcji wskazanego napięcia. Może ono przyjąć dwie postacie:
a)
Dostosowujemy działanie do prywatnych przekonań.
b)
Zmieniamy przekonania, aby odpowiadały wymogom formułowanym przez instytucje.
Ilustracja: Stanfordzki eksperyment więzienny – P.Zimbardo.
Opcjonalna (interakcyjna) koncepcja
roli prawnika
2. Jak zachować podmiotowość w roli?
Lekarstwo na dysonans?
1. Metafora kanarka: wykonując określoną rolę w przestrzeni publicznej warto ustalić granicę, której w pracy się nie
przekroczy. Kiedy znajdziemy się w sytuacji, w której
przekroczenie ustalonej granicy stanie się realne, być może przypomnijmy sobie o naszym postanowieniu. Będzie to dla nas znakiem – jak kanarek dla górników.
2. Sokratejski sceptycyzm: wątpienie w słuszność działania.
Sokrates w trakcie procesu odpowiadał ateńskiej ławie
przysięgłej, że zawsze słucha wewnętrznego głosu. Głos ten ostrzega go, kiedy ma zrobić coś złego.
Opcjonalna (interakcyjna) koncepcja
roli prawnika
3. Kto jest odpowiedzialny moralnie?
a)
Odpowiedzialność indywidualna a odpowiedzialność instytucjonalna.
b)
Odpowiedzialność prospektywna a odpowiedzialność retrospektywna.
c)
Zorganizowana nieodpowiedzialność.
Opcjonalna (interakcyjna) koncepcja
roli prawnika
Problem moralnej
odpowiedzialności
Plan wykładu:
1.Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej odpowiedzialności.
2.Moralna odpowiedzialność roli.
wykład 3
Posłuszeństwo wobec autorytetu – eksperyment Stanleya Milgrama Opis eksperymentu:
Osoby uczestniczące w eksperymencie dowiadywały się, że jego celem jest zbadanie wpływu kary na pamięć i zdolność uczenia się. Zadaniem ucznia było zapamiętywanie słów, a nauczyciela – karanie w sytuacji, gdy uczeń się pomyli. Wymierzanie kary polegało na poddawaniu ucznia
narastającym o 15 V wstrząsom elektrycznym za każdym razem, gdy ten się pomyli.
Osoba odpowiadająca na ogłoszenie z gazety, stawała się nauczycielem, a drugi fikcyjny ochotnik uczniem. Uczeń zostawał przywiązany do krzesła z elektrodami i jeszcze przed rozpoczęciem eksperymentu sygnalizował, że ma problemy
z sercem.
Badanie to zostało przeprowadzone w wielu krajach i skala osób, które w roli nauczyciela wytrwały do końca, waha się między 63 a 65 % badanych.
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej odpowiedzialności: ekspozycja problemu
Dlaczego tak wiele osób wykazało się posłuszeństwem?
Odpowiedzi:
Bycie narzędziem w rękach eksperta,
Osobowość autorytarna,
Poważanie dla autorytetu,
Sytuacja działania,
Poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego.
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
Pierwsze objaśnienie: źródeł uległości można
upatrywać w przyjęciu przez nauczyciela postawy, którą wyznacza bycie narzędziem w rękach eksperta.
„Istotą posłuszeństwa jest fakt, że osoba zaczyna spostrzegać siebie jako narzędzie wykonujące czyjeś polecenia, a w konsekwencji przestaje czuć się
odpowiedzialna za swoje działania. Kiedy u danej
osoby nastąpi ta krytyczna zmiana punktu widzenia, pociąga ona za sobą wystąpienie wszystkich
zasadniczych właściwości posłuszeństwa”. Stanley Milgram
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
Drugie objaśnienie: źródeł uległości można upatrywać w osobowości autorytarnej. Wątpliwe wydaje się jednak, żeby 2/3 populacji ludzkiej miało osobowość autorytarną.
„Miałem okazję obserwować jednego z badanych –
dojrzałego i zrównoważonego biznesmena, wchodzącego z uśmiechem i pewnością siebie do laboratorium. Po
dwudziestu minutach ten sam człowiek był trzęsącym się i wiercącym, jąkającym się wrakiem na granicy załamania nerwowego. (…) W pewnym momencie przyłożył obie pięści do czoła i wymamrotał: „Boże, niech to się wreszcie
skończy”. A jednak reagował dalej na każde słowo
eksperymentatora i posłusznie ulegał jego poleceniom aż do samego końca”. Stanley Milgram
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
c. Trzecie objaśnienie: poważanie dla autorytetu.
Rolę autorytetu przypisujemy komuś, kto jest w danej dziedzinie fachowcem (wiedza – władza).
d. Czwarte wyjaśnienie: sytuacjonizm,
sytuacja - okoliczności działania determinują sposób działania.
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
e. Piąte wyjaśnienie: poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego. W ten sposób odpowiedzialność moralna zostaje sprowadzona do posłuszeństwa.
„To, co mnie przeraziło, to to, że mogłem
podporządkować tę zdolność do posłuszeństwa i
uległości idei nadrzędnej, tj. wartości eksperymentu
dotyczącego pamięci, nawet po tym, jak stało się jasne, że dalsze działanie zgodnie z tą wartością odbywa się kosztem naruszenia innej wartości, tj. zasady
niekrzywdzenia innej osoby, która jest bezbronna i nie krzywdzi ciebie. Jak powiedziała moja żona: „Możesz mówić na siebie Eichmann”. Stanley Milgram
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
Odpowiedzialność roli:
Ujęcie organizacyjne zakłada, że
odpowiedzialność spoczywa na instytucji, w której działa wykonawca roli.
