Kierunki przemian w rolnictwie na obszarach wiejskich województwa Małopolskiego

(1)

Kierunki przemian w rolnictwie …

35 INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH

INFRASTRUCTURE AND EKOLOGY OF RURAL AREAS

Nr 2/2007, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddział w Krakowie, s. 35–49 Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi

Barbara Lech-Turaj, Andrzej Szłapa

KIERUNKI PRZEMIAN W ROLNICTWIE

NA OBSZARACH WIEJSKICH

WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO

____________

DIRECTIONS OF CHANGES IN AGRICULTURE

IN THE MALOPOLSKIE RURAL AREAS

Streszczenie

Województwo małopolskie jest regionem pod wieloma wzgl dami wyj tko-wym, posiadaj cym ogromne znaczenie dla wła ciwego funkcjonowania zarówno

ycia gospodarczego i społecznego jak i rodowiska przyrodniczego Polski. Inte-gracja Polski z Uni Europejsk stworzyła ogromn , niepowtarzaln szans na sto-sunkowo szybk popraw sytuacji ekonomicznej ludno ci obszarów wiejskich, a przede wszystkim na uregulowanie procesów zwi zanych z obiegiem wody i ero-zj wodn oraz potrzeb ochrony zasobów wodnych i biocenoz naturalnych, zakłó-conych lub zdegradowanych w wyniku zbyt intensywnego rozwoju rolnictwa na tych obszarach w przeszło ci. Polityka rolna Unii pozwala obecnie pozyska na te cele wystarczaj co du e rodki z funduszy unijnych. Warunkiem jest zastosowanie wielu kompleksowych zabiegów urz dzeniowo-rolnych i działa

rolno-rodowiskowych realizowanych na du skal przez rolników regionu. Na wielu je-go obszarach działalno produkcyjna je-gospodarstw rolnych powinna by poł czo-na z działalno ci ochronn i konserwatorsk . Rolnictwo czysto produkcyjne wo-jewództwa powinno w najbli szych latach przekształci si w rolnictwo wielofunkcyjne.

Autorzy uwa aj , e ze wzgl du na szczególne walory przyrodnicze, leczni-cze, wypoczynkowe i kulturowe terenów górskich i wy ynnych Małopolski i ich znaczenie dla gospodarki i bezpiecze stwa przeciwpowodziowego kraju, trzy wo-jewództwa (małopolskie, podkarpackie i l skie) powinny zosta obj te specjal-nym, odr bnym programem operacyjnym zabezpieczaj cym rodki finansowe na racjonaln , kompleksow przebudow struktur u ytkowych terenów wiejskich. Słowa kluczowe: obszary wiejskie, struktury u ytkowe, działania rolno- rodo-wiskowe, rolnictwo wielofunkcyjne

(2)

Barbara Lech-Turaj, Andrzej Szłapa

36

Summary

The Province of Małopolska is an exceptional region in many respects. It is also very important for the proper functioning of both the economic and social life, and the natural environment in Poland. Upon the integration of Poland into the Euro-pean Union, a unique chance appeared for the people in Poland living in rural re-gions to relatively quickly improve their economic situation. But first of all, an op-portunity materialized to regulate and control processes associated with water circulation and water erosion, as well as with the necessity to protect water re-sources and natural biocenoses, which were disturbed and deteriorated by the past too intense development of agriculture in this region. Owing to the present EU ag-ricultural policy, it is now possible for Poland to receive considerable financial means from the EU funds. The condition is that farmers in this region have to in-troduce comprehensive agro-technical measures and facilities along with initiating large-scale agro-environmental operations, and to expansively perform them. In many areas of the region, the agricultural production of agricultural farms should be linked with the protective and conservatory actions. Also, in the near future, the pure production agriculture in the region should be transformed into multifunc-tional agriculture.

Agriculture, which for ages has been developing at the cost of natural re-sources and balance in the natural environment should, or even must, become a sphere of economic activity, which beside productive objectives will fulfil addi-tional functions (conserving, protective or remedial ) towards the natural environ-ment and landscape.

Mountain and upland areas in the Province of Małopolska have specific natural landscape amenities, recreational assets, healing and cultural values, and, thus, they are very important for both the national economy and flood-safety. Therefore, the authors believe that the Province of Małopolska, and, also, two other southern provinces in Poland: Province of Podkarpackie and the Silesian Province, should be incorporated into a separate, special operational program to be developed for the purpose of securing financial means for a rational and com-prehensive reorganization of functional structures of the rural areas.

Key words: functional structures, agro-environmental operations, multifunctional

agriculture, rural areas

WST P

Z analizy bud etu Unii Europejskiej uchwalonego na lata 2007–2013 wy-nika, e do polskiego rolnictwa i na polsk wie , tylko z unijnych funduszy, mo-e trafi w tym okrmo-esimo-e od 24 do 30 mld mo-euro. Kimo-erunki mo-ewolucji polityki Unii wzgl dem rolnictwa i obszarów wiejskich nakre lone w Lizbonie i Goeteborgu pozwalaj przypuszcza , e w nast pnych okresach bud etowych kwoty te b d si znacz co zwi kszały. Polska wie , jej mieszka cy i przyroda stan ły obec-nie przed ogromn szans rozwi zania wielu nabrzmiałych, narastaj cych w niektórych przypadkach przez stulecia, problemów gospodarczych, społecz-nych, ekologiczspołecz-nych, przestrzenspołecz-nych, kulturowych i innych.

(3)

37 Aktualne kierunki polityki rolnej i regionalnej Unii Europejskiej stanowi te wyj tkow szans na ekonomiczn stabilizacj a nawet rozwój, nietypowego i niezwykle zró nicowanego, rolnictwa woj. małopolskiego oraz wzrost dochodów mieszka ców obszarów wiejskich. Stwarzaj równie mo liwo ci rozwi -zania problemów istotnych nie tylko dla regionu, ale i dla całego kraju, a obecnie równie i Unii Europejskiej. Znaczenie województwa dla ycia gospodarczego i społecznego Polski, zwłaszcza w zakresie stosunków wodnych, lecznictwa, turystyki i rekreacji oraz ekologii powoduje, e jego problemy staj si proble-mami kraju i Unii i na ich rozwi zaniu powinno zale e nie tylko mieszka com i władzom regionu. Niewiele regionów w Unii Europejskiej tak silnie wpływa na otoczenie oraz posiada tak du o cennych, a nawet unikalnych, zasobów i walo-rów rodowiska przyrodniczego i kulturowego. Warunkiem jest jednak skuteczne pozyskiwanie i racjonalne wykorzystanie ogromnych rodków finansowych z funduszy europejskich przeznaczonych potencjalnie na wymienione cele. Na-le y pami ta bowiem o tym, e przyznane Polsce kwoty to warto progowa, która mo e, ale nie musi by przez nasz kraj wykorzystana. Wielko pozyska-nych rodków zale y od tego jak si do ich absorpcji przygotujemy, zwłaszcza na szczeblu centralnym i regionalnym.

CEL I METODA PRACY

Celem opracowania jest próba okre lenia przyszłej roli rolnictwa woj. ma-łopolskiego i kierunków jego dalszego rozwoju - zwłaszcza na terenach górskich – pod k tem przygotowania odpowiednich programów na ka dym poziomie za-rz dzania, umo liwiaj cych pozyskanie funduszy unijnych. Stanowi to niezb d-ny formald-ny warunek racjonalnej – z ekologicznego, społecznego i ekonomicz-nego punktu widzenia – przebudowy struktur gruntowych regionu w celu aktywizacji gospodarczej i społecznej terenów wiejskich regionu oraz zachowa-nia jego najcenniejszych walorów przyrodniczych i kulturowych.

Badaniami obj to tereny wiejskie województwa małopolskiego. Podstaw opracowania stanowiły opracowania planistyczne szczebla centralnego i regio-nalnego, prace studialne, dost pne materiały kartograficzno-opisowe oraz opra-cowania naukowe dotycz ce regionu.

Autorzy, po przedstawieniu krótkiej charakterystyki walorów przyrodni-czych i kulturowych regionu oraz stanu struktur u ytkowych i agrarnych tere-nów wiejskich, zamierzali w opracowaniu okre li najbardziej po dane w przyszło ci funkcje i zadania rolnictwa oraz cele, kierunki i metody przebu-dowy struktur przestrzennych obszarów wiejskich. Niestety, mimo potencjalnie niezwykle korzystnych warunków ( rodki unijne) na realizacj potrzebnych przekształce struktur przestrzennych obszarów wiejskich trudno było autorom zaproponowa realne i skuteczne, w chwili obecnej, instrumenty ich przeprowa-dzenia. Brak odpowiednich aktów prawnych definiuj cych tryb i etapy realizacji

(4)

38

takich przedsi wzi w sposób kompleksowy i racjonalny z ogólnospołecznego punktu widzenia praktycznie uniemo liwia obecnie i niestety równie w najbli -szej przyszło ci ich inicjowanie i prowadzenie.

CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA I KULTUROWA WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO

Województwo małopolskie jest regionem wyj tkowym. Ten stosunkowo niewielki obszar (15 190 km²) obdarzony został niezwykle szczodrze zarówno przez przyrod jak i histori . Jest najbardziej zró nicowanym wysoko ciowo regionem Polski. Ponad 30% obszaru ma charakter górski (le y powy ej 500 m n.p.m.), a tylko 9% le y poni ej 200 m n.p.m.. W jego granicach wyst puje a 7 pi ter klimatycznych oraz wiele mikroklimatów górskich posiadaj cych cz sto cenne walory lecznicze [Plan zagospodarowania… 2003].

Skomplikowana i bardzo urozmaicona budowa geologiczna przyczyniła si do ogromnego zró nicowania krajobrazowego, od krajobrazów lessowych ze skałami w glanowymi w północno-zachodniej cz ci województwa przez pasmo kotlin podkarpackich o cechach nizinnych w jego rodkowej strefie po bogate krajobrazy karpackie (podgórskie, górskie Beskidów, kotlin ródgórskich i ma-sywu tatrza skiego) w cz ci południowej obejmuj cej 65% terytorium woje-wództwa.

Region posiada w swoich granicach niezwykle wa ne dla gospodarki wod-nej Polski obszary wodorodne oraz du e zasoby wód powierzchniowych. Zró ni-cowanie rodowiska geograficznego, dominacja terenów wy ynnych, górskich i podgórskich, sprawia, e re im rzek województwa, zwłaszcza karpackich, cha-rakteryzuje bardzo du a zmienno objawiaj ca si cz stymi i znacznymi zmia-nami stanu wody oraz znacznym potencjałem powodziowym. Poziom zagro enia powodziowego w województwie małopolskim jest znacznie wy szy ni w innych regionach Polski. wiadczy o tym mi dzy innymi fakt, i w II połowie XX wieku straty powodziowe w dorzeczu górnej Wisły stanowiły 63% wszystkich strat powodziowych w Polsce. Na ogóln liczb 182 gmin województwa 146 jest zagro onych mo liwo ci wyst pienia powodzi. Najwi ksze zagro enia powo-dziami wyst puj na terenach poło onych w dorzeczach Soły i Dunajca [Plan zagospodarowania… 2003].

Bogate zasoby wód mineralnych o du ych wła ciwo ciach leczniczych obok walorów krajobrazowych i leczniczych wła ciwo ci klimatów lokalnych powoduj , e znaczne obszary województwa posiadaj szczególne predyspozy-cje do pełnienia funkcji uzdrowiskowo-turystycznej. W jego granicach znajduje si a 9 miejscowo ci posiadaj cych status uzdrowiska oraz dwie potencjalnie uzdrowiskowe.

Grunty le ne zajmuj 28,6% powierzchni Małopolski, a zadrzewienia 1,4%. Lesisto w skali województwa jest bardzo zró nicowana i wynosi od

(5)

39 1,4% w powiecie proszowickim do 52,8% w powiecie tatrza skim. W strukturze własno ci przewa aj wprawdzie lasy b d ce własno ci Skarbu Pa stwa (55,4%), ale znacz cy udział, trzykrotnie wy szy od redniej krajowej, maj lasy stanowi ce własno osób fizycznych (38,2%) i wspólnot le nych 3,8%). 81% lasów w regionie pełni funkcje ochronne. Przewa aj w ród nich lasy wodo-chronne (44,8%) i glebowodo-chronne (17,3%) a znacz cy udział maj lasy uzdrowi-skowe i klimatyczne (7,1%) [Plan zagospodarowania… 2003].

Drzewostany regionu z uwagi na zatrucie gleb i powietrza b d ce konse-kwencj kilkudziesi cioletniego oddziaływania l skiej i krakowskiej aglomera-cji przemysłowej cechuje niestety znaczne osłabienie i obni enie ich biologicz-nej odporno ci. Przeprowadzona w 2001 roku ocena stanu zdrowotno ci drzewostanów wykazała, e drzewostany regionu maj najwy sze w skali kraju wska niki defoliacji oraz ponad 50% udziału drzew uszkodzonych [Plan zago-spodarowania… 2003].

Obok walorów przyrodniczych i krajobrazowych niezwykle cenn cech regionu jest ogromne bogactwo zasobów kulturowych wiadcz ce o jego nie-zwykle bogatej, wielowiekowej historii i tradycji. Dotyczy to zarówno sfery materialnej (zabytki architektury, budownictwa, sztuki, układy urbanistyczne..) jak i duchowej (tradycje, zwyczaje, wierzenia).

Dzi ki funduszom unijnym na odnowienie i piel gnacj walorów kultury materialnej przeznacza si coraz wi cej rodków i proces ten b dzie si prawdo-podobnie nasilał. Zdaniem autorów powinno si równie intensywnie pozyskiwa

rodki na wsparcie działa zmierzaj cych do zachowania i piel gnacji cech kul-turowych lokalnych społeczno ci, takich jak: zwyczaje, obrz dy, stroje, tradycje rzemie lnicze, sztuka ludowa itp. W tym zró nicowanym etnicznie regionie na wielu obszarach mo na bowiem zaobserwowa nadal ogromne przywi zanie do tradycyjnej kultury, dzi ki czemu zachowała ona autentyczny charakter. Cech t nale y piel gnowa , staraj c si zachowa nietypowe, cz sto niezwykle cenne, oblicze kulturowe wielu rejonów Małopolski.

O wyj tkowym bogactwie walorów i zasobów rodowiska przyrodniczego i kulturowego wiadczy fakt, i 58% powierzchni ogólnej regionu zostało obj -tych bogatym, zró nicowanym i rozbudowanym przestrzennie systemem obsza-rów chronionych (parki narodowe ze strefami ochronnymi, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, u ytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe i stanowiska dokumentacyjne (rys. 1, rys. 2) [Plan zagospodarowania… 2003]. Nale y liczy si z tym, e udział obszarów obj -tych ochron b dzie si systematycznie powi kszał w wyniku ci głego wł czania terenów o wybitnych walorach przyrodniczych w systemy lub sieci obszarów chronionych oparte na zało eniach i koncepcjach europejskich sieci ekologicz-nych.

Obecnie do europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 zakwalifiko-wanych zostało około 13% terenów województwa, natomiast w skład sieci ECO-NET-PL wchodzi ich ponad 50% (rys. 3). Liczby te wiadcz jednoznacznie o miejscu regionu w systemach sieci ekologicznych kraju i Europy.

(6)

B a rb a ra L ec h -T u ra j, A n d rz ej S zł a p a 4 0

Rysunek 1. Ochrona rodowiska naturalnego Figure 1. Natural environment protection

(7)

K ie ru n ki p rz em ia n w r o ln ic tw ie … 4 1

Rysunek 2. Dziedzictwo kulturowe Figure 2. Cultural heritage

(8)

B a rb a ra L ec h -T u ra j, A n d rz ej S zł a p a 4 2

Rysunek 3. Ochrona rodowiska przyrodniczego Figure 3. Natural environment protection

(9)

43

KIERUNKI ROZWOJU ROLNICTWA

Zastanawiaj c si nad mo liwo ciami rozwoju rolnictwa w regionie, nale y na wst pie scharakteryzowa warunki naturalne prowadzenia produkcji rolnej. Stanowi one bowiem obiektywne ograniczenia dla rozwoju sektora rolnego.

Ogólnie mo na stwierdzi , porównuj c je z przeci tnymi parametrami ich cech w skali kraju, e s one korzystne, cho niezwykle zró nicowane. Najlep-szymi warunkami charakteryzuje si północna cz województwa (powiaty: proszowicki, miechowski, wielicki, krakowski), gdzie zarówno gleby, jak i wa-runki klimatyczne (okres wegetacji przekracza 220 dni) i wodne nale do naj-lepszych w Polsce. Przeci tnymi, w skali regionu i kraju, warunkami glebowymi i słabymi warunkami wodnymi charakteryzuje si rodkowa, silnie zurbanizowa-na, strefa województwa. Najtrudniejsze warunki do produkcji rolnej wyst puj w południowej cz ci (tereny górskie i podgórskie), gdzie przewa aj gleby o najgorszej warto ci bonitacyjnej, złe warunki wodne oraz krótki okres wegetacji (spadaj cy w terenach górskich miejscami nawet poni ej 180 dni) [Plan zago-spodarowania… 2003]. Na całym analizowanym obszarze na u ytkach rolnych wyst puje silne zagro enie erozj wodn .

W przeciwie stwie do warunków naturalnych gospodarowania w rolnic-twie bardzo niekorzystnie, z ekonomicznego punktu widzenia, przedstawiaj si struktury agrarne obszarów wiejskich regionu. Wyniki przeprowadzonego w 2002 r. Powszechnego Spisu Rolnego wykazały, e w województwie jest 216 675 indywidualnych gospodarstw rolnych (o pow. powy ej 1 ha) o redniej pow. UR licz cej 3,2 ha, co jest warto ci prawie trzykrotnie ni sz od redniej krajowej oraz 156 800 nieruchomo ci rolnych (do 1 ha). Najwi kszym areałem UR dysponuj gospodarstwa powiatu miechowskiego ( rednio 5,4 ha UR) i pro-szowickiego (4,5 ha), a najni szym powiatu chrzanowskiego ( rednio 1,9 ha) i wielickiego (2,5 ha). Tylko 15% stanowi gospodarstwa o powierzchni UR przekraczaj cej 5 ha, za powy ej 20 ha naliczono jedynie około 500 [Plan za-gospodarowania… 2003]. Inn charakterystyczn i bardzo niekorzystn cech struktur agrarnych regionu jest skrajnie wadliwy rozłóg gospodarstw, zwłaszcza w południowej jego cz ci. Du a liczba działek w przeci tnym gospodarstwie rolnym o niewielkich powierzchniach i znacznym rozproszeniu tworzy niezwy-kle uci liw , z punktu widzenia warunków uprawy, szachownic gruntow . Prawie 30% gospodarstw ma 10 i wi cej działek, najcz ciej o niewielkich po-wierzchniach. Najgorzej sytuacja przedstawia si na obszarze ci gn cym si od Pienin przez Podhale, Oraw , a po Beskid ywiecki,. gdzie w strukturze obsza-rowej dominuj gospodarstwa posiadaj ce ponad 10 działek, a rednia po-wierzchnia działki kształtuje si w przedziale od 20 do 30 arów [Banat i in. 1993]. Je li do tego dodamy, e ze wzgl du na skomplikowane warunki przyrod-nicze działki dziel si jeszcze na u ytki, to sytuacja z punktu widzenia racjonal-no ci prowadzenia produkcji rolnej wygl da wr cz tragicznie. Nale y doda , e

(10)

44

dane katastralne nie uwzgl dniaj faktu, i ze wzgl du na złe warunki przyrodni-cze, problemy z dojazdem do pól, ograniczenia w zakresie uprawy za pomoc maszyn, zbyt du odległo od siedliska lub zbyt mał powierzchni u ytku rolnego w bardzo wielu wsiach ju od lat osiemdziesi tych znacz ce powierzch-nie u ytków rolnych (si gaj ce nawet 20–30 % w skali wsi) s odłogowane lub przekształciły si w nieu ytki. Problem odłogowania ze szczególnym nasileniem wyst puje na terenach górskich [Plan zagospodarowania… 2003].

Przy niewielkiej produkcji jak s w stanie wytworzy tak małe po-wierzchniowo gospodarstwa zawsze niezwykle trudno b dzie osi gn zadowa-laj c opłacalno i trwale uplasowa si na rynku. Wi kszo gospodarstw nie posiada charakteru towarowego, produkuj c głównie, a najcz ciej wył cznie na własne potrzeby. Tylko dla 15% gospodarstw (głównie wi kszych obszarowo) produkcja na rynek odgrywa dominuj c lub tylko znacz c rol w ród ródeł dochodów pieni nych rodziny. Obok gospodarstw wi kszych s i małe, które braki ziemi kompensuj kapitałem prowadz c produkcj specjalistyczn na du skal (uprawa warzyw pod osłonami, owoców jagodowych, sadownictwo, ho-dowla bydła lub trzody) [Kotala 1998; Moskal, Kotala 1998].

Wyj tkowo niekorzystnie przedstawia si potencjał produkcyjny przeci t-nego gospodarstwa rolt-nego w regionie, zwłaszcza je li porównamy go z prze-ci tnym gospodarstwem w innych pa stwach Unii (przed akcesj ), wykorzystu-j c powszechnie stosowan w Unii miar tzw. wielko ci ekonomicznewykorzystu-j (ESU), uwzgl dniaj cej warto nadwy ki bezpo redniej wytworzonej w gospodarstwie rolnym w ci gu roku (jedna jednostka ESU stanowi równowarto 1200 euro) (tab. 1).

Tabela 1. Gospodarstwa rolne według wielko ci ekonomicznej w Polsce

na tle Unii Europejskiej

Table 1. Agricultural holdings in Poland according to economic size against

the background of the European Union

Gospodarstwo rolne wg wielko ci ekonomicznej [%] Wyszczególnienie

do 8 ESU 8–40 ESU pow. 40 ESU

Woj. małopolskie 99,5 0,5 0,0

Polska 96,1 3,7 0,2

Unia Europejska 38,6 43,5 17,9

ródło: Polska wie – raport o stanie wsi, 2002. FDPA, Warszawa.

Region charakteryzuje si wysokim wska nikiem zatrudnienia w rolnictwie kształtuj cym si na poziomie 34%. Na 100 ha u ytków rolnych przypada tutaj 23,4 zatrudnionych w rolnictwie przy redniej krajowej kształtuj cej si w granicach 20 osób [Małopolski Regionalny… 2007]. Nale y zda sobie jednak spraw z pewnych ułomno ci stosowanych tu mierników. Przy analizach stosuje si wska niki znacznie odbiegaj ce metodologicznie od standardów unijnych.

(11)

45 Do pracuj cych w rolnictwie zalicza si bowiem osoby produkuj ce na własne potrzeby oraz pracuj cych na działkach rolnych o powierzchni od 0,1 do 1,0 ha. Nie bierze si ponadto pod uwag faktu, e wi kszo drobnych gospodarstw wiejskich ewidencjonowanych w polskiej statystyce jako gospodarstwa rolne nie jest nimi w sensie ekonomicznymi. Podawana warto wska nika w analizowanych opracowaniach planistycznych była zreszt niezwykle zró ni-cowana i kształtowała si w granicach od 23,4 do 54 osób na 100 ha u ytków rolnych.

Obecnie znaczenie gospodarcze rolnictwa w województwie małopolskim, mierzone udziałem w tworzeniu dochodu narodowego ulega, podobnie jak i w innych regionach Polski i Europy, stałemu ograniczaniu. W zakresie oddzia-ływania na struktury przestrzenne, cechy rodowiska przyrodniczego oraz krajo-braz zachowuje jednak nadal pozycj dominuj c . Dlatego te przy kształtowa-niu polityki rolnej nie mo na obecnie kierowa si tylko zasad maksymalizacji efektywno ci produkcji rolnej. Na niektórych obszarach, szczególnie w analizowanym regionie, cel ten w przyszło ci mo e mie znaczenie drugo-rz dne, a nawet marginalne.

Charakterystyka struktur agrarnych i potencjału ekonomicznego gospo-darstw rolnych województwa nakazuje pogodzi si z faktem, e zarówno w najbli szej, jak i nieco bardziej odległej przyszło ci produkcja rolna wi

kszo-ci gospodarstw rolnych regionu b dzie stanowiła dodatkowe ródło utrzymania obok pracy poza rolnictwem, rent , emerytur i b dzie ukierunkowana głównie na samozaopatrzenie. Zdaniem autorów jedynie w północnej cz ci regionu ist-nieje szansa na powoln przebudow struktur agrarnych w kierunku powi ksza-nie areału gospodarstw i zwi kszaniu udziału rednich i du ych rodzinnych go-spodarstw towarowych. Za całkowicie nierealne uwa aj oni natomiast nadzieje na rozwój w wi kszej skali towarowego rolnictwa farmerskiego [Tomczak 2005]. Realizacji tej koncepcji musiałaby towarzyszy masowa emigracja zarob-kowa miejscowej ludno ci. Nie nale y bowiem oczekiwa masowego odpływu ludno ci rolniczej do zawodów pozarolniczych w wyniku rozwoju wielofunkcyj-no ci terenów wiejskich województwa (koncepcja niezwykle popularna ostatnio w strategiach rozwoju i planach zagospodarowania przestrzennego). Ten etap przekształce struktur zawodowych obszarów wiejskich mamy ju bowiem poza sob . Swoje apogeum osi gn ł on około 2000 roku [Ba ski 2004; Ba ski 2005; Falkowski, Szameta, 2005]. Autorzy nie podwa aj potrzeby dalszego rozwoju wielofunkcyjno ci terenów wiejskich regionu. Uwa aj jedynie, ze mo liwo ci tej koncepcji aktywizacji terenów wiejskich, zwłaszcza w zakresie dynamiczne-go przyrostu pozarolniczych miejsc pracy, uległy ju znacznemu wyczerpaniu. Dalszy ich przyrost zale y obecnie od dopływu nowych kapitałów (wzrostu dochodów ludno ci) [Ba ski 2004; Ba ski 2005; Falkowski, Szameta 2005; Kołodziejczyk, 1999].

Zastanawiaj c si nad sposobami poprawy sytuacji ekonomicznej ludno ci wiejskiej, bez konieczno ci poszukiwania pracy poza granicami kraju, nale y

(12)

46

bra pod uwag przede wszystkim uwarunkowania i mo liwo ci wynikaj ce z członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Wspólna Polityki Rolna finansowana głównie z bud etu Unii kładzie obecnie coraz silniejszy nacisk na wzmocnienie pro rodowiskowej roli rolnictwa i le nictwa. Europejskie rolnictwo przyszło ci zarysowane we wnioskach przyj tych na Radzie Europejskiej w Goeteborgu (czerwiec 2001 r.) to nie tylko rolnictwo efektywne, ale równie rolnictwo wie-lofunkcyjne, ukierunkowane na bezpiecze stwo i jako produkowanej ywno-ci, zró nicowanie produktów, dobrostan zwierz t, ochron przyrody i krajobra-zu (w tym działania zwi zane z realizacj programu NATURA 2000), ochron zasobów kulturowych, a tak e ochron zasobów (Ramowa Dyrektywa Wodna) i kształtowanie stosunków wodnych. Konieczne i coraz bardziej opłacalne stanie si wi c rozwijanie innych form działalno ci rolniczej poza jej podstawow funkcj , produkcj ywno ci, lub przynajmniej dostosowanie jej do wymaga zwi zanych z ochron walorów przyrodniczych i kulturowych obszaru. I ten stan rzeczy nale y zdaniem autorów wykorzysta .

Ogromn szans na dalszy, rzeczywisty, a nie jedynie deklaratywny, zrów-nowa ony rozwój obszarów wiejskich regionu dostrzegaj oni w rozwoju rolnic-twa wielofunkcyjnego ł cz cego na wielu jego obszarach działalno produk-cyjn gospodarstw rolnych z działalno ci ochronn i konserwatorsk . Województwo małopolskie jest regionem, który z cał pewno ci mógłby i po-winien czerpa najwi ksze, w skali Unii Europejskiej, korzy ci z jej obecnej polityki wzgl dem rolnictwa i obszarów wiejskich (w nakre lonym w Lizbonie i Goeteborgu kierunku). Sprzyjaj temu, w poł czeniu z wyj tkowymi w skali europejskiej, walorami rodowiska przyrodniczego i kulturowego, du e zasoby ziemi niezatrutej nawozami i rodkami ochrony ro lin, ogromne potrzeby w zakresie przebudowy struktur u ytkowych zwi zane z konieczno ci uregulo-wania stosunków wodnych i ochron zasobów flory i fauny i wreszcie przewaga obszarów prawnie chronionych. Wa ne jest równie to, e region posiada kilka-set tysi cy rolników mog cych w sposób odpowiedzialny wprowadza po dany na danym obszarze model rolnictwa wielofunkcyjnego, przestrzegaj c zasady dobrej praktyki rolniczej i uczestnicz c w realizacji ró norodnych, potrzebnych na danym terenie do osi gni cia wyznaczonych celów działa

rolno-rodowiskowych.

DYSKUSJA

Do połowy ubiegłego wieku działalno gospodarcza regionu opierała si na rolnictwie. Stanowiło ono główne (a najcz ciej jedyne) ródło utrzymania zamieszkuj cej obszary wiejskie ludno ci. Stały wzrost zaludnienia, szczególnie w ostatnich trzech stuleciach, powodował e rolnicze zagospodarowanie ka dego nadaj cego si do tego celu skrawka gruntu stawało si cz sto yciow koniecz-no ci . Proces ten, przebiegaj cy w regionie w XIX i pierwszej połowie XX wieku w sposób niezwykle intensywny, doprowadził do zbyt du ego

(13)

ogranicze-Kierunki przemian w rolnictwie …

47 nia udziału lasów i naturalnych u ytków zielonych w jego strukturach u ytko-wych. W rejonach posiadaj cych najkorzystniejsze warunki przyrodnicze do prowadzenia produkcji rolnej (północno-wschodnia cz województwa) udział lasów i naturalnych u ytków zielonych spadł do kilku procent, natomiast na te-renach górskich i podgórskich do poziomu, który w sposób bardzo dotkliwy na-ruszył równowag zarówno w stosunkach wodnych i glebowych tych obszarów jak i w mechanizmach funkcjonowania biocenoz naturalnych. W wyniku obni a-nia si zdolno ci retencyjnych terenów wzrastało coraz bardziej zagro enie po-wodziami i procesami erozji gleb, a z powodu kurczenia si naturalnych siedlisk i przerywania szlaków migracyjnych nast powało ubo enie flory i fauny. W drugiej połowie ubiegłego wieku dodatkowym czynnikiem, który niezwykle negatywnie odbił si na stanie rodowiska przyrodniczego stała si , obok zatru-cia spowodowanego ubocznymi skutkami rozwoju przemysłu, nadmierna, nie-kontrolowana chemizacja produkcji rolnej.

W przeszło ci autorzy wielokrotnie zwracali uwag na, spowodowan nadmiern rolnicz eksploatacj obszarów wiejskich, wadliwo istniej cych struktur przestrzennych regionu przedstawiaj c istniej ce z tego powodu

zagro-enia, uzasadniaj c piln konieczno kompleksowej ich przebudowy, przed-stawiaj c niezb dne procedury, metody i zabiegi gwarantuj ce, ich zdaniem, skuteczno uzyskania zało onych celów [Banat i in. 1993; Banat, Szłapa 1993; Lech-Turaj, Szłapa 1993; Lech-Turaj, Szłapa 1999; Lech-Turaj, Szłapa 2000].

Akcesja Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku w poł czeniu z reform Wspólnej Polityki Rolnej (Agenda 2000) i now wizj europejskiego rolnictwa przyszło ci zarysowan w Strategii Lizbo skiej i wnioskach przyj tych na Ra-dzie Europejskiej w Goeteborgu (czerwiec 2001 r.) stworzyła mo liwo reali-zacji działa umo liwiaj cych dalszy rozwój obszarów wiejskich województwa, kompleksow przebudow ich struktur przestrzennych oraz ochron lub przy-wrócenie po danych ich walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazo-wych. Działania te zmierzaj ce do poprawy stosunków wodnych, odtworzenia równowagi biologicznej w rodowisku przyrodniczym, ochron i kształtowanie zasobów kulturowych i krajobrazowych, a wi c gwarantuj ce rzeczywist , a nie jedynie deklaratywn realizacj obowi zuj cej obecnie w Unii Europejskiej strategii zrównowa onego rozwoju, na obszarach wiejskich b dzie mo na pro-wadzi jedynie przy współpracy rolników. Bez ich akceptacji i współdziałania b dzie to niemo liwe.

Autorzy s przekonani, e rolnicy małopolscy i pozostali mieszka cy ob-szarów wiejskich ch tnie wł cz si w realizacj ró norodnych działa rolno-rodowiskowych realizuj cych wymienione wcze niej cele, a konflikty zwi zane z konieczno ci respektowania ogranicze w sposobach gospodarowania na ob-szarach chronionych b d wyst powały sporadycznie, dzi ki odpowiednim re-kompensatom i innym satysfakcjonuj cym mieszka ców wsi rozwi zaniom.

(14)

48

Rozwi zanie niektórych problemów, zwłaszcza dotycz cych regulacji sto-sunków wodnych, ochrony przeciwerozyjnej u ytków rolnych, kształtowania sieci terenów prawnie chronionych itp. powinno by poprzedzone wykonaniem opracowa studialnych o charakterze przestrzennym (zlewnia, kompleks le ny, obszar problemowy itp.) okre laj cych optymalne rozwi zania i warunki prowa-dzenia w przyszło ci działalno ci gospodarczo-przestrzennej. Usankcjonowane prawnie powinny znale si w regionalnych i gminnych planach zagospodaro-wania przestrzennego, a zwłaszcza w studiach uwarunkowa i kierunków zago-spodarowania przestrzennego regionów i gmin. Powinny stanowi podstaw prawn i merytoryczn do okre lenia rodzaju inwestycji, zabiegów urz dzenio-wych i działa rolno- rodowiskodzenio-wych oraz zasad ich realizacji przy opracowy-waniu projektów.

PODSUMOWANIE

Rolnictwo rozwijaj ce si przez wieki kosztem zasobów przyrody i rów-nowagi w rodowisku przyrodniczym powinno, a nawet musi, sta si w przyszło ci t sfer działalno ci gospodarczej, która obok celów produkcyjnych b -dzie pełniła dodatkowe funkcje (konserwatorsk , ochronn , naprawcz ) wzgl dem rodowiska przyrodniczego i krajobrazu. Szczególnie predysponowa-ne do tej roli s gospodarstwa rolpredysponowa-ne województwa małopolskiego. Jednym z podstawowych warunków zainteresowania rolników małopolskich poszerze-niem zakresu swoich działa (obowi zków) zwi zanych z prowadzeposzerze-niem gospo-darstwa rolnego jest zastosowanie odpowiednich rozwi za organizacyjnych i zagwarantowanie takich rodków finansowych, dzi ki którym ochrona zasobów przyrody, walorów krajobrazu i kultury b dzie w przyszło ci si opłaca , staj c si dodatkowym, stabilnym ródłem ich dochodów.

Autorzy uwa aj , e ze wzgl du na szczególne walory przyrodnicze, lecz-nicze, wypoczynkowe i kulturowe terenów górskich i wy ynnych Małopolski, ich znaczenia dla gospodarki i bezpiecze stwa przeciwpowodziowego kraju oraz ogromnych potrzeb w zakresie przebudowy struktur przestrzennych, trzy woje-wództwa (małopolskie, podkarpackie i l skie) powinny zosta obj te specjal-nym, odr bnym programem operacyjnym zabezpieczaj cym rodki finansowe na racjonaln , kompleksow przebudow struktur u ytkowych terenów wiejskich. Le y to w interesie nie tylko społeczno ci regionu ale równie całego kraju a obecnie Unii Europejskiej.

(15)

49 Banat J., Lech-Turaj B., Szłapa A. Warunki prowadzenia działalno ci urz dzenioworolnej na

obszarach wiejskich Karpat. X Ogólnopolskie Seminarium Geograficzno -Rolnicze nt. "Rolnictwo na obszarach wielofunkcyjnych". Kielce 1993, s. 17–19.

Banat J., Szłapa A. Potrzeby w zakresie wykonywania zabiegów urz dzenioworolnych na obszarach

woj. nowos deckiego. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, Sesja Naukowa, 39, Kraków 1993.

Ba ski J. Mo liwo ci rozwoju alternatywnych ródeł dochodu na obszarach wiejskich [w:] E. Pałka (red.) Pozarolnicza działalno gospodarcza na obszarach wiejskich. Studia Obszarów Wiejskich, 5, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa 2004, s. 9–13.

Ba ski J. Sukces gospodarczy na obszarach wiejskich [w:] J. Ba ski i U. Kaczmarek (red.)

Obszary sukcesu na poskiej wsi. Studia Obszarów Wiejskich, tom VIII, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa 2005, s. 9–26.

Falkowski J., Szameta P. Sukcesy i niepowodzenia w rozwoju obszarów wiejskich w latach

1989–2004 na wybranych przykładach północnej Polski [w:] J. Ba ski i U. Kaczmarek (red.) Obszary sukcesu na poskiej wsi. Studia Obszarów Wiejskich, tom VIII, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa 2005, s. 21–40.

Kołodziejczyk D. Pozarolnicza działalno gospodarcza w rodowisku lokalnym i regionalnym. Wie i rolnictwo, 2, 1999, s. 109–117.

Kotala A. Problemy i perspektywy przebudowy wsi i rolnictwa w Małopolsce. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, ser. Rozprawy, 1998, 241.

Lech-Turaj B., Szłapa A. Organizacja systemu planów przestrzennych w nowych warunkach

ustrojowych. Gospodarka Narodowa, 2. Warszawa 1993, s. 27–30.

Lech-Turaj B., Szłapa A. Integracja z Uni Europejsk szans modernizacji polskiego rolnictwa

i wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Zesz. Nauk. AR w Krakowie nr 353, ser. Sesja Naukowa z. 68, Bielsko-Biała 1999, s. 257–266.

Lech-Turaj B., Szłapa A. Unia Europejska a mo liwo ci modernizacji rolnictwa w Polsce. Zakład Doradz. Roln. AR w Krakowie, 320, Kraków 2000, s. 79–80.

Małopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007–2013, 2007. Projekt.

Moskal S., Kotala A. Skala produkcji oraz produktywno ziemi i pracy w rozdrobnionym

rolnic-twie Małopolski. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, ser. Sesja Naukowa, 1998, 52.

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego. Urz d Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Departament rodowiska i Rozwoju Wsi, Kraków 2003.

Polska wie – raport o stanie wsi. FDPA, Warszawa 2000.

Tomczak F. Gospodarka rodzinna w rolnictwie: uwarunkowania i mechanizmy rozwoju. IRWiR-PAN, Warszawa 2005, s. 466.

Dr in . Barbara Lech-Turaj Katedra Geodezyjnego Urz dzania Terenów Wiejskich

Akademia Rolnicza w Krakowie ul. Balicka 253 A, 30-198 Kraków Mgr in . Andrzej Szłapa Katedra Geodezyjnego Urz dzania Terenów Wiejskich

Akademia Rolnicza w Krakowie, ul. Balicka 253 A, 30-198 Kraków Recenzent: Prof. dr hab. Zdzisław Wójcicki