A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ___________________ FOLIA ARCHAEOLOCICA 12. 1991__________________
M i r o s ł a w S z u k a ł a
C M E N T A R Z Y S K O C I A Ł O P A L N E L U D N O Ś C I K U L T U R Y Ł U Ż Y C K I E J W STAREJ, STAN. 2, GM. A L E K S A N D R Ó W , WOJ. P I O T R K O W S K I E
C m e n t a r z y s k o c i a ł o p a l n e ludno ś c i k u l t u r y łużyckiej w Starej (stan. 2) z o s t a ł o o d k r y t e dz i ę k i z g ł o s z e n i u w 1977 r. W tym s a -m y -m rok u r o z p o c z ę t o n a c -m e n t a r z y s k u b a d a n i a w y k o p a l i s k o w e z r a -m i e n i a M u z e u -m O k r ę g o w e g o w P i o t r k o w i e T r y b u n a l s k i -m , pod k i e r u n k i e -m M a r c i n a Gąsiora. B a d a n i a k o n t y n u o w a n o w r o k u 1978 pod k i e r u n k i e m M. G ą s i o r a i au t o r a artykułu. W 1977 r. o d s ł o n i ę t o p o w i e r z c h n i ę 2 2 160 m , o d k r y w a j ą c 5 grobów, a w 1978 r. - 290 ш , o d k r y w a j ą c d a l s z y c h 25 grobów. O d k r y c i a 2 o s t a t n i c h g r o b ó w d o k o n a ł w ł a ś c i -ciel t e r e n u j e s i e n i ą 1978 r. G r o b y te nie p o s i a d a j ą d o k ł a d n e j l o -kalizacji. Z d o ś ć d u ż ą d o z ą p r a w d o p o d o b i e ń s t w a m o ż e m y przyjąć, że s t a n o w i s k o zo s t a ł o p r z e b a d a n e mniej w i ę c e j w połowie. T e r e n nie p r z e b a d a n y jest n i e d o s t ę p n y z p o w o d u z a b u d o w y i t r w a ł y c h n a s a d z e ń c z ę ś c i o w o zaś był z n i s z c z o n y już w m o m e n c i e p r o w a d z e n i a badań. C m e n t a r z y s k o p o ł o ż o n e jes t n a te r e n i e d z i a ł e k W. D z i e m b o r a i J. Krężla, tuż za z a b u d o w a n i a m i g o s p o d a r c z y m i . T e r e n ten jes t t r w a -le n a r a ż o n y n a n i s z c z ą c e pra c e rolnicze.
Z tej samej m i e j s c o w o ś c i znane jest n a c z y n i e k u l t u r y ł u ż y c -kiej, z n a j d u j ą c e się w M u z e u m N a r o d o w y m w K i e l c a c h 1 , d a t o w a n e V o E B - Н а С . P o p i e l n i c a ta być m o ż e p o c h o d z i ze stan. 2. P o n a d t o znane j est j eszcze jedno c m e n t a r z y s k o k u l t u r y łużyckiej - Stara, stan. 1, o n i e o k r e ś l o n e j c h r o n ologii, p o ł o ż o n e o k o ł o 200 m na z achód od stan. 2. M o ż l i w y jest z w i ą z e k m i ę d z y obu cmenta r z y s k a m i ,
' j . M i ś k i e w i c z , Materiały kultury łużyckiej z międzyrzecza Pi-licy i środkowej Wisły, "Materiały Starożytne", 1962, t. VIII, s. 341.
j a k k o l w i e k b a d a n i a p o w i e r z c h n i o w e d o t y c h c z a s tego nie p o t w i e r -dz i ł y .
M a t e r i a ł y z p r e z e n t o w a n e g o c m e n t a r z y s k a z n a j d u j ą się w M u z e u m O k r ę g o w y m w P i o t r k o w i e T r y b u n a l s k i m (nr inw. 197, 198, 203).
Rys. 1. a - położenie stanowisk w Starej, woj. Piotrków Trybunalski, b -orien-tacyjna mapa położenia miejscowości Stara
W o p r a c o w a n i u u ż y w a m o k r e ś l e n i a "ob iekt", p o d k t ó r y m r o z u m i e m tutaj k a ż d e z n a l e z i s k o s t a n o w i ą c e z w a r t y zespół, np. p o p i e l n i c a , ale też i p o r z u c o n e n a c z y n i e i r ozb ity, r o z r z u c o n y grób. Taki spo-sób o p i s u w y n i k a z p o t r z e b y u j e d n o l i c e n i a n u m e r a c j i z n alezisk, o z n a c z a n y c h w c z a s i e b a d a ń c y f r a m i i literami, z a l e ż n i e od s t o p -n i a z-niszc z e -n i a .
OBRZĄDEK POGRZEBOWY
Ł ą c z n i e o d k r y t o na c m e n t a r z y s k u 32 g r oby, w s z y s t k i e p o p i e l -nico w e . P r z e p r o w a d z e n i e d o k ł a d n e j a n a l i z y u t r u d n i a fakt, że j e d y -n i e 10 g r o b ó w b y ł o z a c h o w a n y c h w s t o p n i u d o b r y m lub z m i n i m a l n y -mi u s z k o d z e n i a m i , n a t o m i a s t aż 8 b y ł o z n i s z c z o n y c h , tj. f r a g m e n t y n a c z y ń i k o ś c i b y ł y r o z r z u c o n e i p r z e m i e s z a n e , bądź też n a c z y n i a z o s t a ł y w y d o b y t e p rz e z z n a l a z c ó w p r z y p a d k o w y c h , k t ó r z y n i e p o t r a -fili d o k ł a d n i e o p i s a ć m i e j s c a z n a l e z i e n i a . P o z o s t a ł e g r o b y b y ł y w m n i e j s z y m l u b w i ę k s z y m s t o p n i u u s z k o d z o n e , p r a w d o p o d o b n i e g ł ó w n i e w c z a s i e orki. P o p i e l n i c e w k ł a d a n o do czys t e j jamy, n i e c z y t e l n e j w c z a s i e e k s p l o r a c j i . Ś l a d ó w r o z s y p a n i a ko ś c i i p o p i o ł u m o ż e m y d o p a t r y w a ć się j e d y n i e w o b i e k t a c h nr 2 i 8. N i e s t e t y , o b y d w a o b i e k t y b y ł y u s z k o d z o n e i c i e m n e ś l a d y w o k ó ł p o p i e l n i c m o g ą bjfć> s k u t k i e m p ó ź -n i e j s z e g o -n a r u s z e -n i a grobów. N i e s t w i e r d z o n o ś l a d ó w o b s t a w k a -m i e n n y c h czy tzw. bruku. K a m i e n i e z n a l e z i o n e w ś r ó d s z c z ą t k ó w p o -p i e l n i c y o b i e k t u 2 i w p o b l i ż u p o p i e l n i c y o b i e k t u 8 są z n a l e z i s - k ami odo s o b n io n y m i . G r o b y z n a j d o w a ł y się n a g ł ę b o k o ś c i od 21 do 98 cm o d ob ecnej p o w i e r z c h n i , p r z y c z y m n a j w i ę c e j ( d z i e w i ę t n a ś c i e ) n a p o z i o m i e 30- -50 cm. N a j g ł ę b i e j p o ł o ż o n y g r ó b (nr 16) b ył z n i s z c z o n y i z p e w -n o ś c i ą p i e r w o t -n i e z a l e g a ł płycej. O p r ó c z o b i e k t u 21 w s z y s t k i e g r o b y z a w i e r a ł y p o j e d y n c z e p o -p i e l n i c e . W s -p o m n i a n y w y ż e j s k ł a d a ł się z d w u n i e w i e l k i c h n a c z y ń s t o j ą c y c h o b o k siebie, n a j e d n a k o w y m p o z i o m i e . S p a l o n e k o ś c i z n a j -d o w a ł y się w o b u n a c z y n i a c h , z r e s z t ą w o b u w m i n i m a l n e j ilości. U s z k o d z e n i e g ó r n y c h c z ę ś c i n a c z y ń n i e p o z w a l a j e d n o z n a c z n i e u s t a -lić, czy b y ł y to dw ie p o p i e l n i c e , c z y j e d n o z n i c h (mniejsze?) p e ł n i ł o f u n k c j ę p r z y s t a w k i . O b i e k t 26, z a w i e r a j ą c y s z c z ą t k i co
na j mniej d w u naczyri, był zniszczony, m a t e r i a ł y p r z e m i e s z a n e t r u d -no w i ę c st w i e r d z i ć , c z y g r ó b z a w i e r a ł w i ę c e j naczyri, czy c e r a m i k a p o c h o d z i z r ó ż n y c h o b i e k t ó w . 126 • 2 8 30 с o 32 33
I.
• i O 2 С 3 T l *! 10 mRys. 2. Stara, stan. 2, woj. Piotrków Trybunalski. Plan odsłoniętej części cmentarzyska: 1 - groby zachowane, 2 - groby zniszczone, -znaleziska luźne, 3 - groby o niepewnej lokalizacji. Uwaga - numery odpowiadają numerom
obiek-tów G r ó b 10 - c z e r p a k - nie w y k a z u j e z w i ą z k u z ż a d n y m z s ą s i e d -n i c h grobów. P r a w d o p o d o b -n i e r ó w -n i e ż o d ł u p e k k r z e m i e n n y z n a l e z i o -ny w p o b l i ż u z n i s z c z o n e g o g r o b u (nr 29) n i e w i ą ż e się z p o c h ó w -kiem. D r o b n e d a r y g r o b o w e w y s t ą p i ł y p o j e d y n c z o w d z i e w i ę c i u g r o -bach, w ś r ó d s p a l o n y c h kości. N i e w y k a z u j ą w y r a ź n y c h śladów p r z e -palenia. S ą to t y p o w e o z d o b y b r ązow e. G r o b y z d a r a m i n i e w y s t ę -p u j ą w s k u -p isku, c hoć z n a l e z i o n e z o s t a ł y raczej w c e n t r u m o d -sł o n i ę t e j c z ę ś c i c m e n t a r z y s k a . P r ó c z p r z e d m i o t ó w z b r ą z u w s i e d -m i u g r o b a c h w ś r ó d s p a l o n y c h k o ś c i z n a l e z i o n o drob n e , m a ł o c h a
-r a k t e -r y s t y c z n e f -r a g m e n t y n i e w i e l k i c h (?) n a c z y ń g l i n i a n y c h . P o -n a d t o w d w u g r o b a c h z n a l e z i o n o w ś r ó d s p a l o n y c h koś c i w ę g l e d r z e -wne. J a k o p o p i e l n i c e uży t e z o s t a ł y n a c z y n i a r ó ż n y c h f orm i r o z -m iar ó w . Z w y k l e w p o p i e l n i c a c h w i ę k s z y c h z n a j d o w a ł a się w i ę k s z a ilość s p a l o n y c h kości. W a g a z e s p o ł u k o ś c i z j e d n e g o n a c z y n i a w a -h a ł a się od 0,01 do 1,95 kg. Kości b y ł y w w i ę k s z o ś c i p r z y p a d k ó w d r o b n e i średnie, j e d y n i e w t r z e c h g r o b a c h z n a l e z i o n o s t o s u n k o w o d uże frag m e n t y , p r z y c z y m w y s t ą p i ł y o n e w g r o b a c h z a w i e r a j ą c y c h d u ż e i l o ś c i s z c z ą t k ó w ludzkich.
Rodzaj p o c h ó w k ó w j e s t t y p o w y d l a k u l t u r y ł u ż y ckiej i n i e od-o b i e g a od i n n y c h c m e n t a r z y s k z n a n y c h z P o l s k i ś r o d k o w e j . CERAMIKA N a j l i c z n i e j s z ą g r u p ę z n a l e z i s k - 35 e g z e m p l a r z y z a c h o w a n y c h w r ó ż n y m s t o p n i u oraz 7 z e s p o ł ó w d r o b n y c h f r a g m e n t ó w z n a l e z i o n y c h w ś r ó d s p a l o n y c h k o ś c i - s t a n o w i ą n a c z y n i a g l i n iane. W i ę k s z o ś ć z nich jest z r e k o n s t r u o w a n a , k i l k a z a c h o w a n y c h w całości.
O p i e r a j ą c się n a k l a s y f i k a c j i R. M i k ł a s z e w s k i e j - B a l c e r i J. 3
M i ś k i e w i c z a m o ż e m y p o d z i e l i ć je na n a s t ę p u j ą c e rodzaje:
A - n a c z y n i a d w u s t c ż k o w a t e w s z y s t k i e t y p u 2, grob y: 4, 12, 22, 2 b .
Б - wazy, typ 1, groby: 1, 2, 5, 8, 9, 11, 13, 15, 20, 23-25, 27, 29-31; typ 2, groby: 3, 6, 7; n a c z y n i a p o ś r e d n i e m i ę d z y d w u s t o ż k o w a t y m i a waza m i , groby: 17, 32, w a z a (?) n i e o k r e ś l o n e -go typu, g r ó b 33.
С - amforki, typ 2, groby: 18, 19, 21. H - czerp ak, typ 8, g r ó b 10.
H. W i к 1 a k, Początki kultury łużyckiej w Polsce środkowej, Łódź 1963, s. 55, 57; t e n ż e , Póiniejsze stadia rozwojowe środkowopolskiej grupy kultury łużyckiej, "Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etno-graficznego w Łodzi" 1972, Ser. archeologiczna, nr 19, s. 20, 21; J. M i ś- k i e w i с z, Kultura łużycka w międzyrzeczu Pilicy i środkowej Wisły, "Materiały Starożytne", 1968, t. XI, s. 180.
3
R. M i k ł a s z e w s k a-B a l c e r , J . M i ś k i e w i c^z, Cmen-tarzysko kultury łużyckiej z miejscowości Podule, pow. Łask, st. 1, "Wiado-mości Archeologiczne1', 1968, t. XXXIII, z. 1, s. 3-114,
Inne - r o dzaj w a z y s t o s u n k o w o m a ł y c h r o z m i a r ó w , g r ó b 21. N i e o k r e ś l o n e , z a c h o w a n e w e f r a g m e n t a c h (fra g m e n t y d w u naczyri) g r o b y : 14, 16, 26. N a c z y n i a są z u p e ł n i e t y p o w e i n a w i ą z u j ą w y r a ź n i e do znale-4 5 zisk z M y ś l i b o r z a i Podul (są to d w a n a j b l i ż s z e o p i s a n e c m e n -t a r z y s k a o c h r o n o l o g i i z b l i żonej d o Starej), Z w i ę k s z y m p o w o d z e -n i e m d a j ą się p r z y p o r z ą d k o w a ć do t y p o l o g i i s t o s o w a n e j p rz e z R, M i k ł a s z e w s k ą - B a l c e r i J. M i ś k i e w i c z a d l a c m e n t a r z y s k a w P o d u l a c h niż do t y p o l o g i i p r o p o n o w a n e j przez J. M i ś k i e w i c z a w jego o p r a -c o w a n i u d o t y c z ą c y m k u l t u r y łużyckiej w m i ę d z y r z e c z u W i s ł y i P i -l icy . J e d y n i e n a c z y n i e z g r o b u 21 n i e z b y t d o b r z e m i e ś c i się w stos o w a n e j t y p ologii, w y r a ź n i e j e d n a k n a w i ą z u j e d o n a c z y n i a "b" z g r o b u 13 w P o d u l a c h 7 , k t ó r e a u t o r z y o p r a c o w a n i a o k r e ś l a j ą j ako " m i n i a t u r ę n a c z y n i a t yp u B - l " . N a c z y n i a z g r o b ó w 17 i 32, c h a r a k -t e r y z u j ą c e się p ł y n n y m p r z e j ś c i e m s z yjki w b r z u s i e c , w y k a z u j ą c e -chy z a r ó w n o naczyri d w u s t o ż k o w a t y c h , jak i waz. N i e s t a n o w i ą o n e je d n a k n o w e g o typu, są j e d y n i e d o w o d e m na to, że n a c z y n i a w y k o -n y w a -n e j e d -n o s t k o w o z t r u d n o ś c i ą p o d d a j ą się k l a s y f i k o w a n i u o p a r -t em u na c e c h a c h form alnych. K y r ó ż n i a się n a t o m i a s t w a z a z g r o b u 6, o b d a r z o n a 5 u s z k a m i i s k o ś n i e ż ł o b k ow ana. D o k ł a d n e j a n a l o g i i w z a s a d z i e n i e u d a ł o się ustalić, n a t o m i a s t w i e l k o ś ć , p r o p o r c j e o- raz o b e c n o ś ć u s z e k z b l i ż a j ą n a c z y n i e do z n a n y c h z g r u p y a ó r n o -O ś l ą s k o - m a ł o p o l s k i e j , np. M y d l n i k i , g r ó b 34 . Z d o b i e n i e w y s t ę p u j e n a o ś m i u n a c z y n i a c h . Są to skośne, raczej p ł y t k i e żłob ki różnej sz e r o k o ś c i , u m i e s z c z o n e na n a j w i ę k s z e j w y- d ę t o ś c i b r z u ś c a naczynia. N i e o b e c n o ś ć z d o b i e ń g ł ę b o k o r y t y c h p o
-в. В a 1 c e r, Materiały kultury trzoinieckiej i łużyckiej z amen-, tarzyaka u Myśliborzu, poi). Opoczno, z badań 19S8 r., "Wiadomości
Archeolo-giczne", 1964, t. XXX, s. 45-58; K. S a l e w i c z , Cmentarzysko ciało-palne ludności kultury łużyckiej w Myśliborzu, pcw. Opoczno, woj. kieleckie "Wiadomości Archeologiczne", 1938, t. XV, s. 126-146. M i k ł a s z e w s k a-B a l c e r , M i ś k i e w i c z , Cmentarzy-sko. .. 6 M i ś k i e w i c z , Kultura łużycka..., s. 132-151. M i k ł a s z e w s k a-B a l c e r , M i ś k i e w i c z , Cmentarzy-sko..., s. 18, tabl. 11-12. 8
Z. D u r c z e w s k i , Grupa gómośląako^małopolska kultury łużyckiej w Polsce, Kraków 1939-1948, t. XI, s. 117, tabl. XXVI-1.
z w a l a o k r e ś l i ć g ó r n ą g r a n i c ą c h r o n o l o g i i c m e n t a r z y s k a na V o k r e s 9 e p o k i b r ą z u . METALE O d k r y t o 9 p r z e d m i o t ó w z b r ą z u - r ó ż n e g o r o d z a j u k ó ł e k i s p iral z d r u t u lub t a ś m y b r ą z o w e j . J a k k o l w i e k są to w y r o b y c z ę s t o s p o t y -kane, nie s t a n o w i ą o n e d o b r e g o w y z n a c z n i k a c h r o n o l o g i c z n e g o . N i e -m ni e j j e d n a k s t o s u n k o w o d u ż a ich l i c z b a - 9 na 32 g r o b y p o z w a -la p r z y p u s z c z a ć , że c m e n t a r z y s k o p o c h o d z i n a j w c z e ś n i e j ze schy ł k u IV o k r e s u epo k i brązu' J e d y n y m w y r ó ż n i a j ą c y m się p r z e d m i o t e m jest z n a l e z i s k o z o b i e k t u 1 2 , o n i e j a s n y m p r z e z n a c z e n i u i b r a k u an a l o g i i w ś r ó d n a j b l i ż s z y c h c m e n t a r z y s k . Być m o ż e j est to e l e m e n t u b i o r u lub f r a g m e n t strzały. KRZEMIEŃ I n n e g o r o d z a j u z n a l e z i s k i e m j est o d ł u p e k k r z e m i e n n y z n a l e z i o -ny w ś r ó d s z c z ą t k ó w g r o b u 29. j e s t to c i e n k i o d ł u p e k z k r z e m i e n i a n a r z u t o w e g o o w y r a ź n y c h ś l a d a c h o b r ó b k i typ u ł u s z c z n i o w e g o . Z p o -w o d u z n i s z c z e n i a o b i e k t u t r u d n o jest o k r e ś l i ć , c z y z n a l e z i s k o to p o z o s t a j e w z w i ą z k u z c m e n t a r z y s k i e m . PODSUMOWANIE D o k ł a d n e o k r e ś l e n i e c h r o n o l o g i i c m e n t a r z y s k a j e s t n i e m o ż l i w e z p o w o d u b r a k u c h a r a k t e r y s t y c z n y c h w y r o b ó w . A n a l i z a form i z d o -b i e n i a c e r a m i k i o raz w y s t ą p i e n i e g r o b ó w z w y r o b a m i m e t a l o w y m i w d o ś ć p o k a ź n y m s t o s u n k u (co c z w a r t y g r ó b w y p o s a ż o n y w p r z e d m i o t m e -t a l o w y ) p o z w a l a p r z e z a n a l o g i ę do s ą s i e d n i c h c m e n t a r z y s k d a t o w a ć c m e n t a r z y s k o w S tarej na s c h y ł e k IV i V o k r e s ep o k i brązu. Pod w z g l ę d e m k u l t u r o w y m c m e n t a r z y s k o leży w s t r e f i e p r z e n i k a n i a się g r u p g ó r n o ś l ą s k o - m a ł o p o l s k i e j i ś r o d k o w o p o l s k i e j i j e d n o z n a c z n e p r z y p o r z ą d k o w a n i e go do jednej z n i c h jest w z a s a d z i e ni e m o ż l i w e . 9 M l k ł a s z e w s k а-b a l c e r , M i ś k i e w i c z , Cmentar av- eko..., s. 1 0 0 . 10 W i к 1 a k, Początki kultury..., s. 42.
W grą w c h o d z i z r e s z t ą jesz c z e e w e n t u a l n e p r z y p o r z ą d k o w a n i e c m e n -t a r z y s k a do h i p o -t e -t y c z n e j g r u p y k i e l e c k i e j . T a k w i ę c d o cza s u w y -ł o n i e n i a ś c i s -ł y c h k r y t e r i ó w p r z y n a l e ż n o ś c i d o p o s z c z e g ó l n y c h g r u p r e g i o n a l n y c h m o ż e m y u m i e ś c i ć c m e n t a r z y s k o w p e r y f e r y j n e j s t r e f i e g r u p y ś r o d k o w o p o l s k i e j k u l t u r y ł u ż y c k i e j z w i d o c z n y m i w p ł y w a m i g r u p y g ó r n o ś l ą s k o - m a ł o p o l s k i e j . MATERIAŁY P r z e d p r e z e n t a c j ą m a t e r i a ł ó w k o n i e c z n y c h j e s t kilka w yja ś n i e ń . W y c h o d z ą c z zało ż e n i a , że f o r m a p r o s t e g o g r o b u p o p i e l n i c o w e g o jest p o w s z e c h n i e znana, z a m i e s z c z o n o t y l k o jeden r y s u n e k t a k i e g o g r o -bu. P o z o s t a ł e 4 g r o b y rys. 3 r ó ż n i ł y się n a tyle od p o z o s t a ł y c h , że z d e c y d o w a ł e m się z a p r e z e n t o w a ć je n a r ysunku. P r ? y r y s o w a n i u c e r a m i k i p r z y j ą ł e m zasadę, że n a c z ynie, k t ó r e b y ł o m o ż l i w e d o r e -k o n s t r u -k c j i m e c h a n i c z n e j lub r y s u n k o w e j z o s t a ł o p r z e d s t a w i o n e w p o s t a c i n a c z y n i a w p e ł n i z a c h o w a n e g o , zaś w w y p a d k u zbyt d u ż y c h u b y t k ó w p r z e d s t a w i a m f a k t y c z n y stan zachowania. P o n a d t o s tan z a -c h o w a n i a w s z y s t k i -c h n a -c z y ń z n a j d u j e się w c z ę ś c i o p i s o w e j . F r a g -m e n t ó w n a c z y ń z n i s z c z o n y c h w b a r d z o d u ż y m s t o p n i u n i e rysow ano, p o p r z e s t a j ą c na o p i s i e słownym. G ł ę b o k o ś ć o d n o s i się d o g ó r n e g o p o z i o m u w y s t ą p i e n i a z n a l e z i s k , m i e r z o n a j est od o b e c n e j p o w i e r z c h -ni. P r z y o p i s i e c e r a m i k i p o d a j ę r ó w n i e ż w a g ę naczyń, co w p o ł ą -c z e n i u z w y m i a r a m i p o w i n n o lepiej z o b r a z o w a ć p r e z e n t o w a n e n a c z y -nia. Po n u m e r z e o b i e k t u p o d a j ę n u m e r w e d ł u g d o k u m e n t a c j i p o low ej.
G r ó b 1. G r ó b p o p i e l n i c o w y , z n i s z czony, 44 cm od p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l n i c a w f orm ie w a z y (rys. 4a), p o w y ż e j z ałom u b r z u ś c a p o -t ł u c z o n a , d u ż e ub y-tki; d n o p ł a s k i e , le k k o w y o d r ę b n i o n e , brzeg pro-sty; b a r w a b r z u ś c a c i e m n o b r ą z o w a , s zyjki c z e r w o n o b r ą z o w a , w e -w n ą t r z c i e m n i e j s z a ; p o w i e r z c h n i a z z e w n ą t r z i w e w n ą t r z gładka; d o m i e s z k a g r u b o - i ś r e d n i o z i a r n i s t e g o tłucznia, w y p a ł dobry. W y -miary: w y s o k o ś ć 32 cm, ś r e d n i c e - d n o 11,5, b r z u s i e c 34, brz e g 28; w a g a 3,7 kg. 2. 0,75 kg s p a l o n y c h k o ś c i ludzkich, k o ś c i c z y -ste, ś r e d n i c h r o z m i a r ó w , n a k i l k u c i e m n e plamy. 3. K i l k a d r o b -nych, n i e c h a r a k t e r y s t y c z n y c h f r a g m e n t ó w c e r a m iki, z n a l e z i o n y c h w ś r ó d s p a l o n y c h kości.
O L.
60
cm
-i---- 1Rys. 3. Stara, gm. Aleksandrów, woj. Piotrków Trybunalski. Plany i profile obiektów: 2 - a , 8 - b, S - c, 21 - d, 24 - e. piasek, kamienie
G r ó b U s z k o d z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , w o k ó ł p o p i e l n i c y c iem na jama, w g órnej c z ę ś c i p o p i e l n i c y kamień, 46 c m od p o w i e r z c h n i (rys. За). 1. P o p i e l n i c a w f o r m i e w a z y (rys. 4 b ) , n i e z a c h o w a n y b r z e g i c z ę ś ć szyjki, w y k l e j o n a ; d n o lek k o w y p u k ł e na zewnątrz; b a r w a c i e m n o b r ą z o w a , n i e r ó w n a , n a s z y j c e c i e m n e plamy, w e w n ą t r z b a r w a c i e m n o s z a r a ; b r z u s i e c c h r o p o w a c o n y , s zyjka i p o w i e r z c h n i a w e w n ę t r z n a n a c z y n i a gładka; d o m i e s z k a g r u b e g o tłucznia, wy p a ł d o -bry. W ymiary: w y s o k o ś ć 29 cm, ś r e d n i c e - d n o 12,5, b r z u s i e c 34,5, b r z e g 29; w a g a 5,8 kg. 2. 0,6 kg s p a l o n y c h koś c i l u d z -kich, c z y s t y c h , r a czej d r o b n y c h , na k i l k u z n ich c i e m n e plamy. 3. K i l k a d r o b n y c h , n i e c h a r a k t e r y s t y c z n y c h f r a g m e n t ó w c e r a m i k i z n a -l e z i o n y c h w ś r ó d s p a -l o n y c h kości.
p r ó b 3 * G r ó b p o p i e l n i c o w y , u s z k o d z o n y , 41 cm o d p o w i e r z c h n i 1. P o p i e l n i c a w k s z t a ł c i e w a z y (rys. 4 c ) , z a c h o w a n a do w y s o k o ś c i n a s a d y szyjki, wykl e j o n a ; b r z u s i e c do p o ł o w y c h r o p o w a c o n y , o d -d z i e l o n y o-d s zyjki p o z i o m ą kreską; p o n i ż e j k r e s k i u k o ś n e żłobki o s z e r o k o ś c i 0,5 cm, w y k o n a n e n i e s t a r a n n i e , n i e r ówne; d n o p ł a -skie, w y o d r ę b n i o n e , pró c z d o l n e j c z ę ś c i b r z u ś c a r e s z t a n a c z y n i a gładka, w e w n ą t r z g ł a d k a szyjka, b r z u s i e c szorstki, złuszczony, z a c h o w a n e śl a d y ł ą c z e n i a p o s z c z e g ó l n y c h p a s k ó w gliny; b a r w a sza- r o b r ą z o w a z c i e m n y m i i c z e r w o n a w y m i pla m a m i , w e w n ą t r z b a r w a s z a -ra i brązowa; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o i g r u b e g o tłucz n i a , w y p a ł d o -bry. W y miary: w y s o k o ś ć z a c h o w a n a 20 cm, ś r e d n i c e dno 12, b r z u -siec 36, b r z e g z a c h o w a n y 30; w a g a 1,5 kg. 2. 0,93 kg s p a l o n y c h k o ś c i ludzkich, g r u b y c h i ś r e d nich, c z y s tych. 3. K i l k a d r o b n y c h f r a g m e n t ó w ceramiki, z n a l e z i o n y c h w ś r ó d kości. G r ó b 4. G r ó b p o p i e l n i c o w y , 39 cm od p o w i e r z c h n i , w p o p i e l n i -cy z i e m i a z m i e s z a n a z p o p i o ł e m i w ę g i e l k a m i d r z e w n y m i . 1 . popiel-n i c a w f o r m i e popiel-n a c z y popiel-n i a d w u s t o ż k o w a t e g o , n a c z y n i e p o t ł u c z o n e , w y - k l e j o n e do o k o ł o p o ł o w y s z y j k i (rys. 4 d); d n o pła s k i e , d o l n a c z ę ś ć b r z u ś c a d e l i k a t n i e c h r o p o w a c o n a , powyżej p o w i e r z c h n i a g ł a -dka, p o w i e r z c h n i a w e w n ę t r z n a gła-dka, w dolnej c z ę ś c i s ilnie złu- szczona; b a r w a c i e m n o b r ą z o w a , n i e r ówna, w e w n ą t r z c z e r w o n a w o - b r ą - zowa, p l a m ista; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o t ł u c znia, w y p a d ł dobry. W y -miary: w y s o k o ś ć z a c h o w a n a 23 cm, ś r e d n i c e - d n o 10, b r z u s i e c 31, b r z e g z a c h o w a n y 26; w a g a 3 kg. 2, S p a l o n e koś c i ludzkie, w a g a 1 , 0 2 kg, ś r e d n i e i drob n e , czyste, n a k i l k u c i e m n e plamy.
-n i c a w f o r m i e w a z y (rys. 4 e), n i e w i e l k i e u b y t k i na szyjce, w y -k l e j o n a ; a n o pł a s k i e , b r z e g o d w e w n ą t r z pros t y , z ze w n ą t r z lekko z aokrąglony; p o w i e r z c h n i a z e w n ę t r z n a i w e w n ę t r z n a gładka; b a r w a ż o ł t a w o b r ą z o w a , z c i e m n y m i i c z e r w o n a w y m i p la m a m i , w e w n ą t r z b rą- z ow o s z a r a , d o m i e s z k a d r o b n e g o t ł u c znia, w y p a ł dobry. Wymiary: wy-s o k o ść 17 cm, ś r e d n i c e - d n o 9, b r z u s i e c 21, b r z e g 17,5; w a g a 1,2 kg. 2. S p a l o n e k o ś c i ludzkie, 0,05 kg, czyste, drobne.
G r ó b 6 . Z n i s z c z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , g ł ę b o k o ś ć od p o w i e r z -chni n i e z nana. 1. P o p i e l n i c a w f o r m i e w a z y (rys. 4 f), u b ytki szyjki, b r z e g nie z a chow any, w y k l e j o n a ; d n o p ł askie, w górnej czę-ści b r z u ś c a u k o ś n e ż łobki o s z e r o k o ś c i 0,5 cm, w y k o n a n e s t a r a n -nie, w d o l n e j c z ę ś c i s zyjki 3 m a ł e u s z k a ( p i e r w o t n i e 5); b a r w a j a s n o b r ą z o w a z d u ż y m i c i e m n y m i pl a m a m i , w e w n ą t r z szara; p o w i e r z -c h n i a o b u s t r o n n i e gładka, d o m i e s z k a ś r e d n i e g o tłucz n i a , w y p a ł d o -bry. Wym i a r y : w y s o k o ś ć z a c h o w a n a 25 cm, ś r e d n i c e - d n o 11,5, b r z u s i e c 34, b r z e g z a c h o w a n y 30; w a g a 4,75 kg. 2. S p i r a l a z d r u -tu b r ą z o w e g o o c z t e r e c h z w o j a c h (rys. 6 f). W ym i a r y : ś r e d n i c a 3 cm, g r u b o ś ć d r u t u 0,1 cm. 3. 0,54 kg s p a l o n y c h k o ś c i ludzkich: k o ś c i czyste, ś r e d n i e i drobne. G r ó b 7. G r ó b p o p i e l n i c o w y , 24 cm od p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l -n i c a w f o r m i e w a z y (rys. 4 g), n i e w i e l k i e u b y t k i szyjki, z a c h o w a -ne w całości; d n o płask-ie, o k l e j o n e g r u b y m t ł u c z n i e m , b r z u s i e c c h r o p o w a c o n y p o z i o m o w d o lnej części, s z y j k a o d d z i e l o n a od brzu-ś ca p ł y t k i m , s z e r o k i m żłob kiem , na z a ł o m i e b r z u ś c a p o d o b n e s k ośne ż ł o b k i o s z e r o k o ś c i 1,5 cm, brz e g prosty; b a r w a c i e m n o b r ą z o w a , j a ś n i e j s z e plamy, w e w n ą t r z j e d n o l i c i e szara; p o w i e r z c h n i a z z e -w n ą t r z i -w e -w n ą t r z gładka; d o m i e s z k a g r u b e g o tłucz n i a , w y p a ł d o -bry. W ym i a r y : w y s o k o ś ć 2 7 - 3 0 cm, ś r e d n i c e - d n o 12,5, b r z u s i e c 37,5, b r z e g 32; w a g a 7,05 kg. 2. 0,95 kg s p a l o n y c h koś c i l u d z -kich; k o ś c i czyste, ś r e d n i e i drobne, n a k i l k u z n i c h c i e m n e plamy. G r ó b 8 . U s z k o d z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y ; p r z y p o p i e l n i c y k a m i e ń (rys. 3 b), 32 cm od p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l n i c a w f o r m i e w a z y (rys. 4 h) c z ę ś c i o w o w y k l e j o n a . D n o n a c z y n i a p łaskie, d o l n a cz ę ś ć b r z u ś c a p o z i o m o o b m a z y w a n a , p o w y ż e j p o w i e r z c h n i a gładka, b r z e g nie zacho w a n y , w e w n ę t r z n a p o w i e r z c h n i a szorstka; b a r w a j a s n o b r ą z o w a , w p a d a j ą c a m i e j s c a m i w c z e r w o n a w ą , w e w n ą t r z n a c z y n i a b a r w a szara; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o t ł u c znia, w y p a ł dobry. W y m i a r y : w y s o k o ś ć
33 cm, ś r e d n i c e - d n o 12, b r z u s i e c 33, b r z e g 28; w a g a 5,45 kg. 2 . 1,26 k g s p a l o n y c h k oś c i ludzkich; kości czyste, ś r e d n i e i d r o b ne, na k i l k u z n i c h c i e m n e plamy.
wľ-> *
/ — V
>
/
l
J
M
IRys. 4. Stara, gm. Aleksandrów, woj. Piotrków Trybunalski. Ceramika z obiek-tów: 1 - a , 2 - b , 3 - c , 4 - d, 5 - e , 6 - f , 7 - g , 8 - h , 9 - i,
11 - j, 12 - k, 1 3 - 1
G r ó b 9. G r ó b p o p i e l n i c o w y , usz k o d z o n y . W e w n ą t r z n a c z y n i a " p r z e p a l o n a " ziemia, w o k ó ł jama b a r w y szarej, z a c z y n a j ą c a się n i e -co p o n i ż e j k r a w ę d z i p o p i e l n i c y . P owyżej, w p o b l i ż u n a c z y n i a , s o -c z e w k a -czar n e j ziemi ze s p a l o n y m i k o ś ó m i (rys. 3 c), 32 cm od
p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l n i c a w f o r m i e w a z y (rys. 4 i), w y k l e j o n a , n i e w i e l k i e u b y t k i b rzegu; d n o lek k o w y p u k ł e , b r z u s i e c p r z y s a d z i -sty, n iski, s zyjka w yso k a , b r z e g p ros t y , s t o s u n k o w o cienki, j e d -n o s t r o -n -n i e z a o k r ą g l o -n y ; z e w n ę t r z n a p o w i e r z c h n i a gład k a , jedy n i e p r z y b r z e g u n i e c o s z o r stka, w e w n ą t r z g ł a d k a p o w i e r z c h n i a szyjki, b r z u s i e c szorstki; b a r w a b r ą z o w o s z a r a , n i e j e d n o l i t a , w e w n ą t r z b r u d n o s z a r a ; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o tłucznia, wy p a ł dobry. W y m iary: w y s o k o ś ć 2 7 - 3 0 cm, ś r e d n i c e - d n o 10,5, b r z u s i e c 31,5, b r z e g 25; w a g a 3,55 kg. 2. S p a l o n e koś c i ludzkie, 0,65 kg, k o ś c i czyste, ś r e d n i e i d r o b n e .
G r ó b bez n u m e r u ( " naczynie p o r z u c o n e " ) . Cze r p a k , 39 cm od p o w i e r z c h n i , w y k l e j o n y (rys. 6 e). D n o lek k o w k l ę s ł e , b r z e g r o z -ch ylony, t a ś m o w a t e u-cho w y s t a j ą c e 1 c m p o n a d brzeg, b a r w a j a s n o -b r ązow a, n i e j e d n o l i t a ; p o w i e r z c h n i a o b u s t r o n n i e gład k a , d o m i e s z k a d r o b n e g o t ł u c z n i a lub piasku, w y p a ł dobry. W y m i a r y : w y s o k o ś ć 5 cm, ś r e d n i c a d n a 3, b r z e g u 10,5 cm, s z e r o k o ś ć u c h a 2 cm; w a -ga 0,15 kg.
G r ó b 10. U s z k o d z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , z a w a r t o ś ć c z ę ś c i o w o r o z r z u c o n a , 44 c m od p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l n i c a (rys. 4 j) w f o r -m i e wazy, s i l n i e p o k r u s z o n a , z a c h o w a n e f r a g m e n t y z d o lnej c zęści brzuśca; d n o grub e, d o l n a c z ę ś ć b r z u ś c a d o ś ć rów n o c h r o p o w a c o - na, b r z u s i e c z n i e w i e l k i e g o w y d ę c i a p ł y n n i e p r z e c h o d z i w szyjkę; b a r w a z z e w n ą t r z i w e w n ą t r z b r ą z o w a i s z a r o b r ą z o w a ; d o m i e s z k a g r u b e g o tłucznia, sł a b y wyp adł. W y m i a r y : w y s o k o ś ć z a c h o w a n a 10 cm ś r e d n i c a d n a 12, z a c h o w a n y c h 187 f r a g m e n t ó w o łącznej w a d z e 1,95 kg. 2. 0,25 kg s p a l o n y c h ko ś c i ludzkich, c z y s tych, drob nych.
G r ó b 11. G r ó b p o p i e l n i c o w y , n i e c o u s z k o d z o n y , 44 cm o d p o -w i e r z c h n i . 1. P o p i e l n i c a w f o r m i e n a c z y n i a d w u s t o ż k o w a t e g o (rys. 4 k), w y k l e j o n a , n i e w i e l k i e u b y t k i b rzegu; d n o p ła s k i e , b r z e g prosty, p o w i e r z c h n i a o b u s t r o n n i e gładka, n i e c o złuszczona; bar w a b r ą z o w o s z a r a w c z e r w o n a w e i c i e m n e plamy, w e w n ą t r z j e d n o l i c i e s z a r o b r ą z o w a ; d o m i e s z k a d r o b n e g o piasku, wyp ał średni. Wym i a r y : w y s o k o ś ć 14 cm, ś r e d n i c e - a n o 7,5 cm, b r z u s i e c 23, b r z e g 18; w a g a 1,4 kg. W e w n ą t r z lub w p o b l i ż u n a c z y n i a z n a l e z i o n o k i l k a n a -ście d r o b n y c h , n i e c h a r a k t e r y s t y c z n y c h f r a g m e n t ó w ceram iki. 2 . Oku-cie (?) z b l a c h y b r ą z o w e j (rys. 6 g), w y m i a r y : d ł u g o ś ć 1 , 6 ' cm, ś r e d n i c a 0,5- 0 , 4 cm, g r u b o ś ć b l a c h y 0,05 cm. 3. 0,6 kg s p a l o n y c h k o ś c i l u d z kich, c z y s t y c h , drob nych.
G r ó b 12. U s z k o d z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , 63 cm od p o wierzchni. 1. P o p i e l n i c a w f o r m i e wazy, w y k l e j o n a d o n a s a d y s zyjki (rys. 4 1 d n o p ł askie, p o w i e r z c h n i a gładka, w e w n ą t r z szorstka, b ar w a b r ą z o w o s z a r a w jasne plamy, w e w n ą t r z j e d n o l i c i e b rąz o w o s z a r a ; d o -m i e s z k a ś r e d n i e g o tłucznia, wypał dobry. W y miary: w y s o k o ś ć z a -c h o w a n a 20 -cm, ś r e d n i c e - d n o 12, b r z u s i e c 30; w a g a 3,1 kg. 2. S p i r a l a z d r u t u b r ą z o w e g o lub c ienkiej b l a c h y zwiniętej w rurkę, 2,5 zwoja. W y miary: ś r e d n i c a 2,3 cm, s z e r o k o ś ć s p i r a l i 0,5 cm, g r u b o ś ć d r u t u 0,15 cm (rys. 6 h). 3. 0,4 kg s p a l o n y c h kości ludz-kich, c z y s tych, ś r e d n i c h i d r o b nych.
G r ó b 13. Z n i s z c z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , 70 c m o d p o w i e r z c h n i . 1. F r a g m e n t y p o p i e l n i c y (rys. 5 a) n i e o k r e ś l o n e g o kszta ł t u , z a -c h o w a n e f r a g m e n t y z d o lnej c z ę ś c i b r z u ś c a i dna; d n o lekko w y -pukłe, ś c i a n k i g ładkie, od w e w n ą t r z w y k r u s z o n e ; b a r w a j a s n o b r ą - zowa, w e w n ą t r z b r ą z o w o s z a r a . D o m i e s z k a ś r e d n i e g o tłucznia, wyp a ł dobry. W y miary: ś r e d n i c a d n a 8 cm. Z a c h o w a n e 22 f r a g m e n t y o ł ą -cznej w a d z e 0,12 kg. 2. 0,07 kg s p a l o n y c h ko ś c i ludzkich, c z y -stych, d r o b nych.
G r ó b 14. G r ó b p o p i e l n i c o w y , usz k o d z o n y , 25 cm o d p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l n i c a w f o r m i e wazy, z a c h o w a n a do n a s a d y szyjki, powy ż e j z n i s z c z o n a (rys. 5 b). D n o p ł askie, w y o d r ę b n i o n e , d o z a ł o m u b r z u -śca p o w i e r z c h n i a c h r o p o w a c o n a , w e w n ą t r z szorstka; b a r w a jasno- b r ą z o w a w c iemne plamy; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o tłucznia, w y p a ł d o -bry. Wymiary: w y s o k o ś ć z a c h o w a n a 16 cm, ś r e d n i c e d n o 10, b r z u -siec 34; w a g a 2,8 kg. 2. 0,92 kg s p a l o n y c h kości ludzkich; c z y -stych, ś r e d n i c h i drobnych.
G r ó b 14 a . Z n i s z c z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , 98 cm od p o w i e r z c h -ni. 1. 19 f r a g m e n t ó w o łącznej w a d z e 0,01 kg m a ł e g o (?) n a c z y n i a n i e o k r e ś l o n e g o kształtu; b a r w a szara, d o m i e s z k a ś r e d n i e g o t ł u c z -nia; d w a f r a g m e n t y cze r w o n a w e , k i l k a c h r o p o w a c o n y c h z zewnątrz. 2 . 0 , 0 1 kg s p a l o n y c h ko ści ludzkich, c z y s tych, drobnych.
G r ó b 15. U s z k o d z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , p o p i e l n i c a l e ż a ł a na boku, z a w a r t o ś ć n i e c o r o z r z u c o n a , 48 c m od p o w i e r z c h n i . 1. P o -p i e l n i c a w f o r m i e n a c z y n i a -p o ś r e d n i e g o m i ę d z y d w u s t o ż k o w a t y m a wazą. W y k l e j o n a , b r a k o k o ł o 1/3 n a c z y n i a , b r z e g zniszczony; d n o p łaskie, n i e c o w y o d r ę b n i o n e , na z a ł o m i e b r z u ś c a d o ś ć r ó w n e u k o ś -ne ż ł o b k i o s z e r o k o ś c i 0,5 cm; p o w i e r z c h n i a o b u s t r o n n i e gładka, b a r w a w p o ł o w i e płowa, w p o ł o w i e czarna, w e w n ą t r z jednolicie
ciem-nos z a r a ; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o tłucz n i a , w y p a ł dobry. W ym i a r y : w y -s o k o ś ć z a c h o w a n a 24 cm, ś r e d n i c e - d n o 9, b r z u s i e c 32, b r z e g z a -c h o w a n y 25,5,- w a g a 2,95 kg. 2. S p i r a l a z d r u t u b r ą z o w e g o o d w ć c h n i e p e ł n y c h zwojach, jeden k o n i e c u ł a m a n y , d r u g i s p ł a s z c z o n y i o d g i ę t y (rys. 6 i). W y m iary: ś r e d n i c a 2 cm, g r u b o ś ć d r u t u 0,15 cm 3. 1,15 kg s p a l o n y c h ko ś c i ludzkich, c z y s t y ę h , średnich, na k i l -ku z n i c h c i e m n e plamy. 4. K i l k a d r o b n y c h , n i e c h a r a k t e r y s t y c z n y c h f r a g m e n t ó w c e r a m i k i , z n a l e z i o n y c h w ś r ó d s p a l o n y c h kości.
Rys. 5. Stara, gm. Aleksandrów, woj. Piotrków Trybunalski. Ceramika z obiek-tów: 14 - a, 15 - b, 17 - c, 18 - d, 19 - e, 21 - f, k, 20 - g, 22 - h,
G r ó b 16. G r ó b p o p i e l n i c o w y , 58 cm od p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l -n i c a w f ormie a m f o r y (rys. 5 d), n a c z y n i e w y k l e j o n e , n i e w i e l k i e u b y t k i brzegu; d n o p ł askie, na b r z u ś c u płytkie, s k o ś n e żłobki o s z e r o k o ś c i 0,5 cm, u n a s a d y s z yjki d w a uszka, grube, p ół o k r ą g ł e , b r z e g prosty; p o w i e r z c h n i a o b u s t r o n n i e gładka, n i e c o złuszczona; b a r w a c i e m n o b r ą z o w a w j a ś n i e j s z e p lamy, w e w n ą t r z j e d n o l i c i e c i e m -n ob r ą z o w a ; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o t ł u c znia, w y p a ł średni. W y m iary: w y s o k o ś ć 16 cm, ś r e d n i c e - d n o 7,5 cm, b r z u s i e c 18, brz e g 14; w a g a 1 kg. 2. K ó ł k o z t a ś m y b r ą z owej, s o c z e w k o w a t e j w p rze k r o j u , korice skoś n i e ścięte, d o p a s o w a n e do s i e b i e (rys. 6 j). W y m iary: ś r e d n i c a 1,5 cm, s z e r o k o ś ć t a ś m y 0,5 cm, g r u b o ś ć 0,2 cm. 3. 0,1 kg s p a l o n y c h k o ś c i ludzkich, c z y s tych, drob nych.
G r ó b 17. U s z k o d z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , 49 cm od p o w i e r z c h -ni. 1. P o p i e l n i c a w formie a m f o r y (rys. 5 e), w y k l e j o n a , u b y t k i na szyjce, b r a k j e d n e g o uszka. D n o p ł askie, na z a ł o m i e b r z u ś c a s k o ś n e ż ł o b k i o s z e r o k o ś c i 0 , 8 cm, u n a s a d y s z y j k i z a c h o w a n e uszko, b r z e g prosty; p o w i e r z c h n i a o b u s t r o n n i e gładka, na s zyjce w o k o l i c y z n i s z c z o n e g o u s z k a śl a d y w t ó r n e g o p r z e p a l e n i a (?), b a r -w a j a s n o b r ą z o -w a -w c i e m n e i c z e r -w o n e plamy, w e w n ą t r z j e d n o l i c i e j a s n o b r ą z o w a ; d o m i e s z k a p i a s k u i śr e d n i e j g r u b o ś c i tłucznia, w y -p a ł średni. Wy m i a r y : w y s o k o ś ć 15 cm, ś r e d n i c e - d n o 8,5, b r z u -siec 18,5, b r z e g 14; w a g a 1,3 kg. 2. K ó ł k o z p ó ł p ł a s k l e j taśm y b r ą z ow ej, p ę k n i ę t e (rys. 6 k). W ymiary: ś r e d n i c a 3 cm, s z e r o k o ś ć taśm y 0,3 cm, g r u b o ś ć taśm y 0,15 cm. 3. 0,12 kg s p a l o n y c h koś c i ludzkich, c z y s tych, drob n y c h .
G r ó b 18. G r ó b p o p i e l n i c o w y , 6 6 cm od p o w i e r zch ni. 1. P o p i e l -n i c a w f orm ie w a z y (rys. 5 g), wykl e j o n a ; d n o p łaskie, b r z e g p rosty, p o w i e r z c h n i a o b u s t r o n n i e gładka, b a r w a c i e m n o b r ą z o w a , z z e w n ą t r z c z e r w o n a i c i e m n e plamy; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o tłucznia, w y p a ł średni. W y miary: w y s o k o ś ć 20 cm, ś r e d n i c e - d n o 9, b r z u -siec 27, b r z e g 23; w a g a 2,65 kg. 2. 1,29 kg s p a l o n y c h k o ś c i lu -dzkich, czyst y c h , duży c h , ś r e d n i c h i drobnych.
G r ó b 19, 23. G r ó b p o p i e l n i c o w y z a w i e r a j ą c y d w a naczynia, u s z k o d z o n y , 69 cm od p o w i e r z c h n i (rys. 3 d ) . 1. P o p i e l n i c a (?) w formie m a ł e j w a z y (rys. 5 f), w y k l e j o n a , brak p o ł o w y szyjki; d n o p ó ł o k r ą g ł e , b r z e g z a o k r ą g l o n y , p o w i e r z c h n i a gładka, n i e c o s t a r -ta, w e w n ą t r z szorstka; b a r w a b r ą z o w a w c i e m n e plamy, w e w n ą t r z b r ą z o w o s z a r a , d o m i e s z k a d r o b n e g o t ł u c znia, w y p a ł średni. W y m i a
-ry: w y s o k o ś ć 11,5 cm, ś r e d n i c e - d n o 6,5, b r z u s i e c 15, brzeg 13; w a g a 0,7 kg, 2. 0,01 kg s p a l o n y c h k o ś c i ludzkich, c z y s t y c h , b a r -dz o d r o b n y c h . P o z y c j a 1 i 2 w d o k u m e n t a c j i p o l o w e j o z n a c z o n a jako g r ó b 19. 3. P o p i e l n i c a w f o r m i e a m f o r y (rys. 5 к ), w y k l e j o n a , b r a k c z ę ś c i szyjki; d n o p ł askie, na z a ł o m i e b r z u ś c a lek k o s k o ś -ne ż łob ki o s z e r o k o ś c i 0,3 cm, w y k o n a n e d o ś ć n i e s t a r a n n i e , u n a -sady s z y j k i 2 u s z k a ( z a c h o w a n e jedno), d o ś ć szerokie, p ó ł o k r ą g -łe; p o w i e r z c h n i a gładka, w e w n ą t r z g ł a d k a szyjką; b a r w a b r ą z o w o -szara, d o m i e s z k a ś r e d n i e g o i g r u b e g o t ł u c z n i a , w y p a ł silny, l i -c zne r o z w a r s t w i e n i a . W y m i a r y : w y s o k o ś ć z a c h o w a n a 13 cm, ś r e d n i c e - d n o 9, b r z u s i e c 18, brz e g z a c h o w a n y 15; w a g a 0,35 kg. 4. 0,02 k g s p a l o n y c h k o ś c i ludzkich, c z y s tych, d r o b n y c h . P o z y c j a 3 i 4 w d o k u m e n t a c j i p o l o w e j o z n a c z o n a j a k o g r ó b 23. G r ó b 20. U s z k o d z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , 4 7 cm od p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l n i c a w f o r m i e n a c z y n i a d w u s t o ż k o w a t e g o o n i e z n a c z n i e w y -o d r ę b n i -o n y m b r zuścu, w y k l e j o n a , u b y t k i w g órnej c z ę ś c i szyjki; d n o p ł a s k i e , p o n i ż e j z a ł o m u b r z u ś c a p o w i e r z c h n i a c h r o p o w a c o n a , b r z e g p rosty; p r ó c z w s p o m n i a n e j c z ę ś c i b r z u ś c a p o w i e r z c h n i a g ł a -dka, w e w n ą t r z s z y j k a gładka, poni ż e j p o w i e r z c h n i a szorstka, n i e -co z ł u s z c z o n a , b a r w a c i e m n o b r ą z o w a ; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o t ł u c z -nia, w y p a ł dobry. Wym i a r y : w y s o k o ś ć 25 cm, ś r e d n i c e - d n o 10,5, b r z u s i e c 32, b r z e g 25; w a g a 3,95 kg (rys. 5 h). K ó ł k o z c i e n -kiej taś m y b r ą z o w e j (rys. 6 ł), je den ko n i e c z aok rąg lon y, d r u g i odłamany. W y m i a r y : ś r e d n i c a 1,3 cm, s z e r o k o ś ć ta ś m y 0,3 cm, g r u -b o ś ć t a ś m y 0,1 cm. 3. 0,4 kg s p a l o n y c h k o ś c i ludzkich, k o ś c i c z y -ste, drobne. 4. K i l k a d r o b nych, n i e c h a r a k t e r y s t y c z n y c h f r a g m e n t ó w c e r a m i k i z n a l e z i o n y c h w ś r ó d kości. G r ó b 21. G r ó b p o p i e l n i c o w y , 48 cm o d p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l -n i c a w f o r m i e w a z y (rys. 5 i), w y k l e j o n a , n i e w i e l k i e u b y t k i brzegu; d n o p ł a s k i e , b r z e g lek k o r o z c h y l o n y , z a o k r ą g l o n y , b a r w a p ł o w o s z a r a , w e w n ą t r z j a s n o b r ą z o w a ; p o w i e r z c h n i a o b u s t r o n n i e g ł a d -ka. Wy m i a r y : w y s o k o ś ć 28,5 cm, ś r e d n i c e - d n o 10,5, b r z u s i e c 31, b r z e g 27; w a g a 4,7 kg. 2. 32 f r a g m e n t y r ó ż n y c h n a c z y ń g l i -n ia-nych, m a ł o c h a r a k t e r y s t y c z -n e , -n i e w i e l k i e , r ó ż n o b a r w n e , z n a l e -zione w ś r ó d s p a l o n y c h kości. 3. 1,64 kg s p a l o n y c h k o ś c i ludzkich, czyst y c h , ś r e d n i c h i d r o b n y c h , na k i l k u z n i c h z i e l o n e plamy.
G r ó b 22. G r ó b p o p i e l n i c o w y , 42 cm o d p o w i e r z c h n i (rys. 3 e) 1. P o p i e l n i c a w f o r m i e wazy, z a c h o w a n a w c a łości, n i e w i e l k i e u b y
-tki b r z e g u (rys. 5 j); d n o pł a s k i e , br z e g prosty, n i e r ó w n y , ogól-n ie z b l i ż o ogól-n a ogól-n i e c o d o n a c z y ń d w u s t o ż k o w a t y c h ; p o w i e r z c h n i a g ł a d -ka, na s z yjce liczne o d c i s k i s z c z ą t k ó w o r g a n i c z n y c h , w e w n ą t r z p o -w i e r z c h n i a g ł a d k a do -w y p u k ł o ś c i brzuśca; b a r w a b r ą z o w o s z a r a , w e -w n ą t r z jaśniejsza; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o tłucznia, w y p a ł dobry. W y m i a r y : w y s o k o ś ć 23 cm, ś r e d n i c e - d n o 9, b r z u s i e c 24, brzeg 17; w a g a 3 kg. 2. 0,5 kg s p a l o n y c h k o ś c i ludzkich, czystych; ś r e d n i c h i d r o b n y c h , n a k i l k u z n i c h c i e m n e plamy.
G r ó b 24. G r ó b p o p i e l n i c o w y , 21 cm od p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l -n i c a w f ormie w a z y (rys. 5 1), z a c h o w a n a w całości; d n o płaskie, dół b r z u ś c a c h r o p o w a c o n y , b r z e g prosty, n i e r ów ny, n i e c o w y s z c z e r -biony, p o w i e r z c h n i e g ładkie; b a r w a od ciem nej do j a s n o b r ą z o w e j , w e w n ą t r z j e d n o l i c i e j a s n o b r ą z o w a , d o m i e s z k a ś r e d n i e g o tłucznia, w y p a ł dobry. W ym i a r y : w y s o k o ś ć 31 cm, ś r e d n i c e - d n o 11, b r z u -s i e c 36, b r z e g 27; w a g a 6 ,1 k g . 2. 1,95 kg s p a l o n y c h koś c i l u -d z k i c h , c z y s tych, ś r e d n i c h i drob nych.
G r ó b 24 a. Z n i s z c z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , g ł ę b o k o ś ć od p o -w i e r z c h n i niezn a n a . 1. F r a g m e n t y co n a j m n i e j dwu naczyń; d n a obu p ła s k i e , je d e n z b r z u ś c ó w c h r o p o w a c o n y p o n i ż e j załomu, dmigie na-c z y n i e gładkie; na f r a g m e n t a c h j e d n e g o z n a c z y ń m i ę d z y n a s a d ą s z y j k i a z a ł o m e m b r z u ś c a g r u p y w ą s k i c h , u k o ś n y c h kresek; barw a b r ą z o w o s z a r a , cz ę ś ć f r a g m e n t ó w c z e r w onawa; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o i g r u b e g o tłucznia. W y p a ł ś r e d n i i dobry. Ł ą c z n a w a g a c e r a m i k i 1,3 kg. 2 . 0,06 kg s p a l o n y c h k o ś c i ludzkich, c z y s t y c h , ś r e d n i c h i drob nych. G r ó b 23 a. Z n i s z c z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , g ł ę b o k o ś ć od p o -w i e r z c h n i nieznana. 1. K i l k a f r a g m e n t ó w z n i s zczonej p o p i e l n i c y w f orm ie w a z y z b a n i a s t y m brzuścerr, i c y l i n d r y c z n ą szyjką; d n o nie z a chow ane, b r z e g prosty; p o w i e r z c h n i a gład k a , w e w n ą t r z c z ę ś c i o w o szorstka; b a r w a brązowa, z r ó ż n i c o w a n a , od tonacji c z e r w onej do szarej, w e w n ą t r z p o dob na; d o m i e s z k a d r o b n e g o tłucznia, w y p a ł ś r e -dni. W y m i a r y o b l i c z o n e z fr a g m e n t ó w , p r z y b l i ż o n e : ś r e d n i c a d n a 16 cm, b r z u ś c a 44, b r z e g u 34, ł ą c z n a w a g a z a c h o w a n y c h f r a g m e n -t ów 1,25 kg. 2. O d ł u p e k k r z e m i e n n y z n a l e z i o n y w ś r ó d r o z r z u c o n y c h f r a g m e n t ó w n a c z y n i a (rys. 6 m ) . O d ł u p e k p łas k i , ze ś l a d a m i o b r ó -bki, w y k o n a n y z k r z e m i e n i a n a r z u t o w e g o . W y m i a r y : d ł u g o ś ć 2 cm, s z e r o k o ś ć 1,7, g r u b o ś ć m a k s y m a l n a 0,4 cm. 3. 0,02 kg s p a l o n y c h k o ś c i ludzkich, c z y s tych, d r o b nych.
Ч
У
Rys. 6 . Stara, gra. Aleksandrów, woj. Piotrków Trybunalski. Ceramika (a-e), zabytki brązowe ( f-ł, n), odłupek krzemienny (m ) z obiektów: 30 - a, 31 - b, 32 - c, 33 - d, 10 - e, 6 - f, 12 - g, 13 - h. 17 - i, 18 - j, 19 - k, 29 - 1, 22 - ł, 27 - m, 28 - n G r ó b 25. U s z k o d z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , 41 cm od p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l n i c a w f o r m i e n a c z y n i a d w u s t o ż k o w a t e g o (rys. 5 ł), z n i -szczona, w y k l e j o n a d o l n a c z ę ś ć b r z u ś c a i c z ę ś ć ś c i a n k i od d n a do b rzegu; d n o pł a s k i e , p ł y n n i e p r z e c h o d z ą c e w b r z u siec; b r z u s i e c b a r d z o g r u b o o b m a z y w a n y , s z y j k a gład k a , b r z e g z a o k r ą g l o n y , w e -w n ą t r z s z y j k a n i e s t a r a n n i e -w y g ł a d z o n a , b r z u s i e c szorstki; b a r w a j e d n o l i c i e c z e r w o n o b r ą z o w a , d o m i e s z k a ś r e d n i e g o i g r u b e g o t ł u c z -nia, w y p a ł słaby. W y m i a r y : w y s o k o ś ć 26 cm, ś r e d n i c e - d n o 11, b r z u s i e c 30, b r z e g 20; w a g a 1,9 k g ( ł ą c z n i e w s z y s t k i c h f r a g -m e n t ó w ) . W ś r ó d f r a g m e n t ó w p o p i e l n i c y k i l k a m a ł o c h a r a k t e r y s t y c z -n y c h f r a g m e -n t ó w i n n y c h naczyri. 2. K ó ł k o z d r u t u b r ą z o w e g o ,
k s z t a ł t z b l i ż o n y d o "łezki" (rys. 6 n). J e d e n k o n i e c cierfszy, d r u g i p ó ł o k r ą g ł y , koríce n i e s t y k a j ą się ze sobą. W ym i a r y : ś r e d -n i c a 1 , 6 (1,7) cm, g r u b o ś ć d r u t u 0,2 cm. 3. 0,95 kg s p a l o n y c h k o ś c i ludzkich, c z y s tych, ś r e d n i c h i drob nych.
G r ó b 26. U s z k o d z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , 40 cm od p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l n i c a w f o r m i e w a z y z b a n i a s t y m b r z u ś c e m i c y l i n d r y c z n ą s zyjką, p o t ł u c z o n a (rys. 5 m - r e k o n s t r u k c j a r y s u n k o w a ) . B r z u -siec g r u b o c h r o p o w a c o n y , s z y j k a o b u s t r o n n i e g ł a dka, br z e g prosty; b a r w a c z e r w o n a w a , d o m i e s z k a g r u b e g o tłucznia, w y p a ł słaby. W y -m i a r y (ob liczone z f r a g -m e n t ó w ) : w y s o k o ś ć 28 cm, ś r e d n i c e - d n o 10, b r z u s i e c 30, b r z e g 27; w a g a 4,05 kg. W ś r ó d f r a g m e n t ó w jeden z d o b i o n y u k o ś n y m i k r e s k a m i - z innego, m n i e j s z e g o n a c z ynia. 2 . S p i r a l k a z d r u t u b r ą z o w e g o , 2,2 zw o j a (rys. 6 1). W ymiary: ś r e -d n i c a 2 cm, g r u b o ś ć d r u t u 0,1 cm. 3. 1 kg s p a l o n y c h kości l u d z -kich, czystych, ś r e d n i c h i drob nych.
G r ó b 27. G r ó b p o p i e l n i c o w y , 30 cm od p o w i e r z c h n i . 1. P o p i e l -n i c a w f o r m i e wazy, w y k l e j o n a , n i e w i e l k i e u b y t k i b r z e g u (rys. 6 a). D n o p ł askie, b r z u s i e c p oni ż e j z a ł o m u d o ś ć r ó w n o m i e r n i e c h r o -p o w a c o n y , s z y j k a gładka, b r z e g prosty, w e w n ą t r z g ł a d k a szyjka, p o n i ż e j p o w i e r z c h n i a szorstka; b a r w a jasn o b r ą z o w a , w e w n ą t r z z b l i -żona; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o tłucznia, w y p a ł słaby - p o w i e r z c h n i a z ł u s z c z o n a i r o z w a r s t w i o n a . W y m i a r y : w y s o k o ś ć 33 cm, ś r e d n i c e - d n o 9, b r z u s i e c 31, b r z e g 25; w a g a 5,75 kg. 2. 0,45 kg s p a l o -n y c h k o ś c i ludzkich, ś r e d n i c h i d r o b n y c h , w ś r ó d n i c h kil k a wę g l i d r z e w n y c h . 3. K i l k a d r o b n y c h , n i e c h a r a k t e r y s t y c z n y c h f r a g m e n t ó w c e r a m iki, z n a l e z i o n y c h w ś r ó d kości. G r ó b 28. U s z k o d z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , 33 cm od p o w i e r z c h -ni. 1. P o p i e l n i c a w f orm ie wazy, w y k l e j o n a , b r a k o k o ł o jednej d r u giej b r z e g u (rys. 6 b ) . Dno p ł askie, br z e g p r o sty, p o w i e r z -c h n i a gładka, w e w n ą t r z g ł a d z o n a g ó r n a cz ę ś ć szyjki; b a r w a szara, n i e r ó w n o m i e r n a , w e w n ą t r z j a ś n iejsza; d o m i e s z k a ś r e d n i e g o t ł u c z -nia, w y p a ł słaby, l i c z n e s p ę k a n i a i r o z w a r s t w i e n i a . W y m i a r y : w y -s o k o ś ć 22 cm, ś r e d n i c e - d n o 9, b r z u s i e c 25, b r z e g 23; w a g a 2,2 kg. 2 . 1 , 8 kg s p a l o n y c h ko ś c i ludzkich, c z y s t y c h , ś r e d n i c h i drob n y c h . G r ó b 29. Z n i s z c z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , l o k a l i z a c j a p r z y b l i -żona, g ł ę b o k o ś ć n i e z n a n a . 1. P o p i e l n i c a w f o r m i e n a c z y n i a p o -ś r e d n i e g o m i ę d z y w a z ą a n a c z y n i e m d w u s t o ż k o w a t y m (rys. 6 c), b rak
o k o ł o 1/4 szyjki. Dno l e k k o w y p u k ł e , b r z u s i e c p ł y n n i e p r z e c h o d z i w szyjkę, b r z e g prosty,* b a r w a sza r a w j a ś n i e j s z e plamy, wewnątrz p ł o w o s z a r a , d o m i e s z k a ś r e d n i e g o t ł u c z n i a , w y p a ł dobry. Wym i a r y : w y s o k o ś ć 21 cm, ś r e d n i c e - d n o 7, b r z u s i e c 22, b r z e g 16; w a g a 2,35. 2. 0,41 kg s p a l o n y c h ko ś c i ludzkich, c z y s t y c h , d r o b nych, n a k i l k u z n i c h z i e l o n e plamy. G r ó b 30. Z n i s z c z o n y g r ó b p o p i e l n i c o w y , d o k ł a d n a l o k a l i z a c j a i g ł ę b o k o ś ć n i e z nane. 1. F r a g m e n t y p o p i e l n i c y w f o r m i e w a z y (?) (rys. 6 d). Z a c h o w a n e d n o i o k o ł o jednej czw a r t e j d o lnej c z ę ś c i b r zuśca; p o w i e r z c h n i a gładka, w e w n ą t r z szors t k a , b a r w a s z a r o b r ą -zowa, p l a m i a s t a , w e w n ą t r z b a r w a b r u d n o s z a r a z c z e r w o n a w y m i p l a -mami; d o m i e s z k a g r u b e g o tłucz n i a , w y p a ł dobry. W y m i a r y : ś r e d -n i c a d -n a 11 cm, z a c h o w a n a ś r e d n i c a b r z u ś c a 26; w a g a 0,7 kg. 2. 0 , 1 kg s p a l o n y c h kośc i ludzkich, c z y s tych, d r o b nych.
Miroeław Szukała
A CREMATORY BURIAL GRAMD OF PEOPLE UF LUSATIAN CULTURA IN STARA PARISH OF ALEKSANDRÓW, PIOTRKOW PROVINCE
In 1977 and 1978 excavations in burial ground in Stara were led by Re-gional Museum in Piotrków Trybunalski (M. Gąsior and M. Szukała). The
sur-2
face of 450 m was outcroped revealing 30 graves. Moreover, 2 graves were ac- cidentaly discovered. It can be assumed that about half of the burial ground was examined. Materials coming from excavations are on display of Piotrków Museum,
In all, 32 graves were discovered in the burial ground and all of them were of cinevary urn shape. 10 graves were preserved in fairly good condition 14 were damaged and 8 graves were destroyed. No shape of grave hollows were observed. The mean depth of graves was 30-50 cm (from the present surface of the ground to the upper parts of cinevary urns). All graves with the exeption of the object no 21 consisted of 1 urn, the object no 21 consisted of 2 small vessel of one of which could function as a countershaft; because of damages in upper parts of vessels it is impossiblle to state it clearly. In 9 graves among burnt bones some gifts of the grave were found-small ob-jects made of bronze, in 7 graves-small not very characteristic fragments of
